DURF 5. Bouw en ICT. DURF 9 Het programma PSIBouw. DURF 7 Praktijkprojecten. DURF 4 Aanbesteden en benchmarken. DURF 3 Samenwerken en ketenintegratie

Transcriptie

1 DURF 1 Cultuur en gedrag DURF 2 Bouwen voor de gebruiker DURF 3 Samenwerken en ketenintegratie DURF 4 Aanbesteden en benchmarken DURF 6 Kennis en onderwijs DURF 7 Praktijkprojecten DURF 8 Toekomstvisie bouwsector DURF 9 Het programma PSIBouw DURF 5 Bouw en ICT Digitale standaard van vraagspecificatie tot hergebruik BIM: de schat in de zadeltas Science Lab Plaza, Amsterdam Efficiënt bouwen met een BIM Rolf Koops Niet blijven hangen in abstractie Lessen Doen en laten Ed Nijpels, voorzitter van de ONRI, over invoering Bouwwerk Informatie Model We zitten maar op elkaar te wachten

2 DURF 5-1 Inleiding op het thema Digitale standaard van vraagspecificatie tot hergebruik BIM: de schat in de zadeltas Er zijn vele redenen om met recht van urgentie te spreken. Om te beginnen staat de bouw voor de taak de efficiency sterk te verbeteren. Faalkosten zijn nog schrikbarend hoog, risico s moeten lager, er is een tendens tot verdergaande samenwerking en ketenintegratie en een schaarse arbeidsmarkt 2 dwingt bouwondernemingen tot meer doen met minder mensen. Voor dit alles is ICT onmisbaar. De tweede reden ligt in de zeer sterke veranderingen in de manier waarop de gebouwde omgeving wordt gemaakt en gebruikt. Gebruikers en opdrachtgevers krijgen een steeds doorslaggevender stem, willen opties zien voordat iets wordt gemaakt of een nieuwe bestemming krijgt, willen steeds meer een klant zijn die ook echt iets te kiezen heeft en gaan eisen stellen aan de levensduur van hun bouwwerk, de duurzaamheid van de materialen en die van hun omgeving. En de constructies worden zo ingewikkeld dat ze zonder digitale modellen onmogelijk zijn te bouwen. Zadeltas In dat licht bezien verwordt het jarenlange praten over afsprakenstelsels, die uiteindelijk moeten leiden tot een gemeenschappelijk digitaal communicatieplatform, tot een achterhoedegevecht, terwijl er links en rechts doorbraken plaatsvinden. PSIBouw heeft de afgelopen jaren gekozen voor een scherpe inzet op de versnelde Wereldwijd wordt het Bouwwerk Informatie Model meer en meer toegepast. Waar in een land als Denemarken BIM al verplicht is, volgt Nederland nog op afstand. Er wordt al decennia over gepraat, maar toepassing gebeurt nog mondjesmaat. Geleidelijk wordt ook in ons land het tempo om tot brede toepassing te komen opgevoerd. ICT-ontwikkelaars domineren de digitalisering in de bouw nog sterk. De echte versnelling en toepassing moet echter ook van anderen komen: van gebruikers en opdrachtgevers. ontwikkeling en toepassing van BIM, het Bouwwerk Informatie Model. In feite zit BIM al een tijdje als de schat in de zadeltas van een karavaan die er nu juist naar op zoek is. In die karavaan zijn twee stromingen: de ene groep wil nog verder werken aan optimaliseren van de afsprakenstelsels, die ten grondslag liggen aan de gemeenschappelijke taal die het BIM aan alle gebruikers beschikbaar stelt, de zogenaamde open standaard. Deze groep wil nog een tijd onder de digitale motorkap door blijven sleutelen want ook al zijn belangrijke resultaten behaald, het is nog niet klaar. De tweede groep wil vooral aan het werk met wat er nu al beschikbaar is aan BIM-techniek en -methodes en al doende het systeem verder ontwikkelen en afspraken verbeteren. In dit proces weerspiegelt zich de fragmentatie van de bouwsector. In feite vergt de verdere ontwikkeling van BIM namelijk nieuwe samenwerkingsvormen tussen partijen in de bouwketen

3 en andere werkprocessen en organisatievormen binnen bedrijven. In de normale bouw is dat al een lastige kwestie, dus vreemd is het niet dat ook op het gebied van digitaliseren nog een wereld is te winnen. Vanuit PSIBouw stimuleerden we het al doende ontwikkelen van BIM, ondersteund door investeringen in de afsprakenstelsels. Omdat er nu al veel kan (zoals ook uit hoofdstuk 2 goed blijkt) hoeft niemand op de eerste toepassingen te wachten. BIR Om richting en impuls te geven aan de ontwikkeling en toepassing van ICT in de bouw is eind 2006 de landelijke Bouwinformatieraad (BIR) opgericht. Ze bestaat uit vertegenwoordigers van de grote publieke opdrachtgevers en verder uit bouwbedrijven, ingenieursbureaus en architecten. De BIR wil hard trekken aan de realisatie van bouwinformatiesystemen en afsprakenstelsels. De BIR brengt samenhang tussen verschillende initiatieven in binnen- én buitenland en initieert en ondersteunt initiatieven om te komen tot een goed werkend BIM. Een BIM is een intelligent digitaal informatiemodel waarin alle informatie over een object, bijvoorbeeld een gebouw, door en voor alle partners in de bouwketen centraal wordt opgeslagen. 3

4 BIM is een onmisbaar hulpmiddel in een bouwopgave die meer dan ooit in het teken van duurzame oplossingen zal komen te staan. 4 Dus ook de belangrijke beslisinformatie uit het proces, veranderingen en de specificaties van de opdrachtgever blijven in het hele proces in beeld. Met behulp van de universele uitwisselingsstandaard (IFC) kan het BIM data van verschillende softwarepakketten lezen. Dat betekent: een keer in plaats van zeven keer de data invoeren. Van specificatie- en planningspakketten tot ontwerp-, kosten en exploitatieberekeningen, energiesimulaties en hergebruik. Plus het aansturen van intelligente geautomatiseerde productiesystemen voor het maken van bouwonderdelen. Kortom, BIM is dus een onmisbaar hulpmiddel in een bouwopgave die meer dan ooit in het teken van duurzame oplossingen zal komen te staan. Caseweek Werken met een BIM vereist wel een omschakeling in denk- of werkwijze van de betrokkenen. De rollen en functies in het bouwproces veranderen ermee. Architect, constructeur, calculator, uitvoerder... noem maar op: ze werken dan simultaan naast elkaar in plaats van na elkaar. Producenten en toeleveranciers halen zelf de informatie uit het model en werken mee aan de opbouw ervan. Dit leidt tot andere verhoudingen en nieuwe aanbestedingsvormen. Hoe moeilijk dat vaak nog is bleek tijdens de eerste BIMcaseweek 2007 die onder meer door PSIBouw werd georganiseerd. Om het mogelijk te maken te blijven leren, speelden we ook in 2008 weer een rol in de BIMcaseweek. Launching customer Internationaal wordt er door tientallen landen samengewerkt om het BIM overal inzetbaar te maken. In de VS, Denemarken en Finland is het gebruik van een BIM voor de bouwsector verplicht gesteld. Ook in Nederland komt de introductie van een BIM dichterbij. Het opdrachtgeversforum, een platform van de belangrijkste opdrachtgevers, heeft de intentie om BIM voor te schrijven en kan daarmee een launching customer worden. Zo n eerste schaap dat over de dam gaat is wel hard nodig, ook al leidt het tot extra investeringen, in software, opleidingen en werkorganisatie. Daarom pleiten we ervoor de komende jaren fors in te zetten op proefprojecten en toepassingen, zodat ontwikkel- en praktijkvragen direct zichtbaar worden en de verdere kinderziekten van BIM versneld kunnen worden aangepakt. Dat maakt het uiteindelijk makkelijker de onvermijdelijke omschakeling te kunnen maken. <

5 DURF 5-2 Ervaringen Science Lab Plaza, Amsterdam Efficiënt bouwen met een BIM September 2008 is in Amsterdam Zuidoost de bouw van het Science Lab Plaza van start gegaan. Het markante complex bestaande uit drie transparante gebouwen, die oprijzen uit het water, maakt onderdeel uit van het Medical Business Park bij het AMC. Niet alleen het ontwerp zelf van MPA, Michel Post Architecten, is opvallend, maar ook het ontwerpproces. In nauwe samenwerking met de constructeur en de installatieadviseur is het hele ontwerp met behulp van een (Bouwwerk Informatie Model) BIM tot stand gekomen. MPA, Michel Post Architecten BV BNA, begon in 2004 aan het project SL Plaza als een soort pilot voor het werken met een BIM. We zitten nu in de definitieve ontwerpfase en we zijn nog steeds aan het bimmen, lacht Michel Post een paar maanden voor de start van de bouw van zijn geesteskind SL Plaza. 3D-ontwerpen, met behulp van EliteCad is al jaren een vanzelfsprekendheid voor Michel Post Architecten. Toen het Amsterdamse bureau de opdracht kreeg voor het ontwerp van SL Plaza riep het daarbij de hulp in van vaste partners, installatieadviesbureau Veccins BV en constructiebureau Pieters Bouwtechniek. Beide maken namelijk gebruik van softwarepakketten die de universele uitwisselingsstandaard IFC (Industry Foundation Classes) ondersteunen. Voordelen Volgens Michel Post is IFC dé manier om een efficiënt BIM (Bouwwerk Informatie Model) te maken. In een BIM is alle informatie over objecten, materialen en processen centraal bereikbaar opgeslagen en digitaal uitwisselbaar. Voor Michel Post zijn de voordelen van een BIM evident: minder problemen op het werk door conflicterende tekeningen van de verschillende partijen en meer inzicht in de realisatie van het programma voor de opdrachtgever. Hierdoor valt fors op bouwkosten te besparen. Zeker bij een gebouw als SL Plaza met veel technische installaties is het risico van miscommunicatie groot. In het reguliere bouwproces stuit de aannemer pas 5 Michel Post: Koudwatervrees voor transparantie in het ontwerpproces.

6 tijdens de bouw op fouten. Als ontwerpbureau moet je dan ineens weer tijd en mankracht vrijmaken, terwijl je zelf al drie projecten verder bent. Met een BIM halen we de fouten er met clash control software tijdens het voortraject al uit. Deze werkwijze bespaart veel ergernis en onvoorzien werk. Het scheelt al dat je tijdens bouwvergaderingen met z n allen naar een monitor zit te kijken, in plaats van naar stapels bouwtekeningen. 6 Voortrekkersrol Voor Post is het dan ook onbegrijpelijk dat de bouwsector achterblijft in het gebruik van ICT-toepassingen. In andere sectoren zoals de petrochemische industrie en de scheepsbouw is het werken met onderling uitwisselbare 3D-modellen allang gemeengoed. Wij vervullen als een van de weinige architectenbureaus een voortrekkersrol in het werken met BIM en IFC. Kennelijk bestaat er onder architecten een soort koudwatervrees voor openheid. Iedereen houdt z n informatie liever zo lang mogelijk voor zichzelf. Werken met een BIM roept volgens Post ook vragen op; Rollen en functies veranderen. Wie doet wat en waar liggen de verantwoordelijkheden? Maar dat zijn zaken om werkenderwijs op te lossen. Als je nergens aan begint, gebeurt het nooit. Ook de 3D-pakketten sluiten nog niet helemaal naadloos op elkaar aan via IFC. Maar daar wordt keihard aan gewerkt en de ontwikkelingen gaan Science Lab Plaza, Amsterdam. Drie transparante gebouwen rijzen op uit het water. Deze gebouwen zijn onderdeel van het Medical Business Park bij het AMC. snel. Er komt steeds meer vraag uit de markt, waardoor de ICT-sector ook in beweging komt. Ik hoop dat we over een jaar of drie helemaal niet meer met tekeningen werken. Werken met een BIM, waarin alle gegevens over een gebouw voor iedereen toegankelijk zijn, is uiteindelijk ook ideaal voor het beheer. Het is misschien niet zo gemakkelijk als het nu klinkt, maar ik ben ervan overtuigd dat we die stap moeten zetten. <

7 Rolf Koops: Niet blijven hangen in abstractie. De Noordelijke Regieraad Bouw kiest voor een praktijkgerichte aanpak: ketendigitalisering in twee praktijkprojecten in Groningen: een fietsbrug over het Aduarderdiep en het nieuwe ROC Noorderpoortcollege Zeevaartschool annex hotel te Delfzijl. Als secretaris van de Noordelijke Regieraad Bouw maakt Rolf Koops zich sterk om het werken met BIM in de praktijk te brengen. Er is veel kennis vergaard en ontwikkeld en die willen we toepassen in praktijkprojecten. De verwachting is dat anderen dan vanzelf zullen volgen. Je kunt eeuwig wachten tot hét optimale systeem is ontwikkeld. Beter is om het in de praktijk te ontwikkelen. Door een BIM denken we faalkosten te kunnen reduceren. In het reguliere bouwproces met opeenvolgende transactiemodellen is de kans op fouten immers veel groter. Anderzijds maakt het gelijk oplopen van processen als ontwerp, constructie en technische installaties het mogelijk tot een optimaal resultaat te komen. Je moet beginnen bij de opdrachtgever, vindt Koops. Daarom zocht en vond hij launching customers: de provincie Groningen, afdeling Beton en Waterbouw wilden ketendigitalisering toepassen bij de bouw van een fietsbrug over het Aduarderdiep en het ROC Noorderpoortcollege wilde een nieuwe school bouwen. Koops: Je kunt niet meteen het hele bouwproces digitaliseren. Daarom moet je per project onderzoeken op welke onderdelen voordelen te behalen zijn door te werken met een BIM. Voor het ROC Noorderpoortcollege is dat visualisering: het biedt mogelijkheden voor een optimale indeling van de ruimtes in nauw overleg met de gebruiker. Het ROC hecht ook veel waarde aan duurzaamheid. De gegevens die in de ontwerpen bouwfase zijn ingevoerd, kun je straks ook uitstekend gebruiken in je beheer- en onderhoudssysteem. Bij de bouw van de fietsbrug is het voordeel vooral gelegen in efficiencyverbetering van de informatieoverdracht tussen verschillende partijen. Als alles vastligt in een database kun je dat ook vertalen naar je werken materialenplanning. Beide projecten zijn gestart. De Regieraad brengt partijen met elkaar in contact. Rolf Koops: Zo werken we samen met de Rijksuniversiteit Groningen, die beschikt over een geavanceerd reken- en visualisatiecentrum. We stellen kennis beschikbaar, in samenwerking met de BouwInformatie Raad (BIR) en PSIBouw en zorgen voor uitwisseling. Ook zorgen we dat de ervaring die bij deze projecten wordt opgedaan breed in de sector worden verspreid. < 7 Aduarderdiep, Groningen

8 DURF 5-3 Lessen Eindresultaat van de BIMcaseweek Doen en laten Bij de praktijkprojecten van PSIBouw waren honderden mensen betrokken. Aan een aantal van hen vroegen we wat hun belangrijkste lessen zijn: wat heb je geleerd, wat is je advies aan anderen die ook aan de slag willen gaan? Uit de vele tientallen lessen die zijn aangedragen tijdens verschillende bijeenkomsten hebben we een selectie gemaakt. 1BIM is meer dan ICT. BIM vergt samenwerking die leidt tot ketenintegratie. Voor alle partijen in de keten vergt toepassing van BIM wijzigingen van rollen en processen. 2 3 Toepassing van BIM sluit goed aan op de wereld van de jongere mensen in de sector. De kosten voor een BIM worden ruimschoots terugverdiend tijdens de ontwerp-, uitvoerings-, beheers- en onderhoudsfase. BIM reduceert faalkosten, doordat juiste informatie op het juiste moment en op de juiste plaats beschikbaar is. Toepassing van BIM kan aanzienlijke tijdbesparing in het gehele bouwproces met zich meebrengen. De opgave is om bedrijven enthousiast te maken voor BIM.

9 4Het effect van BIM is maximaal wanneer dit vanaf het allereerste begin in het proces wordt toegepast. Zorg voor continuïteit in het BIM-programma. 8Bij het opdoen van ervaring met BIM zijn kleinere projecten of projectonderdelen vaak beter geschikt dan zeer grote projecten. 5 6 Voor internationale aansluiting en toepassing in Nederland spelen de opdrachtgevers een cruciale rol. Uit praktijkvoorbeelden blijkt dat BIM dusdanig ver ontwikkeld is, dat er nauwelijks belemmeringen zijn die uitgebreide toepassing in de weg staan. 7 Zeer complexe bouwwerken kunnen niet meer zonder BIM gerealiseerd worden. Er zijn goede afspraken nodig over de wijze van toepassen van BIM. Afspraken over wijze van toepassen 9Het blijkt nodig om afsprakenstelsels verder te ontwikkelen. Dit hoeft het toepassen van BIM in projecten echter niet in de weg te staan. De ervaring die ontstaat bij toepassing kan gebruikt worden als input voor verdere ontwikkeling. 10 Door toepassing van visualisatie van BIM wordt de eindgebruiker geholpen de juiste keuzes te maken in het voortraject. Hierdoor wordt betere kwaliteit verkregen. < van BIM zijn zeker nodig. 9 Feitelijk is de ontwikkeling van BIM zover dat het zo gebruikt kan worden.

10 DURF 5-4 Reflectie Er wordt in de bouw Ed Nijpels, voorzitter van de ONRI, over invoering Bouwwerk Informatie Model te vaak op elkaar gewacht 10 In principe is niemand tegen een BIM. Iedereen is ook enthousiast als ze weten wat het is en kan. In de ontwikkeling loop je vervolgens toch vaak tegen problemen aan. Wie pakt het op? Wie werkt ermee? Wie durft te investeren in geld en tijd? En dan zie je in de bouw dat er toch te vaak op elkaar wordt gewacht, aldus Ed Nijpels, voorzitter van ONRI, de brancheorganisatie van advies-, management- en ingenieursbureaus. Nog voor het gesprek over het thema Bouw en ICT goed en wel op gang is, waarschuwt de oud-politicus: Ik heb totaal geen technische kennis, dus verwacht van mij geen inhoudelijke opmerkingen over de techniek. Het is duidelijk, hij is meer de man van de grote beleidslijnen en kent de behoefte in de branche aan transparantie in kosten en kwaliteit. En ik geloof zeker dat het gebruik van ict een belangrijk hulpmiddel kan zijn om aan die behoefte tegemoet te komen. In een adem zegt hij zich dan ook oprecht te verbazen dat een Bouwwerk Informatie Model nog niet door iedereen omarmd wordt. Het is altijd jammer om te zien hoeveel moeite het kost om enthousiasme in daadkracht om te zetten. De theorie is er, de praktijk nog niet. Omdat BIM nog niet operationeel is, zien velen er nog niet het nut van in. Pas als het gelukt is om het praktisch en werkbaar te maken, ligt de markt voor je open. En waarom zijn er dan zoveel miljoenen nodig voor het vervolgtraject? De vraag van Nijpels richt zich vooral op de toekomstige ontwikkeling van de BIM. Ik begrijp dat er voor het ontwikkelingstraject geld nodig is. En voor de overheid is het belangrijk dat het bouwbedrijfsleven op de juiste wijze, dus goed, georganiseerd is en daar dus ook financiële steun aan moet verlenen. Maar los daarvan heb ik heb sterk het gevoel, dat pas op het moment dat een partij de urgentie er van in ziet en er met woord en daad achter gaat staan, het ook echt een stap verder kan worden gebracht. Ed Nijpels: Pas als het lukt om het praktisch en werkbaar te maken, ligt de markt open.

11 Overigens wil ik daarmee onze verantwoordelijkheid zeker niet afschuiven. Ik ben absoluut van mening dat een brancheorganisatie richting haar leden een opvoedkundige taak heeft, maar in dit specifieke geval is onze rol binnen de keten nu eenmaal beperkt. Foto: Frans Davids Wel ziet de ONRI-voorzitter de rol van advies- en ingenieursbureaus in toenemende mate veranderen. Het komt toch steeds vaker voor, dat zij binnen een project als regisseur optreden namens de opdrachtgever. Je zit als onderneming in dat geval veel meer aan de proceskant en dus direct ook aan de knoppen. En ik kan mij heel goed voorstellen dat je als opdrachtgever bepaalde eisen voorschrijft die het nodig maken dat je een goed ICT-systeem hebt. Dat kan dan BIM zijn. Alleen, zegt Nijpels, die verschuiving van taken en verantwoordelijkheden gaat langzaam. Maar ik heb het gevoel dat de urgentie van de ontwikkeling en invoering van een systeem in de bouwsector te groot is om daar nu op te gaan wachten. Doolhof Hij geeft tegelijkertijd toe, dat daar 11 Ed Nijpels: Een transparant systeem draagt bij aan een aanzienlijke vermindering van de faalkosten. Uitdragen Bij de ontwikkeling van een Bouwwerk Informatie Model is ook een aantal vooraanstaande ingenieursbureaus betrokken. Zij zien hier dus ook terecht de voordelen van in. En het is ook goed dat zij dat zo veel mogelijk uitdragen. Maar ik moet ook eerlijk zeggen dat de rol van ingenieursbureaus in het totale proces wat minder is, waardoor het niet direct voor de hand ligt dat wij als organisatie een dergelijk traject gaan trekken. wellicht ook direct de kern van het probleem verscholen ligt. Iedereen heeft in de sector zijn eigen belangen. En allemaal erkennen we dat een transparant systeem bijdraagt tot een aanzienlijke vermindering van de faalkosten, een betere samenwerking en uiteindelijk dus ook een kwalitatief beter product. Maar ondanks dat we dat allemaal weten en vinden zit iedereen op elkaar te wachten om het voortouw te nemen. Of de twee jaar geleden opgerichte Bouw Informatie Raad (BIR) daar verandering in kan brengen weet Nijpels niet. Persoonlijk ben ik uiterst kritisch over al die verschillende overlegcircuits. En de bouw blinkt als sector uit als het gaat om het in het leven roepen van weer een nieuw overlegorgaan. Het gevolg is dat er een doolhof is ontstaan aan clubs die feitelijk te weinig slagkracht hebben. En dat is eigenlijk heel zonde. <

12 DURF 5-5 Database Publicaties, instrumenten, praktijk, netwerk Alle informatie in dit hoofdstuk is toegankelijk via Ik bim, jij bimt. ICT golven in de bouwwereld BIM en BIR. Twee handen op de ICT buik PSIBouw De COINS systematiek Coins 12 Wat is BIM? Hoe werkt het? Wat zijn de ontwikkelingen en hoe ziet de toekomst Brochure uitgebracht bij de instelling van de Bouw Informatie Raad. Concept publicatie over de systematiek rondom gebruik van bouwinformatie. er uit? Toekomst voor het bouwproces Use of IFC Model Servers. Een 3D benadering Modelling Collaboration Possibilities Coins in Practice Kaj Jørgensen e.a. Rapport over hoe de samenwerking tussen partners wijzigt bij het toepassen van gebouw modellen en model servers. Toekomst van het Bouwproces Coins Eindrapport onderzoeksfase over de systematiek rondom gebruik bouwinformatie. Eindrapport van de onderzoeksfase van het COINS-project.

13 Websites Films VISI Management introductie Een fundament voor digitale samenwerking CROW De BimFilm BIM Caseweek London Een indruk van het VISI-raamwerk en de toepassingsmogelijkheden in de dagelijks bouwpraktijk. VISI Handboek. Een fundament voor digitale samenwerking CROW Handboek voor digitale samenwerking Review of the Development and Implementation of IFC compatible BIM Arto Kiviniemi e.a. Rapport over de stand van zaken van IFC binnen BIM. BIM Caseweek 2007 BIMCaseweek Organisatie Eindrapport.

14 Praktijkprojecten Convenant A2 De aanleg van infrastructuur versnellen. Daar heb je een stevige gezamenlijke ambitie - en dus elkaar - voor nodig. Een convenant helpt om het waar te maken. Praktijkprojecten COINS Praktijkprojecten VISI 14 Ministerie van Financiën Ervaringen met een digitaal model om de verificatie van de Outputspecificatie te organiseren. Klopt het aanbod van de aanbieder met de outputspecificatie? Science Lab Plaza Amsterdam Voor het project Science Lab Plaza heeft Michel Post Architecten vanaf het begin gebruik gemaakt van BIM technologie.

15 Personen Nationaal Radboud Baayen Ton Lohman Martin Schilperoort Stabu Regieraad Bouw Gemeentewerken Rotterdam Projectleider Objectenbibliotheek B&U Programmamanager Voorzitter VISI Kerngroep (IFD Library for buildingsmart) Hans Moll Serena Scholte Frans van Dam Strukton Engineering PSIBouw Bouwdienst Rijkswaterstaat Voorzitter kerngroep COINS Ministerie van Financiën Voorzitter Nederlandse Cadstandaard Gerrie Mühren Bauke de Vries NLCS PSIBouw TUE Wubbo Hazewinkel Lid programmabureau BIR Bestuurslid buildingsmart 3D Blueprint Hans Nijssen Wilfred Wolf Voorzitter buildingsmart chapter BIR VIBES Benelux Voorzitter De Boreel Henk van der Horst Guus Pieters Joost Wijnen PSIBouw Traverse Cadvisual Directeur Voorzitter COP Virtueel Bouwen Convenant A2 Ton Huijzer Jan Kees Pikkaart Ronald Zandbergen PSIBouw BouwnD Ingenieursbureau Manager praktijkprojecten Paul Jansen Projectleider BIMCaseweek Michel Post Gemeentewerken Rotterdam Voorzitter VISI Gebruikersgroep 15 CROW Michel Post Architecten Henk van Zeeland Projectleider Objectenbibliotheek Science Lab Plaza Van Zeeland Architecten & Bouwbesluit GWW (CHEOBS) Kees Robers Adviseurs Rolf Koops PSIBouw Secretaris buildingsmart chapter Bouwend Nederland Ministerie van Financiën Benelux Secretaris Regieraad Bouw, Henk Schaap Peter Zwakhals Regio Noord Gobar adviseurs Uneto-VNI Kees van Leeuwen Lid kerngroep COINS Projectleider Objectenbibliotheek PSIBouw Installatiebranche (ETIM Convenant A2

16 16 Internationaal Lars Christensen buildingsmart International (Noorwegen) Business manager Gunnar Friborg BIPS (Denemarken) Programmadirecteur Francois Grobler US Corps of Engineers (USA) Technisch projectleider buildingsmart International Christopher Groome buildingsmart International Secretaris (UK) Jan Karlshøj Rambøll (Denemarken) Programmamanager buildingsmart Nordic Chapter Arto Kivinimi Granlund (Finland) Technisch projectleider buildingsmart International Patrick MacLeamy HOK (USA) Voorzitter buildingsmart International Morton Lie Stasbygg (Noorwegen) Lid buildingsmart Nordic Chapter Thomas Liebich AEC3 (Duitsland) Technisch projectleider buildingsmart International Jøns Sjøgren Boligprodusentene (Noorwegen) Programmamanager buildingsmart Nordic Chapter Bjørn Stangeland DDS (Noorwegen) Business manager buildingsmart International Colofon Interviews & fotografie ECORYS Rutten Communicatieadvies, Amsterdam en Ouwerkerk TekstAdvies, Zoetermeer Research hoofdstuk 5 Ton Huijzer (PSIBouw) Overige teksten Peter Vroom (PSIBouw) Ontwerp 8-13 (Hans van der Kooi), Amsterdam Cartoons Beeldleveranciers, Amsterdam Illustraties bymack [BNO], Berkel en Rodenrijs Drukwerk drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam Redactie Peter Vroom (eindred.), Annelies Crama, Jo Janssen, Henk van der Horst (PSIBouw) Productiecoördinatie Rinke van der Veen, Dyonne Bliek, Peter Vroom (PSIBouw) Dit is een uitgave van de Stichting PSIBouw te Gouda PSIBouw 2009 Reproductie en verspreiding van deze publicatie juichen wij toe - bronvermelding stellen wij op prijs. Groningenweg PV GOUDA T info@psibouw.nl