Het proefblad Heerlen van de Historisch-Landschappelijke Kaart van Nederland 1:50.000

Transcriptie

1 Het proefblad Heerlen van de Historisch-Landschappelijke Kaart van Nederland 1: Inleiding Chr. de Bont en J.A.J. Vervloet Al enkele jaren werkt de Stichting voor Bodemkartering, begeleid door de Werkgroep Landschapstypologie van de Natuurwetenschappelijke Commissie van de Natuurbeschermingsraad, aan een methode om de geschiedenis van de cultuurlandschappen van Nederland eenduidig te documenteren en te karteren. Doel is te komen tot een historischlandschappelijke kaart, schaal 1:50.000, voorzien van een toelichting. Inmiddels is een legenda vervaardigd waarvan de mogelijkheden zijn getest in zes proefgebieden, verspreid over Nederland (De Bont en Renes, i.v.). Dit artikel beschrijft een van deze proefbladen: de omgeving van Heerlen. Het proefblad zelf is als bijlage bij het artikel gevoegd. De legenda is op de achterzijde van de bijlage afgedrukt. De keuze van het proefgebied hangt onder andere samen met het afwijkende karakter van het Zuidlimburgse cultuurlandschap. Het overgrote deel van Nederland maakt deel uit van de Noordduitse laagvlakte. In Zuid-Limburg daarentegen bevinden we ons aan de rand van het Middeneuropese heuvelland. Dit afwijkende karakter levert specifieke problemen op bij de kartering. Geprobeerd is de informatie op zodanige wijze te groeperen en weer te geven, dat vanuit verschillende invalshoeken gebruik kan worden gemaakt van de gegevens. De kaart is niet alleen bedoeld voor wetenschappers zoals historisch-geografen, historici en archeologen, maar ook voor toerisme en educatie. Niet in de laatste plaats biedt de kaart informatie voor de ruimtelijke ordening, in het bijzonder op streekplan-niveau. In dit artikel wordt achtereenvolgens aandacht besteed aan de opbouw van de legenda, aan de ontwikkeling die het cultuurlandschap rond Heerlen heeft doorgemaakt en aan de wijze waarop deze ontwikkeling op de kaart is weergegeven. Legenda Op de historisch-landschappelijke kaart staan relicten. Dat zijn sporen van vroeger menselijk handelen die tot op heden in het landschap zichtbaar zijn gebleven. De legenda stelt de functie en de ouderdom van de relicten centraal. Een derde aspect is de zichtbaarheid. De gegevens worden geselecteerd en in kaart gebracht volgens een standaardprocedure (De Bont, 1986, pp , 61-64). Een eerste selectie van relicten vindt plaats door vergelijking van recente topografische kaarten met oudere. Vervolgens worden op grond van aanvullend historisch-geografisch onderzoek functie en ouderdom nader vastgesteld. In het veld wordt nagegaan, in hoeverre de kartografisch onderscheiden relicten nog zichtbaar zijn. Functie Onderscheiden zijn elementen met een religieuze, militaire, juridisch-territoriale, waterstaatkundige, nijverheid/industriële, agrarische, verkeers-, woon- en "overige" functie. De (vroegere) functie verklaart mede, waarom een gespaard element onderdeel van het landschap ging uitmaken. Voor een verklaring daarvan is het nuttig te weten, of een element in het verleden misschien een andere functie had of wellicht een multifunctioneel karakter droeg. Daartoe is in de legenda gewerkt met functiecombinaties. Waar mogelijk is ook aandacht besteed aan het onderscheiden van voormalige functies en aan hoofd- en neven- (tweede) functies. Herkenbaar in de kaart is voorts het "historisch grondgebruik". Hiermee wordt het grondgebruik rond 1840 bedoeld. Dit helpt ons een beter inzicht te krijgen in de vroegere historisch-landschappelijke verhoudingen. Verondersteld is dat het grondgebruik voorheen een veel stabieler beeld vertoonde (gebonden aan bodemvruchtbaarheid, waterhuishouding, e.d.) dan momenteel het geval is. 69

2 Foto: Het Geuldal bij Gulpen. Op de voorgrond boerderij De Bek aan de middeleeuwse weg Maastricht- Aken. Bij de boerderij liggen verschillende holle wegen. Achter de boerderij een oude door struikgewas omzoomde meander van de Geul, de huidige weg naar Aken en in de verte het dorp Wylre (KLM Aerocarto). 70

3 Ouderdom De ouderdom van punten, lijnen en vlakken is weergegeven door kleuren die verwerkt zijn in een kleurenbalk. Als de ontstaansperiode niet bekend is, worden de betreffende elementen gekarteerd met de signatuur 'ouder dan'; dat wil zeggen ouder dan het moment waarop ze voor het eerst vermeld zijn of op oude kaarten voorkomen. Dit geldt binnen het proefblad voor nogal wat puntelementen (gemarkeerd door een stip in het puntsymbool) en voor een aantal wegen (witte onderbreking van meest groene wegen). Zichtbaarheid De punt- en lijnelementen die tot op de huidige dag zichtbaar zijn gebleven, zijn aangegeven door symbolen met een hard-rode begrenzing. Daarnaast zijn hier en daar ook hard-blauw begrensde punt- en lijnsymbolen op de kaart aangegeven. Dit betreft elementen die verdwenen zijn. Ze zijn desondanks aangegeven om er de vroegere samenhang tussen de verschillende landschapselementen mee tot uitdrukking te brengen. Historisch-landschappelijke ontwikkeling van het proefgebied Zuid-Limburg bestaat uit een zwak golvend schiervlakte- en terrassenlandschap, dat door de werking van rivieren en beken sterk versneden is. De hoogteverschillen zijn naar Nederlandse begrippen groot, zeker in het gebied van het proefblad. De lage gebieden bij Heerlen (het "Bekken van Heerlen") en het Geuldal bij Gulpen liggen plaatselijk beneden 90 m + NAP. Daartussen ligt het plateau van Ubachsberg, doorsneden door o.a. de Eijserbeek en met als hoogste punt de Vrouweheide (ruim 210 m +NAP, met een windkorenmolen) (coördinaten op kaartfragment: 194,6/ 317,4). Zuid-Limburg is al zo'n zevenduizend jaar bewoond. Het grootste deel van die tijd was de bewoning geconcentreerd in de dalen. In de Romeinse periode was Zuid-Limburg dicht bevolkt en waren ook grote delen van de plateaus ontgonnen. Tegen het eind van de 3e eeuw nam de bevolking echter af en werden de plateaus vrijwel verlaten. Er bestaat nog steeds discussie over de invloed van de Romeinen op de huidige landschapsstructuur. In de loop van de tijd zijn er ten onrechte veel wegen als Romeinse wegen gedateerd. Ook meende men resten van een systematische Romeinse landinrichting ("centuriatie") te herkennen. Thans is men op dit punt veel voorzichtiger geworden. Uiteraard waren er in de Romeinse tijd wegen aanwezig, maar de exacte ligging daarvan is vaak nog onduidelijk. Archeologisch is van de meeste Romeinse wegen nog maar weinig teruggevonden en van verkavelingssporen nog in het geheel niets. Na het vertrek van de Romeinen bleven de rivier- en beekdalen bewoond. De plateaus raakten gedurende de vroege Middeleeuwen dicht bebost en werden pas in de late Middeleeuwen opnieuw in gebruik genomen. Vanuit de oude nederzettingen in de dalen werden vooral in de 11e en 12e eeuw nieuwe nederzettingen gesticht op de plateaus (Hartmann, 1986). Vanuit deze nederzettingen werd het omliggende land ontgonnen. De ontginningsgolf kwam omstreeks 1300 tot een einde, toen vrijwel alle geschikte grond in cultuur was genomen. De meeste bouwlanden werden bij de ontginning verkaveld in grote blokken en brede stroken. Al in de 13e eeuw was een deel van die oorspronkelijke kavels uiteengevallen tot een zeer kleinschalige verkaveling, die met een Duitse term als Gewannflur wordt aangeduid (Renes, i.v.). Tussen 1300 en 1850 zijn nog slechts enkele nieuwe nederzettingen gesticht (Bahneheide, 196,3/314,3; Bocholtzerheide, 197,4/314,3). Er is bij deze gehuchten waarschijnlijk ook nog enig land ontgonnen. De bevolkingsgroei - die vooral leidde tot een toeneming van het aantal keuterboeren, landarbeiders en handwerkslie- 71

4 tö Figuur 1. De verkaveling van de velden lijkt op de topografische kaarten grootschaliger dan ze in werkelijkheid is. Sporen van een Gewannflur zijn daarop niet zichtbaar. Deze ziet men alleen op de oude kadastrale minuutplans van circa Men kan ze ook op het spoor komen door het bekijken van luchtfoto's. Door analyse van de oude kadastrale verkavelingsstructuur is het mogelijk wat meer te zeggen over de ouderdom van de verschillende elementen ten opzichte van elkaar. In het bijzonder betreft dit de ouderdom van de wegen ten opzichte van de velden. Doorsnijden de wegen de verkaveling dan is verondersteld dat deze later zijn aangelegd. Valt de wegenstructuur daarentegen samen met de verkavelingsstructuur dan kunnen ze even oud of ouder zijn dan de verkaveling. Eventueel onderzoek naar vroeg middeleeuwse of zelfs Romeinse wegen zou zich op dit laatste type wegen moeten concentreren. den - werd grotendeels opgevangen in de bestaande kernen. De bebouwingsdichtheid binnen die kernen nam hierdoor toe. De ontwikkeling van de gesloten hoeve met binnenplaats uit de veel smallere langgevelboerderij leidde in de dorpen tot gesloten straatwanden. Op topografische kaarten uit het midden van de 19e eeuw kenmerkt Zuid-Limburg zich door grote, visueel open bouwlandgebieden ("velden") (figuur 1). Grasland lag in de (lage ' i natte) beekdalen. Onontgonnen gebieden lagen op plekken die minder geschikt waren voor landbouw: de zandgronden (de Vrouweheide, 195,2/317,2) en de steile hellingen langs deplateauranden(bijv. de Eijserbossen, 192,8/ 315,8). De meeste huizen stonden in dorpen en gehuchten, die vaak dicht bebouwd waren. Vanaf het midden van de 19e eeuw veranderde het cultuurlandschap ingrijpend door de ontwikkeling van de steenkoolmijnbouw. In de mijnstreek groeiden de bewoningskernen enorm en werd een nieuwe infrastructuur aangelegd. De mijnbouw is intussen weer verdwenen, maar de gevolgen daarvan (steden, chemische industrie, mijnbergen, spoorlijnen) bepalen nog steeds het karakter van het landschap. 72

5 Kartografische uitwerking Op de kaart overheerst de roodbruine kleur, die aangeeft dat het grootste deel van het gebied in de late Middeleeuwen is ingericht. Enkele ontginningen uit latere perioden konden niet op de kaart worden weergegeven vanwege hun geringe afmetingen. Het historisch bodemgebruik is voornamelijk bouwland. Eerder wezen we al op de graslanden in de beekdalen en op de weinige gebieden die in de 19e eeuw nog niet waren ontgonnen. In de noordoosthoek van het kaartblad blijkt de sterke groei die Heerlen in de 20e eeuw heeft doorgemaakt. De spreiding van de kleuren lichtgroen, donker- en lichtgeel geeft aan dat de stad zich sedert 1850 op tamelijk chaotische wijze heeft uitgebreid. Enkele kleinere plaatsen zijn vooral na 1950 sterk gegroeid: Voerendaal (193.3/321,4), Simpelveld (196,4/316,5). Belangrijke lijnelementen zijn de schaarse Romeinse wegen, die door een donkerbruine kleur zijn aangegeven (191,5/321,4; 195,0/ 321,2; 198,1/320,0). Veel andere wegen zijn van middeleeuwse oorsprong en hebben dezelfde kleur als de aangrenzende vlakken. Typisch voor Zuid-Limburg zijn de "graften" (steilrandjes die terrassen begrenzen). Op enkele plaatsen is de dichtheid aan graften uitzonderlijk hoog (193,5/313,9). Mogelijk hebben we hier te maken met resten van vroegere wijnbouw. Een groot aantal wegkruisen is als puntelement (met een religieuze functie) op de kaart gezet. De meeste van deze kruisen dateren in ieder geval uit de 19e eeuw. Ouder zijn de verschillende middeleeuwse kastelen, zoals de Burggraaf (de grootste kasteelheuvel van Nederland, 190,6/314,6), het "landsfort" Heerlen (196,7/322,2) en een aantal middeleeuwse kerken, bijvoorbeeld die van Voerendaal, 192,9/ 321,7, en van Klimmen, 190,1/320,9. Afwijkend van de legenda zijn de kleinere beken op dit proefblad aangegeven met een dikke blauwe lijn. Boerderijen waarvan alleen bekend is dat ze in het midden van de 19e eeuw bestonden, zijn niet op de kaart opgenomen, 'omdat het kaartbeeld anders te druk zou zijn geworden. In de toelichtingen die bij elk blad van de kaart zullen verschijnen, zullen dergelijke gegevens, die om kartografischtechnische redenen niet op de kaart zijn opgenomen, alsnog compleet worden beschreven. Vervolgproj eet Ondanks alle zorg die aan de kartografie is besteed, bleek dat vormgeving en inhoud van de kaart hier en daar voor verbetering vatbaar waren. In 1986 is daarom een vervolgproject gestart. In dat project wordt onder meer aandacht besteed aan percelering en perceelsrandbegroeiing en aan mogelijke verandering daarvan sinds Deze 'vlak L informatie wordt in een codering tot uiting gebracht. Beide auteurs houden zich van harte aanbevolen voor op- en aanmerkingen over kaartinhoud en kaartbeeld van het proefblad Heerlen van de historisch-landschappelijke kaart van Nederland. Deze opmerkingen kunnen dan in het vervolgproject nog worden 'meegenomen'! Literatuur BONT, Chr. de (1986). Opbouw en toetsing van de legenda van de historisch-landschappelijke kaart van Nederland 1: Rapport nr Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. BONT, Chr. de, en J. RENES (i.v.). De Historisch- Landschappelijke Kaart van Nederland 1:50.000; legenda en proefkarteringen. Reeks Landschapsstudies. Pudoc, Wageningen. HARTMANN, J.L.H. (1986). De reconstructie van een middeleeuws landschap; nederzettingsgeschiedenis en instellingen van de heerlijkheden Eijsden en Breust bij Maastricht (10e-19e eeuw). Maaslandse Monografieën 44. Van Gorcum, Assen/Maastricht. RENES, J. (i.v.). Cultuurlandschap en historischlandschappelijke waarden in het streekplangebied Zuid-Limburg. Rapport nr Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. 73