Versnellen CO₂ reductie in de Liemers

Transcriptie

1 Versnellen CO₂ reductie in de Liemers Aanvraag voor: Cluster en netwerk regeling OP Oost Aanvrager: Stichting Duurzaamheid Expertise Centrum (DEC) Liemers Tender: 29 september 2015

2 Inhoudsopgave 1 Naam en korte omschrijving van de inhoud van het project Naam van het project Korte omschrijving van het project Aanvrager en innovatiecluster Aanvrager Beschrijving van het DEC Liemers Huidige deelnemers Innovatiecluster Connectie overige expertise Nederland en daarbuiten Expertise en track record innovatiecluster Vernieuwende activiteiten binnen EFRO Projectaanpak Doel en resultaat versnellen CO₂ reductie in de Liemers Context en maatschappelijk belang Aansluiting S3 sectoren Projectplanning en activiteiten Activiteiten nader uitgewerkt Co-financiering Projectorganisatie Promotie en publiciteit Technische en financiële uitdagingen trajecten Mate van innovativiteit Bijdrage van het project aan het OP Bijdrage OP Bijdrage project aan duurzaamheid Outputindicatoren OP-OOST EFRO Bijlagen Bijlage 1: Leden van het innovatiecluster Bijlage 2. Overzicht huidige leden bouwteams, werk- en stuurgroepen DEC Liemers Bijlage 3. Uitwerkingen doelstellingen ecologische duurzaamheid

3 1 Naam en korte omschrijving van de inhoud van het project 1.1 Naam van het project Versnellen CO₂ reductie in de Liemers 1.2 Korte omschrijving van het project In de afgelopen 3 jaar is een innovatiecluster in de Liemers ontstaan die tot doel heeft in 2029 energieneutraal te wonen en te werken in de Liemers. In dit project wil zij dit proces versnellen door samenwerking, netwerkvorming, kennisuitwisseling en deskundigheidsbevordering op het gebied van energietransitie, circulaire economie en duurzaam wonen en werken. Promofilm DEC Liemers (is beschikbaar 3

4 2 Aanvrager en innovatiecluster 2.1 Aanvrager Stichting Duurzaamheid Expertise Centrum (DEC) Liemers 2.2 Beschrijving van het DEC Liemers Het DEC Liemers is door ondernemersvereniging Lindus geïnitieerd. Lindus is actief op 34 bedrijventerreinen binnen de Liemers en heeft bijna 300 leden. Het DEC Liemers wordt inmiddels ook ondersteund door MKB-verenigingen in de regio, Liemerse gemeenten, woningcorporaties, onderwijsinstellingen en diverse maatschappelijke organisaties. Het DEC Liemers is een door ondernemers gestuurd samenwerkingsverband in de Triple Helix dat de ambitie heeft om de Liemers in 2029 tot de meest duurzame en gelukkigste regio van Nederland te ontwikkelen i. De expertise van het DEC Liemers zit in: Samen doen (aanjagen en ondersteunen van programma s en projecten gericht op het realiseren van duurzaamheid), Samen helpen (door verbindingspoort te zijn, advies en ondersteuning te geven bij duurzaam ondernemen) Samen leren (kennis en ervaring uit te wisselen en ontwikkelen) Het DEC doet dit steeds vraaggestuurd en streeft ernaar om op termijn zelfdragend te zijn. 4

5 Alle stakeholders staan binnen het DEC Liemers voor de volgende uitgangspunten: a. DEC liemers staat voor meervoudige waardecreatie. Samen werken aan het versterken en versnellen van duurzaamheid in de Liemers is voor ons werken aan ecologie, rechtvaardigheid én economie. b. DEC Liemers staat voor collectieve waardecreatie; gezamenlijk worden plannen bedacht, georganiseerd en uitgevoerd. c. DEC Liemers staat voor gedeelde waardecreatie; het deelt visie, bronnen én de opbrengsten van de inspanningen met de stakeholders. d. Door op deze wijze samen te werken versterken we ook elkaar. Inmiddels werken ruim 60 mensen (vooral ondernemers!) uit de Triple Helix aan het concreet gestalte geven van deze ambitie, vooralsnog vooral op de thema s (duurzame) energie, duurzaam wonen en circulaire economie. Het DEC is bijzonder omdat in de Liemers enthousiaste ondernemers van onderop vanuit deze visie en missie duurzaamheid op de agenda zetten. Dit samen met goed georganiseerde partners uit de Triple Helix zoals Lindus en de MKB-verenigingen, de Liemerse gemeenten, woningcorporaties en tal van kennisinstellingen. Het DEC Liemers is aanjager en organisator van samenwerking rond centrale thema s als energietransitie, circulaire economie, duurzaam wonen, werken en ondernemen. Het DEC creëert nieuwe coalities en nieuwe verbindingen, nieuwe producten (zoals de Liemerse Energiescan) en nieuwe diensten. Het DEC stimuleert daarmee van onderop economische ontwikkeling. Juist in de Liemers - met haar achterblijvende maakindustrie en relatief hoge werkloosheid is deze impuls hard nodig. Het DEC Liemers is tevens verbonden met diverse partners buiten de regio. Zo is het DEC Liemers 1 van de partners in het vormgeven van het Gelders Energieakkoord en is het aangesloten bij de Provinciale Community of Practise rond de Nieuwe economie. 2.3 Huidige deelnemers Innovatiecluster Het innovatiecluster bestaat uit een veelheid van economische en niet economische actoren. In de tabel in de bijlage 1 zijn de verschillende actoren omschreven. Bij de rol in het project is een onderscheid gemaakt tussen partners van het DEC Liemers, dit zijn de bedrijven die bijdragen in de cofinanciering, en koplopers binnen het DEC Liemers, dit zijn de ondernemers die mee werken aan het ontwikkelen en uitvoeren van de projecten. 5

6 2.4 Connectie overige expertise Nederland en daarbuiten Het DEC Liemers heeft omwille van haar ambitie en vanwege haar regionale ligging én de netwerken van de samenwerkende partners goede verbindingen met: Diverse Provinciale gremia, waaronder o De Community of Practise rond Nieuwe Economie. Het DEC Liemers is een van de partners binnen deze Community; o Het Gelders Energieakkoord. Het DEC Liemers is lid van de Borgingscommissie en thematafel Energiebesparing, bedrijfsleven en uitvoering Wet Milieubeheer. o Kiemt (GTA); o Clean Tech Regio Stedendriehoek Diverse kennisinstellingen waaronder: - de Wageningen Universiteit en het Centrum voor BioBased Economy - de Radboud Universiteit en Unipartners. - de Hogeschool Arnhem Nijmegen - Rijn IJssel College, Graafschap College, ROC A12 De Achterhoek, onder andere met Achterhoek Duurzaam Verbouwen Ondernemers uit de Duitse regio Kleef-Emmerich, onder andere met de Nederlands-Duitse Businessclub en de Kreiss Wirtschafstförderung Kreis Kleve. 2.5 Expertise en track record innovatiecluster DEC Liemers is opgestart medio Inmiddels zijn door 10 groepen (bouwteams, werk- en stuurgroepen) diverse projecten door samenwerkende ondernemers opgestart; zijn diverse Liemersbrede bijeenkomsten georganiseerd rond de genoemde thema s; zijn allianties gesloten rond deze projecten met kennisinstellingen o.a. ten behoeve van onderzoeken en zijn bij deze projecten ruim 15 studenten ingezet; is medewerking verleend aan Provinciale activiteiten; zijn 50 jongeren ambassadeur van duurzaamheid geworden. Het DEC Liemers is daarmee in korte tijd een verbindende schakel geworden in de Liemers op het gebied van duurzaamheid. In deel 2.6 schetsen we de huidige projecten (die tevens op de website vermeld staan). Behoeftenonderzoek: basis voor dit project Ter verdieping en verbreding van het nu al sterke draagvlak onder ondernemers voeren we begin 2016 een breed behoeftenonderzoek uit onder alle ondernemers die gevestigd zijn op de 34 bedrijventerreinen binnen de Liemers. We voeren dit project Behoeftepeiling duurzaamheid en EPK pilot regio de Liemers uit in opdracht van het Ministerie van I&M, de Provincie Gelderland en de Omgevingsdiensten. Van veel bedrijven is immers onvoldoende bekend wat zij doen op het gebied van energiebesparing en/of duurzaamheid. Er is nauwelijks zicht op hun ambities en plannen noch is er sprake van openbare transparantie naar buiten toe. De behoeftepeiling gaat enerzijds behoeftes in kaart brengen, maar besteedt ook aandacht aan belemmeringen, behoeften en transparantie van bedrijven met betrekking tot energiebesparing en duurzaamheidstrajecten. De uitkomsten van deze behoeftenonderzoek vormen de basis voor dit projectplan waardoor CO₂reductie versneld kan plaatsvinden in de Liemers. 6

7 2.6 Vernieuwende activiteiten binnen EFRO In het innovatie cluster DEC Liemers wordt momenteel gewerkt aan een aantal projecten in drie clusters. Hieronder staat beschreven wat inmiddels gereed is en wat de vernieuwing is voor dit project om CO₂ reductie in de Liemers te versnellen. Onderwerp Energie Bouw en wonen Afval en hergebruik Doel Energietransitie Duurzaam wonen en werken Doelgroep Bedrijven, Particuliere eigenaren, bedrijfsterreinen, huurders, maatschappelijk vastgoed woningcorporaties, gemeenten, banken, verzekeraars, bedrijven Circulaire economie Bedrijven. Afvalinzamelaars, afvalverwerkers, recyclers, transportbedrijven; Indirect Liemerse gemeenten, Provincie Gelderland (rollen rond wetgeving en benutten van kansen). Gereed Behoeftenonderzoek (medio 2016). De Liemerse Energie Scan ontwikkeld en als pilot in uitvoering bij Vink Kunststoffen Pilot met 4 huurwoningen en 2 koopwoningen (2016: 25 woningen). Samenwerkende consortia Onderzoek naar grondstoffen- en afvalstromen bij 30 bedrijven afgerond, i.s.m. Wageningen Universiteit. Vernieuwing voor dit project Innovatie Nieuwe innovatieve methoden besparing /opwekking introduceren en uitrollen door samenwerking. Efficiëntie van bestaande middelen verhogen door toevoegen ICT. Ketensamenwerking Conceptontwikkeling, in gezamenlijkheid verdienmodellen en businesscases ontwikkelen en versterken. Verbinden Uitwisselen kennis en ervaring en daar meer kanshebbers en volgers aan toevoegen 7

8 3 Projectaanpak 3.1 Doel en resultaat versnellen CO₂ reductie in de Liemers Doel Dankzij dit project wordt na drie jaar bereikt dat het innovatiecluster in de Liemers een stevige basis heeft gelegd onder energietransitie, duurzaam wonen en werken en circulaire economie in de Liemers waardoor de CO₂ neutraliteit in 2029 in het verschiet ligt. Middel Stimuleren van innovatieve activiteiten door het delen van faciliteiten en de uitwisseling van kennis en deskundigheid te bevorderen en door daadwerkelijk bij te dragen aan technologieoverdracht, netwerking, informatieverspreiding en samenwerking tussen de ondernemingen en andere organisaties binnen het cluster. Resultaat Virtuele ontmoetingsplek gerealiseerd met 2000 bezoekers in jaar 3 32 bijeenkomsten georganiseerd met in totaal 450 unieke bedrijven 100 nieuwe ideeën opgedaan die uitmonden tot 30 voldragen businesscases 40 koppelingen gemaakt tussen bedrijven en studenten 10 nationale en 5 internationale interviews 10 % verbetering in energie efficiency bij tenminste 170 ondernemers Energiebesparing gerealiseerd in kantoren en industriële bedrijven in planperiode : , m3 gas, Kwh, CO₂ Energiebesparing gerealiseerd in 750 woningen in planperiode : , m3 gas, Kwh, CO₂ Hernieuwbare energie op 40 kantoren en 50 industriële bedrijven, 200 woningen en 15 panden maatschappelijk vastgoed 3.2 Context en maatschappelijk belang In de visie van zowel de Europese Commissie als het Rijk streven we naar een betaalbare en betrouwbare en duurzame (nagenoeg CO 2 neutraal 1 ) energievoorziening. Deze ambitie is alleen te realiseren door in te zetten op grootschalige energiebesparing in de bebouwde omgeving en door de resterende energie vraag duurzaam in te vullen. Innovatie is hierin een bepalende factor. Wereldwijde innovatie zorgt ervoor dat het energiesysteem de komende decennia een verandering zal ondergaan die vele nieuwe kansen en uitdagingen met zich meebrengt 2. Zo is de verwachting dat in de bebouwde omgeving, door energiebesparing de energievraag (zeker voor warmtevoorziening ) sterk wordt ingeperkt terwijl parallel daaraan het energiesysteem slimmer zal worden geregeld om een balans te houden tussen variabele vraag en variabel energieaanbod vanuit wind en zonne 1 Conform Europese richtlijnen (80 95% CO2 reductie ten opzichte van 1990) 2 Uit: TKI Urban Energy: Kennis en Innovatieagenda

9 energie. Informatietechnologie en het benutten van big data zijn straks niet meer weg te denken uit ook de energiesector. Het Gelderse programmaplan voor energietransitie 3 wil de overstap (transitie) realiseren van fossiele grondstoffen naar schone betaalbare en betrouwbare energie. Zij faciliteert en ondersteunt de energie die vanuit de bevolking, bedrijven of maatschappelijke instellingen ontstaat. In het programmaplan worden 10 trends genoemd die zij hebben vertaald naar beleid. Voor DEC Liemers is het volgende beleid van belang: Inzet op energiebesparing Inzet op innovatie en kennisdoorwerking Versterking circulaire economie Regionale energieopwekking Het Operationele Programma Oost-Nederland ondersteunt de overgang naar een koolstofarme economie in alle bedrijfstakken. Daarbij gaat het om zaken als minder CO 2 -uitstoot en een toenemend gebruik van hernieuwbare energie. Ook kunnen energiebronnen veel efficiënter worden ingezet. Bij clustervorming en netwerken is de focus gericht op innovatie en toepassing van CO 2 - arme technologieën die leiden tot meer innovatiegerichte samenwerking tussen onderwijs / onderzoek, overheid en ondernemers (met name tussen MKB'ers onderling en MKB en kennisinstellingen) 4. TKI Urban Energy stelt dat gebruikers en partijen in de bouw-, energie- en installatieketen zich nu nog beperkt bewust zijn van de komende veranderingen. Als de partijen zich er wel bewust van zijn vertaalt zich dat nog niet altijd tot actieve betrokkenheid. Dit heeft een aantal redenen zoals: Het ontbreken van kennis Tijd die productontwikkeling tijd vergt Uitzicht op markttoepassingen Verdienmodellen DEC Liemers als trekker van het innovatiecluster en met haar ambitie om energieneutraal te wonen en werken in de Liemers sluit naadloos aan bij de genoemde maatschappelijke context doordat binnen het DEC Liemers: De beweging en energie van onderop komt, aangestuurd vanuit de ondernemers Kennis ontwikkelen en delen van groot belang zijn Het ontwikkelen en uitvoeren van verdienmodellen en businesscases essentieel zijn. 3 Gelders programmaplan voor energietransitie ; Werkt met eigen energie 4 Bijlage 3 van het OP programma: Slimme Specialisatie Strategie Oost Nederland 9

10 3.3 Aansluiting S3 sectoren Het project sluit aan bij de topsector Energie Milieu technologie (EMT). Daar gaat het om de combinatie schone en efficiënt opgewekte energie die Nederland economisch sterker maakt. De Topsector Energie is gericht op innovaties die groen en groei aan elkaar koppelen. Daarmee wordt de Nederlandse concurrentiekracht, werkgelegenheid en welvaart versterkt. De energiebesparingopgave is een integraal onderdeel van nagenoeg alle programmalijnen van de kennis & innovatieagenda van de topsector EMT 5. Het project heeft de volgende cross overs: Liemerse ondernemers uit de High Tech Systems and Materials- sector en de ICT-sector, (daar waar het gaat om innovatieve high tech oplossingen, nieuwe materialen, slimmere inzet van regelaars, ontwikkelen van virtuele omgevingen,) worden ingezet en verbonden met ondernemers in de EMT-sector in de Liemers. Het DEC creëert samenwerking van MKB-partners over sectoren heen (bouwteams waar ondernemers uit de diverse sectoren in samenwerken); Daar waar mogelijk wordt energie besparen, duurzaam opwekken en circulaire economie gekoppeld aan sectoren als Food & Agri, TKI-BBE en HTSM en ICT 3.4 Projectplanning en activiteiten DEC Liemers is ontstaan vanuit ondernemers met de wens gezamenlijk te werken aan energietransitie in de Liemers. Energietransitie is daarmee een belangrijk aspect geworden bij de formulering van de richting van de ontwikkelingen en innovaties in de Liemers. Inmiddels zijn er, op voorspraak van de koplopers, drie (verticale) hoofdrichtingen geformuleerd, namelijk energie (energietransitie), bouwen en wonen (duurzaam) en afval- en reststromen (crculaire ecnomie). Voor de activiteiten die in dit projectplan worden gepresenteerd gaat het om Bewustwording, verbinden, leren en doen met name door: Technische kennis te delen van koplopers met MKB bedrijven Nieuwe kennis op te doen en delen inzake techniek en verdienmodellen Toepassen van ICT mogelijkheden aan de techniek 5 Zie: TKI Urban Energy: Kennis en innovatieagenda

11 WP nr WP titel Loonkosten Overige kosten Resultaat 1 LEF Virtuele ontmoetingsplek 2 Liemers Bizznizz Sessies nieuwe innovatieve ideeën 3 Screenen en scouten concepten 4 Liemers Bizznizz School globale businesscases 5 Liemers Bizznizz Stages globale businesscases met monitoring 6 Liemers Bizznizz Support voldragen businesscases 7 Disseminatie en Communicatie (inter) nationale aandacht voor de businesscases Totaal kosten Totale projectkosten Financiering Stichting DEC Liemers Ondernemersbijdrage OP oost Totaal financiering

12 3.5 Activiteiten nader uitgewerkt WP nummer 1 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Liemers Energie Forum (LEF) Bewustwording Leden van het bouwteam Scholing, bouwteam Energie en bouwteam Liemerse woonconfiguratie Loonkosten en kosten derden Kosten Inhuur ICT: 100 uur maal 80 = Inzet studenten: 2 uur per week maal 135 weken maal 15 = Inzet projectleider: 300 uur maal 52,95 = Achtergrond Virtuele omgevingen (en ICT) krijgen een steeds belangrijkere plek in de samenleving. Om (bijvoorbeeld) ondernemers en bewoners te stimuleren daadwerkelijk energie te gaan besparen en op te wekken zijn handige virtuele tools ontwikkeld. Zo blijkt dat virtuele forums waar mensen hun vragen kunnen stellen heel goed te werken. Ondernemers leren vooral van andere ondernemers. Met het Liemers Energie Forum gaan we virtuele ontmoetingsplekken organiseren waar ondernemers hun best practices op kunnen zetten, maar waar zij ook de uitdaging laten zien die ze aangaan rond onze centrale thema s zoals energiebesparingen, afval=grondstof. De virtuele omgevingen fungeren tevens als belangrijk communicatie- en informatiemiddel tussen de ondernemers. Doel Het vormgeven van een Virtuele Liemerse ontmoetingsplek waar ondernemers hun best practices op kunnen zetten waarmee stakeholders zich kunnen verbinden Activiteiten Bouwen en inrichten van de virtuele ontmoetingsplek waarin de 3 pijlers van de Liemers een zichtbare een plek krijgen Integreren van de virtuele ontmoetingsplek met de bestaande DEC-website Beheren en stroomlijnen van data ( jongeren en HAN) aangestuurd door de projectleider Betrekken MKB De projectleider zal in eerste instantie de koplopers aansporen om hun ambitie c.q. best practises op de fora te zetten. Daarna zal de projectleider relevante vragen van ondernemers doorverwijzen naar de fora. Uiteindelijk moeten de fora zelfstandig aan informatie en inhoud komen. Mijlpalen Mijlpaal Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Aantal deelnemers die best practices plaatsen op LEF Aantal bezoekers op LEF Aantal bezoekers dat match vindt (3%) Ondernemers die maatregelen nemen nav de Liemerse Energiescan en minimaal 10 % energie besparing oplevert Deelname ondernemers Liemerse woonconfiguratie Gebruik DEC-APP door particulieren

13 WP nummer 2 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Liemers Bizznizz sessies Bewustwording Stuurgroep DEC Liemers, werkgroep Communicatie en diverse bouwteams (Energie, Afval, Wonen) Loonkosten en kosten derden Kosten Organisatie uren projectleider: 9 uren per week maal 135 weken 52,95 per uur = Jaarlijkse bijeenkomsten: 3 * = Energiebesparende bijeenkomst 3 * = Cluster opwekken duurzame energie: 10 * 500 = Bijeenkomst bouw en wonen: 12 * 500 = Bijeenkomst afval: 6 * 500 = Achtergrond Het DEC gaat Liemerse Bizznizz sessies organiseren: bijeenkomsten die gericht zijn op het versterken van Bewustwording. Met onze bouwteams van ondernemers gaan we sessies organiseren over energietransitie, energiebesparing en energieopwekking, omgaan met afval/grondstoffen, duurzaam wonen en circulaire economie. De bijeenkomsten staan in het teken van bewustwording van een veranderende wereld van energie en grondstoffen; van kennis opdoen en delen van mogelijke innovatieve oplossingen. Het gaat om het vergaren van algemene kennis. Wordt de kennis specifieker dan wordt doorverwezen naar de Liemers Bizznizz School waar een verdiepingsslag wordt gemaakt over onderwerpen die uit nieuwe vraagarticulatie naar voren komt. Doel Kennis opdoen en uitwisselen, netwerkvorming en deskundigheidsvorming van ondernemers onderling en het versterken van de verbinding van ondernemers met kennisinstellingen. Activiteiten Jaarlijks organiseren van drie DEC Liemers brede Duurzaamheid-events voor alle partners en stakeholders uit de Liemers, met als doel breed netwerken en tonen van de nieuwste (Liemerse) innovaties (Dag van de Liemerse Duurzaamheid) 3 keer een bijeenkomst voor MKB ondernemingen over energiebesparende maatregelen. De thema s zullen zijn: Nieuwe technologie, ICT gebruik en Verdienmodellen. 10 keer bijeenkomst van nieuw op te zetten cluster opwekken van duurzame energie op bedrijventerreinen 10 keer bijeenkomst bouw en wonen met thema s als versterken kennis, ketensamenwerking, verdienmodellen voor alle betrokkenen. 6 keer bijeenkomst afval/circulaire economie met thema s als kennisontwikkeling, ketensamenwerking, monitoring, verbinding Liemerse koplopers en kanshebbers (Op basis van WUR-onderzoek Van Afval naar grondstof in de Liemers ). Betrekken MKB De koplopers en partners van DEC Liemers fungeren als verteller aan andere ondernemers in de Liemers. Zij attenderen op het bestaan van de bijeenkomsten en het nut ervan. Daarnaast worden agenda s op de DEC-website geplaatst en worden de social media ingeschakeld. Ondernemers binnen de HTSystems en Materials en ICT worden uitgenodigd ter ondersteuning en versnelling van de projecten. Het partnerschap van ondernemersvereniging Lindus, MKB-Duiven, MKB-Zevenaar, Ondernemend Westervoort met het DEC Liemers versterkt de ingangen richting de aangesloten leden (totaal ruim 800 ondernemers). 13

14 Mijlpalen Jaarlijkse bijeenkomsten o 450 deelnemers hebben deelgenomen aan de jaarlijkse bijeenkomsten 3 bijeenkomsten voor bijeenkomsten over energiebesparende maatregelen o 100 ondernemers hebben deelgenomen aan de bijeenkomsten aan energiebesparende maatregelen o 40 ondernemers gaan door naar de Bizznizz school 10 bijeenkomsten waarbij een cluster opwekken van duurzame energie is opgezet. o 1 businesscase is opgezet o 10 ondernemers gaan door naar de Bizznizz school 10 bijeenkomsten bouw en wonen. o 1 businesscase is opgezet o 10 ondernemers gaan door naar de Bizznizz school. 6 bijeenkomsten afval o Tenminste 3 businesscases per jaar worden hieruit gegenereerd. o Ketensamenwerking rond onze thema s wordt gestimuleerd en dit leidt tot jaarlijks tenminste 5 nieuwe samenwerkingsverbanden tussen ondernemers onderling en met kennisinstellingen Alles bij elkaar levert de Business sessie 100 nieuwe ideeën op om verder te ontwikkelen naar een concept 14

15 WP nummer 3 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Screenen en scouten Verbinden Stuurgroep DEC Liemers en de bouwteams rond Energie, Afval, Wonen en Scholing. Loonkosten Kosten Projectleider: 9 uur per week maal 135 weken maal 52,95 = Achtergrond Het DEC Liemers gaat screenen en scouten: om de aansluiting van Liemerse ondernemers bij de projecten en bouwteams nog verder te gaan versterken; om vragen en behoeften op te halen en waar mogelijk nieuwe initiatieven op te starten; om aansluiting te houden met initiatieven elders buiten de Liemers, bij kennisinstellingen, bij andere samenwerkingsclusters, zoals Kiemt, de partners binnen het Gelderse energieakkoord en in ons grensgebied met Duitsland (Kleef-Emmerich); om actief te zoeken naar initiatieven die ons in de Liemers verder brengen op het gebied van energiebesparing, duurzame woningen, bouw en wonen en afvalverwerking Kortom, binnen en buiten de Liemers verder Verbinden. Uit deze bijeenkomsten blijkt met name de vraagarticulatie van de bedrijven die vervolgens wordt gekoppeld aan het aanbod van kennis. Doel Versterken en verbreden van de kennis van het innovatiecluster door de instroom van nieuwe kennisintensieve ondernemingen van binnen en buiten de regio om de ontwikkelde ideeën verder te kunnen brengen tot een concept Activiteiten Scouten van bedrijven op 4 beurzen: MKBbeurs, Branchecontact, Energiebeurs en Duurzaamnieuws Scouten van bedrijven bij bijeenkomsten van provinciale partijen zoals Gelders Energieakkoord, Kiemt/GTA, RCT Gelderland, Interreg etc, Greentech Contacten onderhouden bij kennisinstellingen zoals WUR en Radboud voor scouten van bedrijven Mijlpalen 60 nieuwe contacten met Liemerse ondernemers ten behoeve van vraagarticulatie bij de bedrijven (rond energie, bouw en wonen, afval) ophalen 80 succesvolle verbindingen en/of samenwerkingen gerealiseerd door screenen en scouten. 30 nieuwe kennisintensieve bedrijven aangesloten bij DEC Liemers 80 nieuwe concepten ontwikkeld op gebied van energietransitie, duurzaam wonen en werken of circulaire economie 15

16 WP nummer 4 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Business School Samen leren Stuurgroep DEC Liemers, bouwteam Energie, bouwteam Afval, Stuurgroep Duurzaam Wonen Loonkosten en kosten derden Kosten Projectleider: 4 uur per week maal 135 weken maal 52,95 = Kosten kennisleverancier: 3 * = Achtergrond Op basis van voorgaande stappen zijn 80 nieuwe concepten ontwikkeld. Op basis hiervan gaat de projectleider in samenwerking met de publieke kennisinstellingen een programma maken om deze concepten verder te ontwikkelen tot een businesscase. Hiervoor word de kennis die bij de kennisinstellingen aanwezig is gedeeld met de ondernemers. Ondernemers, buiten de andere werkpakketten, waarvoor het interessant is om deze kennisoverdracht te volgen vanuit geelrans Gelderland?? en Overijssel zijn welkom bij de school. Doel Gezamenlijk kennis opdoen over een procesmatig, technisch of financieel onderwerp (rond de centrale thema s energie (besparen en opwekken), bouwen en wonen, afval) Activiteiten 3 Biznizz schools ontwikkelen rond energiebesparing bij bedrijven/energie opwekken, het verduurzamen van bedrijventerreinen, van afval naar grondstof in de Liemers en Duurzaam wonen waarbij kennisinstellingen kennis delen met ondernemers. Tenminste 1 Bizznizzschool per jaar ontwikkelen. Scouten van bedrijven die deel willen nemen en screenen van instellingen die kennis kunnen aanbieden. Organiseren van de Bizznizz school Mijlpalen 3 Bizznizz scholen ontwikkelt 60 ondernemers hebben kennis over gedragen gekregen 30 nieuwe verbindingen tussen kennisinstellingen en Liemerse ondernemers 60 concepten zijn verdiept tot globale businesscases 16

17 WP nummer 5 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Business Stage Samen doen Stuurgroep DEC Liemers, bouwteam Energie, bouwteam Afval, bouwteam Scholing, stuurgroep Duurzaam Wonen, Hogeschool Arnhem Nijmegen, Unipartners, Radboud Universiteit, Duurzame Stagehub, Wageningen Universiteit, Centre for Biobased Economy, ROC s. Loonkosten en kosten derden Kosten Projectleider: 4 uur per week maal 135 weken maal 52,95 = Vergoeding studenten: 40 plekken van = Achtergrond Om de businesscases goed te volgen wordt een monitorsysteem ingevoerd. Deze wordt ontwikkeld per businesscase met studenten en ondernemers en is op maat gesneden Te denken valt aan de inzet van stagiaires van m.n. de Hogeschool Arnhem Nijmegen, de Radboud Universiteit en de Wageningen Universiteit. Doel Ontwikkelde globale businesscases vanuit voorgaande werkpakketten worden voorzien van een 0 meting en een monitor systeem Activiteiten - Ophalen behoeften en vragen naar stageplekken en opdrachten bij Ondernemers, bij bouwteams en werkgroepen - Verbinden van deze behoeften en vragen richting kennisinstellingen middels o.a. de duurzame stagehub en het Centre for Biobased Economy. - Plaatsen van (tenminste) 40 studenten bij (groepen van) ondernemers en bouwteams. - Bewaken kwaliteit van inzet en resultaten van stages Mijlpalen 40 businesscases worden voorzien van een 0 meting en monitorsysteem 40 studenten hebben stageplekken bij de bedrijven in de Liemers en werken in groepen van 5. 17

18 WP nummer 6 Doorlooptijd WP titel Onderwerp Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Business Support Samen doen Stuurgroep (bestuur) DEC Liemers, RABO bank Loonkosten kosten derden Kosten Projectleider: 6 uur per week maal 135 weken maal 52,95 = Inhuur experts: 30 adviestrajecten a = Achtergrond Met Bizznizz Support worden de businesscases verder passend gemaakt voor het bedrijf of de bedrijven. De businesscases binnen de thema s energiebesparing, energie opwekken, afval en wonen, voor toepassing op bedrijventerreinen en in de gebouwde omgeving worden voldragen. Ondersteuning kan worden verleend bij het ontwikkelen en uitvoeren van marktonderzoek, verdienmodellen, concurrentieanalyse, het opstellen van uitvoeringsen implementatieplannen of het verder uitwerken van de techniek. Doel Vervolmaken van de businesscases bij bedrijven/consortia van bedrijven Activiteiten Scouten naar de beste kennisleverancier voor de businesscase Koppelen van de kennisleverancier aan de businesscase Monitoren van de resultaten Mijlpalen 30 voldragen businesscases 18

19 WP nummer 7 Doorlooptijd WP titel Disseminatie (verspreiding Info) en communicatie Verspreiden informatie Betrokken leden innovatiecluster Type kosten Team communicatie, stuurgroep DEC Liemers, bouwteams Energie, Afval, Scholing, stuurgroep Duurzaam Wonen Loonkosten, kosten derden Kosten Projectleider: 4 uur per week maal 135 weken maal 52,95 = Inhuur experts: Secretarieel/communicatiemedewerker: 10 uur per week maal 135 weken maal 35,65 = Achtergrond De opgedane kennis wordt verspreid onder de interne en externe stakeholders. Voor de interne stakeholder wordt hiermee een community gecreëerd tussen de diverse bouwteams en werkgroepen en kunnen nieuwe bouwteams en werkgroepen ontstaan. Voor de externe stakeholders wordt de zichtbaarheid en de professionaliteit vergroot. Doel Creëren van een zichtbare een professionele community rondom de thema s energietransitie, duurzaam wonen en werken en circulaire economie. Activiteiten Mijlpalen Contacten onderhouden met media 40 free publicity artikelen in kranten, locale tijdschriften tv etc. 10 interviews van partijen uit de businesscases in de landelijke media 5 interviews van partijen uit de businesscases in internationale media 3.6 Co-financiering DEC Liemers staat garant voor de cofinanciering en de voorfinanciering van dit project. Zij kan dit doen door de ledenbijdragen te innen in het begin van het jaar. Daarom wordt het eerste helft van het jaar de uitgaven gedaan op basis van de leden bijdragen en in de tweede helft van de subsidie. Zie bijgesloten cofinancieringverklaringen en garantstellingen van de ondernemers uit de Liemers. 19

20 3.7 Projectorganisatie DEC Liemers is een onafhankelijke stichting met daar binnen een bestuur, een RAAD & DAAD, een coördinator en diverse projectgroepen. Bestuur het bestuur is gevormd vanuit de triple helix en bestaat uit (ten minste) 2 ondernemers, 1 vertegenwoordiger van de Liemerse gemeenten en een vertegenwoordiger van de kennisinstellingen. Dit bestuur is verantwoordelijk voor de juiste uitvoer van dit project. Coördinator deze geeft functioneel leiding aan dit project en bewaakt de inhoudelijke en financiële voortgang en rapporteert naar het bestuur. RAAD & DAAD Dit is een denktank die ook vertegenwoordigers heeft vanuit de triple helix. Zij adviseren het bestuur bij de beslissingen waarvoor zij staat om dit project goed uit te kunnen voeren. Zij fungeren als broedplaats voor nieuwe ideeën, kennis delen, input over actualiteiten, signalen, kansen en tops uit de markt en regio. Projectgroepen zij dragen zorg voor de toelevering van bedrijven en de uitvoer van de projecten. 20

21 3.8 Promotie en publiciteit Om te voldoen aan de eisen aan promotie en publiciteit zullen de volgende maatregelen worden genomen: 1. Op de website van DEC Liemers zal aandacht worden gegeven aan dit project, waarbij in ieder geval het doel en de resultaten worden weergegeven. De tekst zal vergezeld gaan van het volgende logo: 2. In relevante publicaties zal dit logo ook worden geplaatst. 3. Bij alle bijeenkomsten en presentaties zal dit logo zichtbaar zijn 3.9 Technische en financiële uitdagingen trajecten Partners cofinanciering De partners hebben cofinanciering toegezegd. Nu moet deze cofinanciering ook daadwerkelijk binnen komen op de bankrekening van DEC Liemers. Verdienmodel ten behoeve van de eigen organisatie Aan de hand van dit project wordt de kennisopbouw van DEC Liemers stevig zodat het een gewilde partner zal zijn bij de uitvoer van innovatieprojecten. Verschillende partijen staan bij de aanvang van dit project garant voor de financiering. Tijdens de looptijd van dit project zal DEC Liemers meer bijdragen van ondernemers moeten ontvangen om de garantstelling niet te hoeven gebruiken. Door voldoende te communiceren over het project denkt DEC Liemers dat dit haalbaar is. Genereren van business cases De Business sessies moeten leiden tot 100 nieuwe ideeën die na de business support zijn uitgewerkt tot 30 businesscases. Deze businesscases kunnen worden gemonitored op CO₂ reductie en zijn voorzien van nieuwe technieken en verdienmodellen die een rendabele propositie beloven. Uitdaging zal zijn om daadwerkelijk te komen tot succesvolle businesscases met regionale, nationale en internationale allure Mate van innovativiteit Het innovatieve van dit project is dat de vertaalslag wordt gemaakt van het belang van duurzaamheid op nationaal niveau naar implementatie van 30 interessante businesscases op regionaal niveau. Deze vertaalslag kan worden gemaakt door de systematische aanpak in dit project van idee naar businesscase waar ondernemers en kennisinstellingen gezamenlijk hun bijdrage aan leveren. De 21

22 sterke focus op regionaal niveau bewaakt dat er voldoende vertrouwen tussen de ondernemers ontstaat waardoor zij makkelijker open staan voor kennisdelen en kennisontwikkeling. Uit de hoeveelheid cofinancieringverklaringen van ondernemers blijkt het belang voor de ondernemers. 22

23 4 Bijdrage van het project aan het OP 4.1 Bijdrage OP De bijdrage van dit project aan OP en Oost-Nederland als innovatieve en concurrerende regio is gelegen in het versterken van de kenniseconomie, het regionale innovatieve vermogen en de concurrentiepositie van het bedrijfsleven met als doel de toonaangevende positie van Oost- Nederland verder uit te bouwen. Hierbij vormen de sterke punten van de regio het uitgangspunt. Van daaruit wordt gestreefd naar verbetering van de samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen, het wegnemen van belemmeringen en het geven van ruimte aan vernieuwende initiatieven. In onderstaande tabel is deze bijdrage geconcretiseerd: Bijdrage aan Door Het versterken en economisch beter benutten van de aanwezige kennis in Oost- Nederland Verbeteren van kennisuitwisseling en aanwezige kennis bij bedrijven en kennisinstellingen in Oost-Nederland vergroten Versterken van de concurrentiepositie van MKB bedrijven Krachten van onderop, van de ondernemers, wordt gestimuleerd en ondersteund en resulteren in 30 voldragen businesscases In dit project wordt sterk ingezet op de interactie ondernemers en kennisinstellingen in Oost Nederland. Daar waar de kennis ontbreekt wordt kennis toegevoegd uit ander delen van Nederland of internationaal geworven 30 businesscases zorgen voor een betere concurrentiepositie van het MKB in de Liemers Cross over S3 sectoren Project is gericht op de EMT sector. Maar vanuit de ondernemers in de Liemers wordt sterk ingezet op cross overs met HTSM en ICT om de juiste businesscase te kunnen ontwikkelen Regionale, nationale en internationale waarde Provincieoverschrijdend of regiooverstijgende samenwerking Enkele van de businesscases hebben een internationale allure en staan internationaal in de belangstelling. Meerdere businesscases hebben een nationale allure en staan nationaal in de belangstelling. Alle 30 businesscases zijn van regionale waarde en versterken de concurrentiepositie van de Liemers. Binnen de provincie wordt samengewerkt met: Partners binnen het Gelders energieakkoord Kiemt Cleantech Regio Stedendriehoek RCT netwerk WUR HAN Radboud Universiteit Wageningen Universiteit Centre for Biobased Economy ROC s POA Regio overschrijdend wordt samengewerkt met: Duitse regio Kleef-Emmerich 23

24 4.2 Bijdrage project aan duurzaamheid Bijdrage aan maatschappelijke uitdagingen zoals verwoord in het OP en Europe 2020: Verbeteren van gezondheid en welzijn tijdens het hele leven ecologische duurzaamheid (klimaatverandering, hernieuwbare energie, luchtkwaliteit etc) sociale duurzaamheid (people), ((sociale) participatie, verrijking cultuur, veiligheid, gezondheid, onderwijs) gelijke kansen Door Duurzaamheid is in de Liemers niet alleen ''groene economie. Het is respect voor mens en omgeving, ook in de Liemers, samen (willen) bijdragen aan de kwaliteit van ons (samen) leven en verantwoord ondernemen, wonen en werken. De businesscases en virtuele ontmoetingsplek zorgen voor (zie bijlage 3): 10 % verbetering in energie efficiency bij tenminste 170 ondernemers Energiebesparing gerealiseerd in kantoren en industriële bedrijven in planperiode : , m3 gas, Kwh, CO2 Energiebesparing gerealiseerd in 750 woningen in planperiode : , m3 gas, Kwh, CO 2 Hernieuwbare energie op 40 kantoren en 50 industriële bedrijven, 200 woningen en 15 panden maatschappelijk vastgoed Duurzaamheid biedt MKB-ondernemers een grotere aantrekkingskracht op banenjagers ; groter behoud van werknemers (loyaliteit); leidend tot hogere job performance en afnamen druk op de beloningsstructuur; lagere rekruteringskosten. Creëert nieuwe arbeidsplaatsen en werkgelegenheid in m.n. in de EMT-sector Versterkt de verbinding van jong opgeleiden met MKBondernemers en regio de Liemers Versterkt de verbinding van middelbare scholieren en jong opgeleiden met duurzaamheid en duurzame ondernemers Het DEC Liemers is een regionale maatschappelijke beweging die als innovatief samenwerkingsverband de sociale cohesie in de regio versterkt. Meer en betere banen in groeisectoren zoals EMT 24

25 4.3 Outputindicatoren OP-OOST EFRO Outputindicator Meeteenheid Bijdrage door het project aantal ondernemingen dat steun ontvangt aantal 450 aantal ondernemingen dat niet-financiële steun ontvangt aantal 450 private financiering als cofinanciering voor publieke steun (subsidie) aan bedrijven aantal ondernemingen ondersteund bij de introductie van producten 'nieuw voor de markt' aantal ondernemingen ondersteund bij de introductie van producten 'nieuw voor het bedrijf' euro aantal 30 aantal 30 aantal georganiseerde bijeenkomsten aantal 38 aantal ontwikkelde business cases aantal 30 aantal georganiseerde bijeenkomsten gericht clustervorming ten behoeve van CO2-arme technologieën aantal ontwikkelde business cases gericht op CO2-arme technologieën aantal 38 aantal 30 25

26 5 Bijlagen 5.1 Bijlage 1: Leden van het innovatiecluster (Partner=mee betalen, Koploper=mee werken) Type Organisatie Naam bedrijf/organisatie Rol in het project thema Innovatieve Starters: 8zaamarchitecten cofinancierder A&A People personeelsdiensten koploper Bouw en wonen Kleine, middelgrote ABS Boekhorst cofinancierder ondernemingen: Altop Kunststoftechniek cofinancierder/koploper Stuurgroep Bouwbedrijf Ubbink koploper Bouw en wonen BKC B.V. cofinancierder/koploper Scholing Bouwonderneming Zevenaar koploper Bouw en wonen De Isolatieshop cofinancierder/koploper Bouw en wonen DO-IT Automatisering koploper Communicatie Duoplan Architecten Zevenaar koploper Energie DVM Bouw en Vastgoed koploper Bouw en wonen Electrocar B.V. cofinancierder Energie-milieuconsulent koploper Bouw en wonen Greenhouse-Advies koploper Afval IA Bouwkunde cofinancierder IA Groep BV cofinancierder/koploper Afval, stuurgroep Industrial Energy Experts cofinancierder/koploper Energie Jazo Zevenaar cofinancierder Joint Origin koploper Bouw en wonen Joosten Makelaardij cofinancierder Bouw en wonen Koenders Totaalbouw BV koploper Bouw en wonen Kremer Installatietechniek koploper Energie Mans Bouw koploper Bouw en wonen NTP Infra Zevenaar cofinancierder/koploper Afval Party&Bowlingcentrum de Griethse Poort cofinancierder Pola Energy koploper Energie Putman Installaties cofinancierder/koploper Energie Ross Advocaten koploper Bouw en wonen Span Schilderwerken koploper Bouw en wonen Stolwijk Kelderman cofinancierder/koploper Energie TRAJECT Adviseurs & Managers BV cofinancierder Van Dorp Installaties cofinancierder/koploper Energie/ Bouw en wonen Van Gansewinkel koploper Afval Veluwezoom Verkerk koploper Bouw en Wonen Visser Duiven b.v. cofinancierder 26

27 Grote ondernemingen VTC Travel Solutions cofinancierder Welling Bouw koploper Bouw en wonen Westerveld en Vossers Accountants cofinancierder Willems Technisch Adviesbureau cofinancierder/koploper Energie, stuurgroep Zodiac Solar koploper Bouw en wonen AVR Duiven cofinancierder/koploper Afval, Scholing Kinkelder B.V. cofinancierder SITA Recycling Service cofinancierder/koploper Afval Stafier Solar Systems cofinancierder/koploper Bouw en wonen Organisaties voor onderzoek/ kennisverspreiding Niet-commerciële organisaties Andere verwante economische spelers Hogeschool Arnhem Nijmegen inbrengen Kennis Liemers College koploper Scholing Radboud Universiteit inbrengen Kennis Unipartners inbrengen Kennis Wageningen Universiteit inbrengen Kennis, Afval Platform Onderwijs en Arbeidsmarkt Bouwend Nederland afdeling de Liemers Gemeente Zevenaar inbrengen Kennis koploper cofinancierder /koploper Scholing Bouw en wonen Bouw en wonen /Afval Gemeente Westervoort cofinancierder Gemeente Doesburg koploper Bouw en wonen Lindus, de ondernemersvereniging Middelbare scholen: Liemers College en Candea college cofinancierder/koploper koploper Stuurgroep, Bouw en wonen Scholing MKB Duiven cofinancierder Waterschap Rijn en IJssel koploper Afval Platform Creatieve Technologie koploper Stuurgroep Rabobank De Liemers cofinancierder/koploper Afval Woningcorporatie Plavei koploper Bouw en wonen Woningcorporatie Baston koploper Bouw en wonen Woonstichting Vryleve cofinancierder ABN AMRO Bank N.V. Communicatieteam Bureau de Clou Geurts Media Doit Online Media cofinancierder koploper koploper koploper 27

28 5.2 Bijlage 2. Overzicht huidige leden bouwteams, werk- en stuurgroepen DEC Liemers Naam Bestuur Piet Nass Chiel Berndsen Mark van Westerlaak Jeroen Willems jan van de Weerd Wim Nabbe Bouwteam Afval Dennis Janssen Erik Pereboom Joyce Brinkman Peter Looijen Erik Roumen Mirjam Ruigrok Sander Jansen Dennis van der Voet Mark van Westerlaak Robert Hageman Brenda Israel Gerlinde van Vilsteren Jan-Willem Bulters Bouwteam Energie Jeroen Willems Roeland Thissen Geno Mijnen Jeroen Coppens Jan Putman Martin Maatkamp Remco Wigman Pieter van Nispen Bouwteam Scholing Harald Wiggers Fred Hakvoort Robert Hageman Achtergrond Stichting DEC Liemers Lindus ondernemersvereniging van de Liemers, voorzitter Altop Kunststoftechniek, penningmeester IA groep BV, secretaris Willems Technisch Adviesbureau, bestuurslid Innovatiemakelaar, adviseur Coördinator DEC Liemers SITA Van Gansewinkel Van Gansewinkel Minerals SITA Gemeente Zevenaar (afdeling Ontwikkeling) Waterschap Rijn en IJssel Rabobank De Liemers Greenhouse-Advies IA groep BV AVR Wageningen Universiteit, Centre Biobased Economy Wageningen Universiteit, Centra for Biobased Economy NTP-Zevenaar Willems Technisch Adviesbureau Duoplan Architecten Zevenaar Kremer Kremer Putman Installaties van Dorp Installaties Pola Energy Energieadviseur Sunna Energie Liemers college BKC AVR Communicatieteam DEC Liemers Sjoerd Geurts Geurts Media Marieke de Jong Bureau de Clou Kees van der Veer do-it online Colinda Assinck Uitvoering communicatie 28

29 Elke Sessink EPK Pilot Michiel Steerneman Joost Kelderman Communicatiebeleid, -plan Industrial Energy Experts. Stolwijk Kelderman accountants en fiscalisten Stuurgroep Duurzaam Wonen de Liemers Henk Dekker Lindus ondernemersvereniging van de Liemers Bart Welling Bouwend Nederland Herman Terbeek Woningbouwvereniging Plavei Ton te Riele Woningcorporatie Baston Wonen Geron Verdellen Bouwend Nederland Afdeling de Liemers Ron Josten Coördinator Energie Gemeente Arnhem Erik Roumen Gemeente Zevenaar (afdeling Ontwikkeling) De Liemerse Woonconfiguratie Hanneke Luising Ross Advocaten Carolien Ubbink Bouwbedrijf Ubbink Adriaan Harthoorn Staffier Holland BV Tim van Haaren De Isolatieshop Peter Koenders Koenders Totaalbouw Geron Verdellen Bouwend Nederland Afdeling de Liemers Liemerse Energie Samenwerking Wim Lendering Bouwonderneming Zevenaar Henry Span Span Schilderwerken BV Pim Groen Zodiac-Solar Jan Meurkes Koenders Totaalbouw Peter Koenders Koenders Totaalbouw Koen Bos Welling Bouw Rick Vermeer DVM Bouw en Vastgoed BV Frans Budel Bouwonderneming Zevenaar Wim Lendering Bouwonderneming Zevenaar Frans van Wanrooij PV Care Herman Terbeek Woningbouwvereniging Plavei Ton te Riele Woningcorporatie Baston Wonen Bouwteam Samen verduurzamen Arjan Kruisselbrink Rabobank De Liemers John Aaldering Lindus de ondernemersvereniging van de Liemers Rob Mans Mans Bouw Ellen Mulder Wethouder Gemeente Doesburg John Olie Joint Origin Martin Maatkamp Van Dorp Installatietechniek Theo Kampschreur Wethouder Gemeente Westervoort Ago Randewijk A&A People personeelsdiensten 29

30 Ton Joosten Joosten makelaardij 5.3 Bijlage 3. Uitwerkingen doelstellingen ecologische duurzaamheid Zie aanvullende bijlage bij aanvraag 30