De levenscyclus van een plant

Transcriptie

1 1 BASISSTOF 1 havo vwo De levenscyclus van een plant thema 2 Planten opdracht 1 Maak de volgende zinnen af. Gebruik daarbij afbeelding 3 van je handboek. 1 De levenscyclus van een plant kun je in drie fasen verdelen: de kieming, de kiemplant en de volwassen plant. De kieming is weergegeven in de tekeningen 2 en 3. De kiemplant is weergegeven in de tekeningen 4, 5 en 6. De volwassen plant (of delen hiervan) is weergegeven in de tekeningen 7, 8 en 9. 2 In de tuinbouw, dus ook in de tomatenteelt, bestaan kweekbedrijven en teeltbedrijven. Een kweekbedrijf kweekt uit zaad kiemplantjes. Het bedrijf verkoopt de kiemplantjes aan teeltbedrijven. Is het Japanse bedrijf, waar Jos van Mil een klein tomaatje tegenkwam, een teelt- of een kweekbedrijf? Een kweekbedrijf. 3 Bij een teeltbedrijf kom je een aantal stadia van de ontwikkeling van een tomatenplant niet tegen. In afbeelding 3 van je handboek zijn de stadia die je op een teeltbedrijf niet tegenkomt, weergegeven in de tekeningen 1, 2, 3, 4 en 5. In thema 1 Wat is biologie? heb je kennisgemaakt met een aantal belangrijke onderwerpen in de biologie. Vul de zinnen 4 tot en met 6 aan. Kies uit: reproductie zelforganisatie zelfregulatie. 4 Het opnemen van water door de wortels is een voorbeeld van zelfregulatie. 5 Dat het worteltje in de bodem groeit en dat de zaadlobben boven de grond komen, is een voorbeeld van zelforganisatie. 6 De bloemen, vruchten en zaden van een plant spelen een belangrijke rol bij de reproductie. opdracht 2 Beantwoord de volgende vragen. Tommy heeft een zakje tomatenzaadjes gekocht. Hij vraagt zich af hoe het komt dat de zaadjes in het zakje niet kiemen. Om dit te onderzoeken voert hij een proef (experiment) uit. In afbeelding 1 is dit onderzoek schematisch weergegeven, maar bij benodigdheden en conclusie is nog niets ingevuld. De vragen 1 tot en met 4 gaan over het onderzoek van afbeelding 1. 1 Wat zijn de benodigdheden voor het experiment dat hoort bij dit onderzoek? watten 2 petrischaaltjes 20 tomatenzaadjes bekerglas water 2 Welke conclusie kun je trekken uit dit onderzoek? Dat tomatenzaadjes in een zakje niet kiemen, komt doordat ze geen vocht krijgen. 36

2 BASISSTOF thema 2 Planten Afb. 1 Onderzoek naar de invloed van water op het kiemen van zaadjes. ONDERZOEK Probleemstelling Hypothese DE INVLOED VAN WATER OP HET KIEMEN VAN ZAADJES Hoe komt het dat tomatenzaadjes in een zakje niet kiemen? Tomatenzaadjes in een zakje kiemen niet, doordat de zaadjes geen water krijgen. Benodigdheden Experiment Ik neem twee glazen schaaltjes (petrischaaltjes). In beide schaaltjes doe ik een laagje watten. In elk schaaltje strooi ik tien tomatenzaadjes. Ik verdeel de zaadjes gelijkmatig over het schaaltje. Ik doe in één van de petrischaaltjes een beetje water. Ik zorg ervoor dat beide schaaltjes evenveel licht, lucht en warmte krijgen. Na drie dagen kijk ik wat er is gebeurd. Resultaten Zonder water: Met water: Conclusie na drie dagen na drie dagen 3 Waarom legt Tommy op elk schaaltje tien zaadjes en niet maar één? Omdat er altijd een kans is dat een zaadje niet goed is en niet meer kan kiemen. 4 Waarom moeten de zaadjes op beide schaaltjes evenveel licht, lucht en warmte krijgen? Omdat je anders nooit zeker weet of het verschil dat je waarneemt, wordt veroorzaakt door het verschil in vocht. 5 Als je kamerplanten water geeft, moet je af en toe kamerplantenmest aan het water toevoegen (bijvoorbeeld Pokon of Substral). De planten groeien daardoor beter. Een leerling denkt dat tuinkerszaadjes sneller groeien als er kamerplantenmest aan het water wordt toegevoegd. Zij doet een onderzoek om erachter te komen of dit klopt. In afbeelding 2 is het schema van dit onderzoek afgebeeld. In het schema ontbreekt de beschrijving van het experiment. Beschrijf in het schema het experiment (de proef) dat (die) hoort bij dit onderzoek. Schrijf het zo op dat iemand uit jouw klas het experiment kan uitvoeren. 37

3 BASISSTOF thema 2 Planten 6 In het schema ontbreekt ook de conclusie van het onderzoek. Schrijf in het schema de conclusie op die hoort bij dit onderzoek. Afb. 2 ONDERZOEK Probleemstelling Hypothese INVLOED VAN KAMERPLANTENMEST OP DE GROEI VAN TUINKERSZAADJES Wat is de invloed van kamerplantenmest op de groei van kiemplantjes van tuinkers? Als je kamerplantenmest toevoegt aan het water, groeien de kiemplantjes van tuinkers beter. Benodigdheden 2 glazen schaaltjes watten kamerplantenmest 20 tuinkerszaadjes een bekerglas met water Experiment Zonder kamerplantenmest: Met kamerplantenmest: Ik neem twee glazen schaaltjes (petrischaaltjes). Ik vul beide petrischaaltjes met een laagje watten. Aan het ene schaaltje voeg ik een laagje water toe. Aan het andere schaaltje voeg ik evenveel water met kamerplantenmest toe (volgens de gebruiksaanwijzing op de verpakking). Ik leg in elk schaaltje op de natte watten tien tuinkerszaadjes. Ik zorg ervoor dat beide schaaltjes evenveel licht, lucht, vocht en warmte krijgen. Na drie dagen meet ik de lengte van de tuinkersplantjes. Resultaten Zonder kamerplantenmest: Met kamerplantenmest: na drie dagen: na drie dagen: Conclusie gemiddelde lengte plantjes 1,7 cm gemiddelde lengte plantjes 1,7 cm Door plantenmest aan het water toe te voegen, worden kiemplantjes van tuinkersplantjes niet langer. Door plantenmest groeien de kiemplantjes niet beter. 7 Bedenk een mogelijke verklaring voor deze conclusie en schrijf deze op. De kiemplantjes worden misschien niet langer, doordat er al voldoende reservevoedsel in de zaadlobben aanwezig is. HB DE INVLOED VAN TEMPERATUUR BLZ

4 opdracht 3 practicum DE INVLOED VAN DE TEMPERATUUR OP HET KIEMEN VAN ZAADJES BENODIGDHEDEN 2 margarinekuipjes (of andere bakjes) watten 40 tuinkerszaadjes 2 kartonnetjes van cm een koelkast een thermometer WERKWIJZE Leg in beide kuipjes vochtige watten en daarop twintig tuinkerszaadjes. Zet het ene kuipje op een warme plaats. Zet het andere kuipje in de koelkast (op school of thuis). In de koelkast is het donker; op de andere plaats niet. Leg daarom op beide kuipjes een kartonnetje. Laat de kuipjes drie dagen staan. Zorg ervoor dat de watten vochtig blijven. Neem met de thermometer de temperatuur op van de beide plaatsen. Noteer deze temperatuur in het schema. RESULTATEN Tel na één dag het aantal zaadjes dat gekiemd is in beide kuipjes. Noteer de aantallen in het schema. Tel ook na twee dagen en na drie dagen het aantal zaadjes dat gekiemd is in beide kuipjes. Noteer de aantallen in het schema. Ruim je materiaal op. Plaats Temperatuur Aantal gekiemde zaadjes Warm C Koud C BASISSTOF thema 2 Planten Na 1 dag Na 2 dagen Na 3 dagen opdracht 4 Maak een verslag van je onderzoek in opdracht 3. 1 Je hebt geleerd dat het verslag van een onderzoek uit zes onderdelen moet zijn opgebouwd. De eerste twee onderdelen zijn: 1 De probleemstelling: wat wil ik onderzoeken? 2 De hypothese: wat veronderstel ik? Het laatste onderdeel is: 6 De conclusie: welke conclusie kan ik trekken? Bij ieder onderdeel geef je een antwoord op de vraag die je jezelf stelt. 2 Maak een leuk titelblad voor het verslag. Op het titelblad moet met grote letters komen te staan: Onderzoek: de invloed van de temperatuur op het kiemen van zaadjes Versier het titelblad met plaatjes of tekeningen die met het practicum te maken hebben. HB BASISSTOF 2 BLZ

5 2 Wortels opdracht 5 WORTELHAREN practicum Je docent heeft zaadjes te kiemen gelegd op vochtig filtreerpapier. Uit deze zaadjes zijn kiemplantjes gegroeid. Bij veel kiemplantjes kun je aan de wortel een pluizig gedeelte zien. Dit ga je bekijken en er een tekening van maken. BENODIGDHEDEN kiemplantjes (bijvoorbeeld van tuinkers) een loep tekenmateriaal WERKWIJZE Maak de wortel van een kiemplantje voorzichtig los van het filtreerpapier. Probeer daarbij het pluizige gedeelte zo weinig mogelijk te beschadigen. Bekijk met de loep het pluizige gedeelte van de wortel. Je ziet dan wortelharen. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de wortel met de wortelharen. Geef de volgende delen aan: wortel wortelharen. Denk aan de tekenregels! Ruim je materiaal op. BASISSTOF 1 havo vwo thema 2 Planten LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. De wortel van een kiemplantje. 40

6 BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 6 Beantwoord de volgende vragen. 1 Waaruit bestaat een wortelstelsel? Een wortelstelsel bestaat uit alle wortels van een plant samen. 2 Welke drie functies van wortels zijn in de tekst in je handboek behandeld? Wortels nemen water met voedingsstoffen op. Wortels zorgen ervoor dat de plant stevig in de bodem blijft staan. Wortels slaan reservestoffen op. 3 Tommy heeft drie kiemplantjes die uit zijn zaadjes zijn gegroeid, verspeend in een groter pot. Hij geeft zijn plantjes flink water. De plantjes groeien goed en leveren uiteindelijk lekkere tomaatjes op. Hij vindt het zo leuk dat hij het nog een keer doet. Als de kiemplantjes groot genoeg zijn, verspeent hij ze en gebruikt hierbij dezelfde bakjes met aarde als de eerste keer. Er zit nog voldoende grond in. Toch groeien de plantjes nu niet meer zo goed. Hoe komt het dat de plantjes de tweede keer niet meer zo goed groeien? Leg je antwoord uit. Bij de tweede keer zitten er minder voedingsstoffen in de grond, doordat de eerste tomatenplanten die Tommy heeft gekweekt veel voedingsstoffen uit de grond opgenomen hebben. 4 Wat had Tommy kunnen doen om ervoor te zorgen dat de tomatenplantjes de tweede keer ook zo goed waren gegroeid? Hij had nieuwe grond kunnen gebruiken of de plantjes mest kunnen geven. 5 Het broertje van Tommy wil ook tomatenplantjes kweken. Hij doet in een bakje een handjevol zaadjes. Al gauw staat het hele bakje vol met kiemplantjes. Tommy legt uit dat hij de plantjes moet overzetten in een andere pot, omdat de plantjes te dicht op elkaar groeien. Tommy s broertje trekt een paar kiemplantjes uit de bak en doet ze in aparte bakjes met verse grond. De volgende dag blijken deze plantjes echter slap te hangen en ook water geven helpt niet. Waardoor zijn de plantjes slap gaan hangen en gaan ze uiteindelijk dood? Bij het uit de grond trekken van de kiemplantjes zijn de wortelharen beschadigd, waardoor de plantjes geen water met voedingsstoffen meer kunnen opnemen. 6 Organismen bezitten eigenschappen waardoor ze zich kunnen aanpassen aan de omgeving waarin ze leven. In afbeelding 3 zie je een boom in de winter. Welke eigenschap heeft de boom om in de winter te kunnen overleven? Leg ook uit hoe deze eigenschap de overlevingskans van de boom vergroot. De boom laat in de herfst zijn bladeren vallen. Hierdoor verdampt er minder water en droogt de plant niet uit. 7 In afbeelding 4 zie je een foto van een suikerbiet. Suikerbieten vormen grote knollen die in de herfst geoogst worden. Van de suikerbieten wordt suiker gemaakt. Soms blijft er tijdens het oogsten aan de rand van de akker een plant staan. Wat gebeurt er in de winter met het blad van deze plant? Het blad sterft af. Afb. 3 Afb. 4 41

7 BASISSTOF thema 2 Planten 8 Waardoor kan deze plant weer snel nieuwe balderen maken na de winter? Deze plant kan snel weer nieuwe bladeren maken, doordat de knol reservevoedsel bevat dat gebruikt kan worden om nieuwe bladeren te maken. 9 In afbeelding 5 zie je een acacia. Er bestaan veel verschillende soorten acacia s. Veel acacia s groeien in droge gebieden. Heeft een acacia die in een droge omgeving groeit lange wortels of juist korte? Leg je antwoord uit. Een acacia die in een droge omgeving groeit, heeft lange wortels. In een droog milieu zit het water diep in de grond en dus heeft de acacia lange wortels nodig om bij water te komen. 10 Als je in een tuincentrum een jonge boom koopt, zit er een kluit aan. De kluit bestaat uit de wortels met de aarde er nog omheen (zie afbeelding 6). Leg uit dat een boom met een kluit eraan beter in leven blijft dan een boom die zonder kluit uit de bodem is gehaald. Door de kluit worden de wortelharen niet beschadigd, waardoor de kans groter is dat de boom na het inplanten in leven blijft. HB BASISSTOF 3 BLZ. 47 Afb. 5 Een acacia. Afb. 6 42

8 3 BASISSTOF Stengels 1 havo vwo thema 2 Planten opdracht 7 practicum DE BOUW VAN STENGELS BENODIGDHEDEN een stukje stengel met bladeren van een liguster (of van een andere plant) tekenmateriaal WERKWIJZE Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van het stukje stengel met bladeren. Geef de volgende delen aan: bladoksel eindknop knoop lid okselknop. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Stukje stengel met bladeren van een liguster. 43

9 BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 8 Beantwoord de volgende vragen. 1 Is een tomatenplant een kruidachtige of houtachtige plant? Leg je antwoord uit. Een tomatenplant is een kruidachtige plant, want als een tomatenplant geen water krijgt, gaat hij slap hangen. In afbeelding 7 is een deel van een artikel opgenomen over de teelt van tomaten. De vragen 2 en 3 gaan over dit artikel. 2 Op de foto bij het artikel is met een pijl een deel van de tomatenplant aangegeven die bij het dieven verwijderd wordt. Hoe heet het deel van de stengel waaruit dit deel is ontstaan? De okselknop. 3 Hoe heet het deel van de stengel waaraan een touw wordt vastgemaakt om de plant op te binden? Het lid. HB JAARRINGEN BLZ. 48 Afb. 7 Dieven van tomaten We willen graag dat de tomatenplanten stevige stengels hebben, die grote trossen tomaten produceren en die sterk genoeg zijn om die trossen van voldoende water en voedingsstoffen te voorzien. Bij het dieven verwijderen we de uitlopers die in de bladoksels ontstaan. Als de uitlopers blijven zitten, gaat dit ten koste van de hoofdtak en ontstaan kleinere en zwakkere trossen tomaten. Ook zou het lastiger zijn om ze op te binden, doordat er een warboel van bladeren en stengels zou ontstaat. Door al die bladeren komt er ook minder licht bij de tomaten, waardoor ze minder goed rijpen. dief opdracht 9 Beantwoord de volgende vragen. In afbeelding 8 is een dwarsdoorsnede van een stam van een boom getekend. De vragen 1 tot en met 3 gaan over deze afbeelding. 1 Hoe oud is deze boom minstens geworden? Minstens 18 jaar. 2 Waardoor is vaak niet precies te zeggen hoe oud een boom was? Doordat de jaarringen van de eerste jaren vaak zijn samengedrukt. 3 Wat zou de oorzaak geweest kunnen zijn van het zwarte deel dat met P is aangegeven? Dit zou door een bosbrand gekomen kunnen zijn. Afb. 8 4 In sommige jaren valt er weinig regen en in andere juist veel. Verwacht je dat een jaarring in een regenachtig jaar breed of juist smal zal zijn? Leg je antwoord uit. In een regenachtig jaar zal een jaarring breed zijn. Als het veel regent, kan een boom veel water vervoeren en groeit de boom goed. P 44

10 BASISSTOF thema 2 Planten 5 In afbeelding 9 is een deel van de jaarringen van een boom te zien. De beide kanten van het stuk zijn met L en R aangegeven. Welke kant ligt het dichtst bij de buitenkant van de boom? Leg je antwoord uit. Kant R, want iedere ring eindigt met een scherpe overgang. Het volgende jaar begint weer met een lichte ring die donkerder wordt. 6 Lees het artikel over dendrochronologie (zie afbeelding 10). Vroeger schilderde men vaak op houten panelen. Leg uit hoe men met behulp van dendrochronologie vervalste schilderijen heeft kunnen ontdekken. Met behulp van dendrochronologie kan men de ouderdom achterhalen van het stuk hout waarop is geschilderd. Als het stuk hout jonger is dan het sterfjaar van de schilder, kan een vervalsing aan het licht komen. HB DE FUNCTIES VAN STENGELS BLZ. 49 L Afb. 9 R Afb. 10 Dendrochronologie Bij bomen van dezelfde soort uit hetzelfde gebied lijken de jaarringen uit overeenkomstige jaren sterk op elkaar. In de afbeelding is te zien dat bij blokjes hout van verschillende bomen uit dezelfde tijdsperiode de dikte van de jaarringen vrijwel gelijk is. Samen vormen deze jaarringen een soort tijdbalk. Dendrochronologie is een wetenschap waarbij men met behulp van jaarringen de ouderdom van houten voorwerpen onderzoekt. Door heel veel stukjes oud hout te verzamelen en uit te zoeken wanneer dat hout is gevormd, zijn er jaarringkaarten gemaakt. Een serie jaarringen uit een blokje hout kun je daarom vergelijken met een stukje van een grote streepjescode, waardoor je precies kunt achterhalen in welke tijdsperiode dit stuk hout is gevormd. stukjes gevonden hout tijdbalk

11 BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 10 practicum VAATBUNDELS BENODIGDHEDEN een stukje stengel dat enige tijd in inkt heeft gestaan (bijvoorbeeld een stukje stengel van selderij) een mes een loep tekenmateriaal WERKWIJZE Maak met het mes een horizontale doorsnede van de stengel. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de dwarsdoorsnede van de stengel. Geef in de tekening de vaatbundels aan. Denk aan de tekenregels! Ruim je materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Stukje stengel met vaatbundels. opdracht 11 Beantwoord de volgende vragen. Gebruik daarbij afbeelding 17 van je handboek. 1 In het schema van de afbeelding zie je een onderzoek. Wat is de probleemstelling die hoort bij dit onderzoek? Kunnen stengels water met opgeloste stoffen vervoeren? 2 In de afbeelding staat de hypothese die hoort bij dit onderzoek, er niet bij geschreven. Noem een voorbeeld van een hypothese die bij dit onderzoek past. Bijvoorbeeld: stengels vervoeren water met opgeloste stoffen. 3 In de conclusie van de afbeelding staat dat stengels water met opgeloste stoffen vervoeren. Waaraan kun je zien dat de stengel in de afbeelding water heeft vervoerd? Het vloeistofniveau is in de reageerbuis met de anjer na enkele dagen gedaald. Het water kan niet uit de reageerbuis zijn verdampt, omdat er een laagje olie op ligt. Uit de reageerbuis zonder anjer blijkt ook dat het water niet uit de reageerbuis is verdampt. Het water moet dus door de stengel zijn vervoerd. 46

12 BASISSTOF thema 2 Planten 4 Waaraan kun je zien dat de stengel in de afbeelding opgeloste stoffen vervoert? De witte bloem is door de rode kleurstof uit de reageerbuis rood gekleurd. De opgeloste kleurstof is dus door de stengel vervoerd. 5 In het voorjaar groeien aan bomen die hun bladeren hebben laten vallen nieuwe bladeren. Leg uit dat het dan belangrijk is dat de vaten groot zijn. Voor het ontstaan van nieuwe bladeren zijn veel voedingsstoffen en is veel water nodig. 6 In basisstof 2 heb je geleerd dat de wortels van een plant water opnemen. Uit het onderzoek van afbeelding 17 van je handboek blijkt dat de stengels water vervoeren. Uit het onderzoek in afbeelding 11 hierna kun je afleiden wat er verder met (een deel van) het water gebeurt. Bestudeer dit onderzoek en schrijf in het schema de conclusie op die past bij de resultaten van dit experiment. Afb. 11 ONDERZOEK Probleemstelling DE FUNCTIE VAN DE STENGELS Verdampen de bladeren van een plant water? Benodigdheden 2 plastic zakjes 2 elastiekjes een plant met bladeren Experiment Een plastic zakje wordt gevuld met lucht en dichtgebonden. Een ander plastic zakje wordt om een aantal bladeren van een plant dichtgebonden. Resultaten geen waterdruppeltjes aan de binnenkant van het plastic zakje Conclusie waterdruppeltjes aan de binnenkant van het plastic zakje De bladeren van een plant verdampen veel water. HB BASISSTOF 4 BLZ

13 4 BASISSTOF Bladeren 1 havo vwo thema 2 Planten opdracht 12 practicum DE BOUW VAN BLADEREN BENODIGDHEDEN een volledig blad van een berk, een beuk of een eik tekenmateriaal WERKWIJZE Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van het blad. Als je het blad tegen het licht houdt, zie je de nerven beter. Geef de volgende delen aan: bladmoes bladschijf bladsteel hoofdnerf zijnerf. Ruim je materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Blad van een HB DE FUNCTIE VAN BLADEREN BLZ

14 BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 13 Beantwoord de volgende vragen. 1 Leg uit dat fotosynthese voor mensen belangrijk is. Door fotosynthese kunnen planten groeien en vervolgens als voedsel voor mensen dienen of eerst als voedsel voor dieren die mensen dan kunnen eten. Ook ontstaat bij de fotosynthese zuurstof, waardoor de zuurstof in de lucht niet opraakt. 2 Waterplanten zorgen voor een groot deel van de zuurstofproductie op aarde (zie afbeelding 12). Bekijk de afbeelding van de wereldbol en leg uit wat hiervan een oorzaak kan zijn. Het grootste deel van het oppervlak van de aarde is bedekt met (oceaan) water met hierin veel waterplanten. Waterplanten kunnen door middel van fotosynthese zuurstof produceren. Voor fotosynthese is water, licht en koolstofdioxide nodig. Het wateroppervlak ontvangt het grootste deel van het zonlicht. Water (met daarin koolstofdioxide) is overvloedig aanwezig. Hierdoor zorgen waterplanten voor een groot deel van de zuurstofproductie. Afb. 12 door fotosynthese ontstaat steeds nieuwe zuurstof door planten op het land door planten in zee 49

15 BASISSTOF thema 2 Planten De volgende tekst is een stukje uit een interview met een tomatenteler. De vragen 3 en 4 gaan over deze tekst. Wij hebben voor onze tomatenkas een zogenoemde WKK-installatie (warmtekrachtkoppeling). Deze gasgeneratoren leveren warmte, elektriciteit en koolstofdioxide. De warmte en het koolstofdioxide gebruiken we in de kassen voor de groei van de plant. De elektriciteit die ontstaat, gebruiken we voor de verlichting en als we energie over hebben, leveren we aan een elektriciteitsmaatschappij. Tuinders zijn dus vaak ook energieleveranciers. 3 Welke drie groeifactoren kan de tomatenteler met de WKK regelen? Met de WKK kan de tomatenteler de temperatuur, de hoeveelheid koolstofdioxide en de hoeveelheid licht in de kas regelen. 4 Voor welk proces in de tomatenplanten is de hoeveelheid koolstofdioxide in de kas belangrijk? Voor de fotosynthese. 5 Welk voordeel heeft het voor de kweker om in plaats van groeilampen led-lampen te gebruiken? Door led-lampen te gebruiken, houdt de kweker meer elektriciteit over die hij kan leveren aan een elektriciteitsmaatschappij. 6 Waarom worden in een kas met led-verlichting alleen blauwe en rode led-lampen gebruikt en geen groene led-lampen? Omdat planten groen licht niet gebruiken, maar weerkaatsen. 7 Welke stoffen moet een plant opnemen voor de fotosynthese? Water en koolstofdioxide. 8 Welke stoffen ontstaan bij de fotosynthese? Glucose en zuurstof. 9 In afbeelding 13 staat een onderzoek naar de invloed van de lichtsterkte op de fotosynthese van waterplanten. In het schema lees je dat uit de waterplant belletjes opstijgen. Uit welk gas bestaan deze belletjes vooral? Zuurstof. 10 De resultaten van het onderzoek uit het schema in afbeelding 13 leverden een duidelijke conclusie op. In het schema ontbreekt een aantal resultaten. Het aantal belletjes per minuut is namelijk niet overal ingevuld. Schrijf in het schema de ontbrekende resultaten op die passen bij de conclusie. Gebruik de volgende getallen:

16 BASISSTOF thema 2 Planten Afb. 13 ONDERZOEK Probleemstelling INVLOED VAN DE LICHTSTERKTE OP DE FOTOSYNTHESE VAN WATERPLANTEN Neemt de fotosyntheseactiviteit in een waterplant toe als er meer licht is? Benodigdheden een reageerbuis een takje van een waterplant (bijvoorbeeld waterpest) water Experiment Vul de reageerbuis met water en doe er de waterplant met het steeltje omhoog in. Plaats de proefopstelling voor het raam. Meet iedere dag op hetzelfde tijdstip het aantal belletjes dat per minuut uit het steeltje opstijgt. Houd de temperatuur constant. Resultaten Weersomstandigheden Aantal belletjes per minuut Zwaarbewolkt 4 Lichtbewolkt 10 Zonnig 15 Halfbewolkt 7 Conclusie De fotosyntheseactiviteit in een waterplant neemt toe als er meer licht is. opdracht 14 In het schema hierna staan vragen over een tomatenplant. Vul de antwoorden in het schema in. Gebruik daarbij: ja nee. Delen van de tomatenplant Zijn ze groen? Ontvangen ze overdag licht? Ontstaat er glucose? Geven ze zuurstof af? Overdag s Nachts Overdag s Nachts Bladeren ja ja ja nee ja nee Rijpe tomaten nee ja nee nee nee nee Stengels ja ja ja nee ja nee Wortels nee nee nee nee nee nee 51

17 BASISSTOF thema 2 Planten keuzeopdracht 15 practicum DE INVLOED VAN KOOLSTOFDIOXIDE OP DE FOTOSYNTHESE In dit practicum ga je de invloed van koolstofdioxide op de snelheid van de fotosynthese van een waterplant onderzoeken. Je gebruikt koolzuurhoudend water (water met prik). Hierin is koolstofdioxide opgelost. Het practicum is in een schema (zie afbeelding 14) weergegeven. Voer het practicum uit en vul het schema in. Afb. 14 ONDERZOEK Probleemstelling DE INVLOED VAN KOOLSTOFDIOXIDE OP DE FOTOSYNTHESE Neemt de snelheid van de fotosynthese toe als er meer koolstofdioxide is? Benodigdheden 2 reageerbuizen 2 takjes van een waterplantje (bijvoorbeeld waterpest) stopwatches een scherp mesje gekookt en weer afgekoeld leidingwater koolzuurhoudend mineraalwater (met prik) Experiment Nummer de reageerbuizen en vul reageerbuis 1 met gekookt leidingwater en reageerbuis 2 met koolzuurhoudend mineraalwater. Maak de takjes even lang. Je kunt ze naast elkaar leggen en dan met het mesje in gelijke delen snijden. Laat in iedere reageerbuis een waterplantje zakken met het vers afgesneden stengeltje naar boven (zie de afbeelding). Zet de plantjes op een lichte plaats en meet bij ieder plantje het aantal belletjes dat in vijf minuten ontstaat. Noteer het resultaat van je metingen in de tabel. Resultaten Conclusie Aantal belletjes in vijf minuten Aantal belletjes per minuut In gekookt leidingwater In koolzuurhoudend mineraalwater Hoe meer koolstofdioxide er is, hoe sneller de fotosynthese gaat. HB BASISSTOF 5 BLZ

18 5 BASISSTOF 1 havo vwo Eetbare wortels, stengels en bladeren thema 2 Planten opdracht 16 Beantwoord de volgende vragen. 1 Wanneer noemen we een plant een voedingsgewas? Als mensen delen van de plant gebruiken als voedsel. 2 Behalve als voedingsgewas gebruiken mensen delen van planten ook voor andere doeleinden. Noem twee andere doeleinden waarvoor mensen planten gebruiken. Voorbeelden van goede antwoorden: als bouwmateriaal; om kleding van te maken; om olie van te maken. 3 In thema 1 Wat is biologie? heb je geleerd dat evolutie een hoofdthema van de biologie is. Bij het kweken van gewassen speelt evolutie een belangrijke rol. Van welke eigenschap van organismen maken kwekers gebruik bij het ontwikkelen van nieuwe variëteiten van een gewas? Van de eigenschap dat er tussen individuen van een soort verschillen bestaan (er is variatie). opdracht 17 Vul de zinnen aan. Gebruik daarbij de volgende woorden: bladeren stengels vruchten wortels zaden. 1 Bij andijvie eet je de bladeren. 7 Bij rodekool eet je de bladeren. 2 Bij asperges eet je de stengels. 3 Bij bruine bonen eet je de zaden. 8 Bij spinazie eet je de bladeren. 9 Bij tomaten eet je de vruchten. 4 Bij prei eet je de bladeren. 10 Bij maïs eet je de zaden. 5 Bij radijs eet je de wortel. 11 Bij winterpeen eet je de wortel. 6 Bij rode biet eet je de wortel. 12 Bij witlof eet je de bladeren. keuzeopdracht 18 Kwekers zijn steeds op zoek naar nog betere gewassen. In deze opdracht kies je een gewas en bedenk je wat je aan dat gewas wilt verbeteren. Je kunt daarbij bijvoorbeeld denken aan de smaak, de vorm, de kleur, de grootte of een combinatie van deze eigenschappen. Maak een affiche voor jouw nieuwe gewas, waarmee je het gewas aanprijst. Op je affiche moet in ieder geval de naam van je nieuwe gewas staan, een afbeelding en wat er zo bijzonder aan is. Afb. 15 Vierkante watermeloenen bestaan al. HB BASISSTOF 6 BLZ

19 BASISSTOF 6 1 havo vwo Een experiment ontwerpen thema 2 Planten opdracht 19 Je gaat de invloed van water op de stevigheid van kruidachtige stengels onderzoeken. Je moet bedenken met wat voor experiment je dit gaat doen. Je kunt daarvoor reageerbuizen gebruiken en een reageerbuisrek. Je krijgt stengels van een kruidachtige plant (bijvoorbeeld witte dovenetel). Maak met behulp van de vragen 1 tot en met 8 een werkplan voor het experiment dat hoort bij dit onderzoek. Werkplan voor een experiment WAT GA IK DOEN? 1 Wat wil je onderzoeken? De invloed van water op de stevigheid van kruidachtige stengels. 2 Met welke soorten organismen voer je het experiment uit en waarom met deze soort? Met een kruidachtige plant (bijvoorbeeld een witte dovenetel), omdat deze soort (witte dovenetel) bijna het hele jaar door gemakkelijk te vinden is. 3 Hoeveel organismen neem je om betrouwbare resultaten te verkrijgen? Ik neem twee stengels van kruidachtige planten. Om betrouwbare resultaten te krijgen vergelijk ik mijn resultaten met die van andere leerlingen. 4 Aan welke omstandigheden stel je de proefgroep en de controlegroep bloot? In afbeelding 16 zijn twee reageerbuizen getekend. Elke buis geeft een groep weer (een proefgroep of een controlegroep). Teken in de buizen wat je erin gaat doen. Noteer onder de buizen wat er in een buis van elke groep zit. Noteer ook uit hoeveel planten je elke groep wilt laten bestaan. Aantal planten per groep ter beoordeling aan de docent. 5 Hoe zorg je ervoor dat andere factoren niet van invloed zijn? De reageerbuizen staan naast elkaar, waardoor andere factoren (temperatuur, hoeveelheid licht) gelijk blijven. Afb. 16 WAT HEB IK NODIG? 6 Wat heb je nodig om het experiment te kunnen uitvoeren? 2 stengels van een kruidachtige plant (bijvoorbeeld witte dovenetel) 2 reageerbuizen een reageerbuisrek stengel van een kruidachtige plant met water 2 stengel van een kruidachtige plant zonder water 54

20 BASISSTOF thema 2 Planten WAT NEEM IK WAAR? 7 Op welke manier ga je de resultaten van het experiment meten? Ik kijk of de stengels slap zijn geworden. Ook kijk ik bij vijf andere leerlingen wat het resultaat is van hun onderzoek. 8 Op welke manier ga je de resultaten weergeven? Ik maak een tekening van de proefopstelling en een schema. Laat je docent de proefopstelling bij vraag 4 controleren. Voer het experiment uit en maak de proefopstelling met de stengels. Je moet deze proefopstelling enkele dagen laten staan. opdracht 20 Maak een verslag van het onderzoek in opdracht 19. Maak je verslag op dezelfde manier als je in opdracht 4 hebt gedaan. Je verslag is ter beoordeling aan je docent. Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 59 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 63 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 55

21 7 EXTRA BASISSTOF Takken 1 havo vwo thema 2 Planten opdracht 21 Beantwoord de volgende vragen. 1 Als een blad afvalt, ontstaat er een wondje aan de boom. Bacteriën en schimmels kunnen hierdoor gemakkelijk een boom binnendringen. Hoe beschermt de boom zich hiertegen? Door de vorming van een kurklaagje (bladlitteken) dat de wond afdekt. 2 Afbeelding 17 is een artikel over de perenbladvlo. In de knop van een perentak zitten ook eetbare delen. De larven van de perenbladvlo eten deze delen niet. Leg uit waardoor dit waarschijnlijk wordt veroorzaakt. De knop van een perentak wordt beschermd door knopschubben. 3 Noem drie bomen die in de herfst hun bladeren niet laten vallen. Den, spar, taxus. (Als je een ander antwoord hebt, laat je docent dit dan controleren.) 4 Slapende knoppen worden ook wel overlevingsknoppen genoemd. Leg dit uit. Als andere knoppen worden beschadigd of afgeknipt, kan de struik of boom door de slapende knoppen toch weer uitlopen en verder groeien. De plant kan zo overleven. 5 Hoe ontstaat een ringlitteken? Een ringlitteken ontstaat door het afvallen van de knopschubben, als een eindknop in het voorjaar uitloopt. 6 Waaraan kun je zien hoeveel een tak het afgelopen jaar is gegroeid? Aan de afstand tussen het laatste ringlitteken en de eindknop. Afb. 17 De perenbladvlo De perenbladvlo is een 2 tot 3 millimeter groot insect. De perenbladvlo legt vroeg in het voorjaar eieren op de knoppen van perenbomen. De larven van de perenbladvlo komen pas uit als de knoppen van de perenboom uitlopen. De larven zuigen aan de jonge blaadjes en de perenbloesem. De groei van perenbomen wordt hierdoor sterk geremd en het fruit kan veel schade ondervinden van de perenbladvlo. 56

22 EXTRA BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 22 practicum EEN TAK VAN EEN BOOM BENODIGDHEDEN een tak met duidelijke ringlittekens en bladlittekens tekenmateriaal WERKWIJZE Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de tak. Geef de volgende delen aan: bladlitteken eindknop knopschubben okselknop ringlitteken slapende knop. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Tak van een HB EXTRA BASISSTOF 8 BLZ

23 EXTRA BASISSTOF 8 1 havo vwo Kenmerken van een blad thema 2 Planten opdracht 23 Noteer in afbeelding 18 welk type blad de volgende planten hebben: beuk bosaardbei brem fluitenkruid hazelaar klimop rode klaver vogelwikke lijsterbes paardenkastanje witte dovenetel zilverschoon. Gebruik hierbij naslagwerken of internet. Afb. 18 Enkelvoudige bladeren Veervormig samengestelde bladeren Handvormig samengestelde bladeren beuk fluitenkruid bosaardbei hazelaar vogelwikke brem klimop lijsterbes rode klaver witte dovenetel zilverschoon paardenkastanje HB NERVATUUR EN BLADRAND BLZ. 62 opdracht 24 In afbeelding 19 is een gekartelde bladrand schematisch getekend. Let op of de insnijdingen scherp of stomp zijn, en of de uitsteeksels scherp of stomp zijn. Teken op dezelfde manier de vier andere typen bladrand met insnijdingen en noteer de bladrand eronder. Afb. 19 gekarteld gezaagd getand gelobd gaaf 58

24 EXTRA BASISSTOF thema 2 Planten opdracht 25 practicum BLADEREN VERZAMELEN EN DROGEN BENODIGDHEDEN een plantenpers met krantenpapier (eventueel) WERKWIJZE Verzamel ten minste tien verschillende typen bladeren. Zoek bladeren die niet al te groot zijn. Droog de bladeren. Je kunt hierbij het beste een plantenpers gebruiken. Als je geen plantenpers hebt, kun je de bladeren ook drogen tussen de bladzijden van een dik boek. Let erop dat je de bladeren mooi uitspreidt, anders kunnen ze kreuken. De bladeren moeten de tijd hebben om te drogen. Ververs regelmatig het krantenpapier. Ruim je materiaal op. opdracht 26 practicum DE KENMERKEN VAN BLADEREN BENODIGDHEDEN de verzameling gedroogde bladeren van opdracht 25 plakband (of zelfklevend doorzichtig plastic) een computer met internetverbinding WERKWIJZE Plak de gedroogde bladeren op vellen papier. Zorg voor voldoende schrijfruimte naast elk blad (zie afbeelding 21). Noteer bij elk blad van je verzameling de bladvorm en het type bladrand. Noteer de nervatuur bij de bladeren. Noteer ook de naam van de plant, als je die weet. Je kunt hierbij internet of naslagwerken gebruiken. Maak een leuk titelblad voor je verzameling gedroogde bladeren. Bundel de losse vellen papier tot één geheel. Ruim je materiaal op. Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 63 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. Afb. 20 Afb. 21 Waar is Tom? Ik heb hem al een tijd niet gezien. Hij is met een opdracht voor biologie bezig. Bladrand: gaaf Bladvorm: enkelvoudig Nervatuur: parallelnervig Naam van de plant: Lelietje-der-dalen (Convallaria majalis L.) Bladrand: gezaagd Nervatuur: veernervig Naam van de plant: Braam (Rubus fruticosis L.) 59

25 DIAGNOSTISCHE TOETS 1 havo vwo thema 2 Planten 2 SCOREBLAD DIAGNOSTISCHE TOETS doelstelling 1 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X doelstelling 2 1 experiment 2 hypothese 3 conclusie 4 probleemstelling 5 benodigdheden 6 resultaten doelstelling 3 1 Met nummer 1. 2 Wortelharen. 3 Nee. 4 Ja. 5 Bij het opnemen van water met voedingsstoffen en bij het vastzetten van de plant in de bodem. 6 Plant 2, want het wortelstelsel van deze plant gaat dieper de bodem in dan het wortelstelsel van plant 1. (De plant heeft ook kleinere blaadjes waardoor minder water verdampt.) doelstelling 4 A B C 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X doelstelling 5 1 Letter Q. 2 Minstens 7 jaar. 3 In In Een jaarring. 6 In de lente zijn de houtvaten groot en vervoeren ze veel water. De vaten hebben dan op een doorsnede een lichte kleur. In de loop van het jaar worden de vaten nauwer en de kleur is dan donkerder. doelstelling 6 1 bladschijf 2 bladmoes 3 zijnerf 4 hoofdnerf 5 bladsteel doelstelling 7 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X doelstelling 8 Juist Onjuist 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 60

26 DIAGNOSTISCHE TOETS thema 2 Planten doelstelling 9 A 1 X 2 X 3 X 4 X B extra doelstelling 10 Juist 1 X 2 X Onjuist 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. 61

27 1 Spruitgroenten opdracht 1 practicum HET KWEKEN VAN SPRUITGROENTEN BENODIGDHEDEN een zakje met zaden van spruitgroenten kweeksetje (zie afbeelding 22), petrischaaltje met watten of plastic bakje met watten EXPERIMENT Strooi het zaad in een dun laagje op het zaairooster of op de watten. Vul het bakje met water en plaats dit in het licht bij kamertemperatuur (20 C). Vul zo nodig (dagelijks) water bij. Na ongeveer een week zijn de meeste spruitgroenten gekiemd. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van een kiemplantje. Geef de volgende delen aan: stengel wortel wortelharen zaadlobben. De spruitgroenten kun je nu afknippen en eten. Kiemspruiten kun je meestal een week in de koelkast bewaren zonder dat de kwaliteit minder wordt. Afb. 22 Kweeksetje (glazen bowl). VERRIJKINGSSTOF 1 havo vwo thema 2 Planten LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Een kiemplantje van 62

28 2 VERRIJKINGSSTOF Het belang van fotosynthese thema 2 Planten opdracht 1 Beantwoord de volgende vragen. 1 Leg uit dat het grootste deel van een spijkerbroek is ontstaan door fotosynthese. Een spijkerbroek bestaat vooral uit katoen. Katoen wordt gemaakt van de vruchtpluis van de katoenplant. De stoffen van de vruchtpluis maakt de katoenplant zelf. Hiervoor heeft de katoenplant glucose nodig. De glucose ontstaat door fotosynthese. 2 Leg uit bij welke delen van je schoenen fotosynthese aan de basis heeft gestaan. Leer en kunststof. Leer is afkomstig van de huid van dieren. Dieren zijn opgebouwd uit stoffen afkomstig van planten. Planten kunnen door fotosynthese glucose maken. Van glucose kan de plant weer andere stoffen maken, onder andere stoffen waaruit de plant bestaat. Kunststof is gemaakt van aardolieproducten. Aardolie is ontstaan uit resten van organismen. Organismen bestaan uit stoffen. Fotosynthese heeft aan de basis gestaan van de vorming van deze stoffen. 3 Zijn er ook delen van je schoenen waarbij fotosynthese geen rol heeft gespeeld? Zo ja, welke? Bijvoorbeeld metalen delen, zoals de ringetjes waar je schoenveters doorheen gaan. 4 Noem vier voorwerpen uit je eigen slaapkamer waarbij fotosynthese aan de basis heeft gestaan. Bijvoorbeeld: een houten bed, een katoenen dekbedhoes, een wollen dekbed, een houten raamkozijn, een computer met kunststof onderdelen. 5 In afbeelding 23 zie je een lijst met benodigdheden voor het recept van een handcrème. Bij welk(e) ingrediënt(en) van deze handcrème heeft fotosynthese aan de basis gestaan? Bij alle vier de ingrediënten heeft fotosynthese aan de basis gestaan. Afb. 23 Benodigdheden handcrème 9 eetlepels amandelolie 3 eetlepels bijenwas 4 eetlepels glycerine (afkomstig van dierlijk vet) druppels lavendelolie 63

29 VERRIJKINGSSTOF thema 2 Planten 6 In afbeelding 24 zie je een aantal voorwerpen. Kruis de voorwerpen aan waarbij fotosynthese een rol heeft gespeeld. Afb. 24 gouden ring katoenen T-shirt houten tafel baksteen krant mobieltje 7 Van iemand die zijn haar föhnt, kun je zeggen: Deze persoon gebruikt elektriciteit die uiteindelijk door fotosynthese kon worden opgewekt. Leg dit uit. Organismen die vroeger hebben geleefd, konden door fotosynthese glucose maken. Glucose is gebruikt om de stoffen te maken waaruit deze vroegere organismen bestonden. Steenkool is gevormd uit deze organismen die vroeger hebben geleefd. Bij de verbranding van steenkool in elektriciteitscentrales ontstaat elektriciteit. Bij het föhnen gebruikt iemand deze elektriciteit. 64

30 3 VERRIJKINGSSTOF Gallen 1 havo vwo thema 2 Planten opdracht 1 Beantwoord de volgende vragen. 1 Waar ontstaat een gal? Een gal ontstaat op de plaats waar een galwesp een ei legt op een blad van een boom. 2 Wie maakt de gallen: de boom of de galwesp? De boom. 3 Welk voordeel hebben gallen voor de boom? De gallen beschermen de boom tegen de eieren en de larven. 4 Welke voordelen heeft een gal voor de larve van een galwesp? Een gal geeft de larve bescherming en voedsel. opdracht 2 GALLEN BENODIGDHEDEN tekenmateriaal een speld een mesje practicum WERKWIJZE Verzamel bladeren met gallen van de (Hollandse) eik en van de beuk. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van een blad van een (Hollandse) eik met gallen. Zet de namen erbij. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Blad van een eik met gallen. 65