ArchiefLaboratorium wordt mogelijk gemaakt door
1 van 7 N E L E M A Z R E V VERZAMELING Heel veel mensen sparen iets. Als je iets spaart, dan krijg je een verzameling. Je kunt bijvoorbeeld schilderijen verzamelen, of zeepjes. Maar ook schelpen of boeken. Mensen verzamelen omdat ze het bijzonder vinden. Daardoor wordt het waardevol. Dat waardevolle heeft meestal niets te maken met geld. Het is vaak het verhaal dat erachter zit. Door dat verhaal word je herinnerd aan een bijzondere gebeurtenis of een speciale persoon. Je kunt dus eigenlijk van alles verzamelen. Wat verzamel jij? 1.... 2.... MAAR HOE ZIT DAT DAN? Maar hoe zit dat dan? Waarom zijn temperatuur, licht en vocht zo belangrijk? Wat gebeurt er als archiefstukken toch vochtig worden? Waarom hebben mensen die in het archief werken witte handschoenen aan? En kun je eigenlijk wel iets voor altijd bewaren? Jij hebt vast ook een heleboel vragen. Schrijf hieronder drie vragen op die je hebt. 1. 3.... SCHATKAMER Een archief verzamelt in het groot. Eigenlijk zijn archieven schatkamers vol met bijzondere verzamelingen. Je vindt er oude, beschreven papieren. Zoals oude brieven en dagboeken. Maar je vindt er ook tekeningen, kaarten, foto s, ansichtkaarten, films en boeken! Al deze spullen noemen we archiefstukken. 2. GEVAAR! Archiefstukken worden dus bewaard in schatkamers. Deze schatkamers zijn eigenlijk grote kluizen. Ondanks dat de archiefstukken veilig achter slot en grendel liggen opgeborgen, zijn er toch een heleboel gevaren die archiefstukken bedreigen! In deze les ga je onderzoeken waarom en hoe archiefstukken soms toch kapot gaan. 3. ARCHIEFSTUK Archiefstukken moeten voor altijd bewaard blijven (dat is dus echt heel lang!). Daarom doen de archiefmedewerkers hun uiterste best om ze zo goed mogelijk te verzorgen. Ze verpakken alle archiefstukken in stevige dozen waar geen zuur in zit en hebben ze witte handschoenen aan. Ook houden ze goed in de gaten dat in de archiefkluizen alle archiefstukken bij de juiste temperatuur worden bewaard en dat er geen licht bij kan komen. En ze zorgen ervoor dat het er niet te vochtig is. Ga op ontdekkingsreis en zoek de antwoorden op jouw vragen! Veel succes k! met jouw onderzoe
S I U L K F E I H C R A Archiefstukken worden dus bewaard in grote archiefkluizen. Deze kluizen zijn zo stevig gebouwd, dat ze tegen overstromingen en zelfs tegen granaatinslagen kunnen! Daarom zitten er geen ramen in de archiefkluis en zijn de muren en vloeren extra dik en stevig gemaakt. In iedere kluis zitten stalen deuren die wel 15 cm dik zijn en dubbele wanden hebben! En meteen achter deze dikke deur zit nóg een deur. Er zitten dus twee deuren achter elkaar! En in de kluis zitten ook dikke tussendeuren. Als er dan tóch brand uitbreekt, dan gaan deze tussendeuren dicht. Zo kan de brand niet doorslaan naar andere delen van de kluis. Daar is over nagedacht! 2 van 7 TEMPERATUUR EN WATER Ook al liggen de archiefstukken goed opgeborgen in de archiefkluis, toch zijn er nog een heleboel gevaren die archiefstukken bedreigen. Voor papieren archiefstukken is het heel belangrijk dat ze bij een temperatuur van 18 C worden bewaard en dat het niet te vochtig is. Daarom heeft elke kluis een speciale airco die het klimaat ín de kluis regelt! Door deze airco is het in de kluis altijd 18 C, ook al is het buiten 30 C of -10 C! Ook regelt de airco dat het niet te vochtig of te droog is. Geef in deze thermostaat aan wat de ideale themperatuur is in een archief. De airco zorgt er voor dat de lucht in de kluis goed is voor papier. Maar in archiefstukken zitten vaak nietjes en paperclips van ijzer en daarvoor is het juist weer te vochtig! Want wat gebeurt er met ijzer als dat te vochtig wordt? D oe de pr oe f! ->
3 van 7 2 PROEF: ROEST Je hebt nodig: water 2 ijzeren paperclips 1 vel papier 2 afsluitbare glazen potjes, bijvoorbeeld lege appelmoes potjes schaar Zo doe je de proef: 1. Maak de potjes en deksels goed schoon en droog. 2. Schrijf op één potje een 1 en op het andere potje nummer 2. 3. Knip het papier in 2 stukken. 4. Schuif op allebei de papiertjes een paperclip. 5. Doe één stukje papier met een paperclip in potje 1. Draai de deksel erop. 6. Doe het andere stukje papier met de paperclip in potje 2 en doe er een beetje water bij. Draai de deksel er meteen op. 7. Wacht een dag. Wat zie je? 5 7 6 Wat zie je?
4 van 7 In de proef heb je gezien dat de paperclip in potje 2 is gaan roesten. Paperclips (en nietjes) waren namelijk vaak gemaakt van ijzer en dat is een metaal dat snel roest, maar alleen als er water en zuurstof bij komt. Daarom is alleen de paperclip in potje 2 geroest. Nietjes en paperclips die in archiefstukken zitten roesten als het in het archief te vochtig is. Je ziet de roest op het archiefstuk als bruine vlekken. Roest beschadigt dus papier en daarom moeten alle nietjes en paperclips uit de archiefstukken worden gehaald. Een hels karwei, maar dus wel heel belangrijk! LI C H T Licht is ook slecht voor archiefstukken. Maar waarom is dat eigenlijk? Doe de proef! PROEF: LICHT TEKENING Je hebt nodig: plakband 2 verschillende kleuren papier Let op! Neem 1 vel donker en 1 vel licht papier schaar pen of potlood Zo doe je de proef: 1. Teken een ster op het lichte vel papier. 2. Knip de ster uit. 3. Plak de ster op het donkere vel papier met een paar kleine stukjes plakband. Let op! De ster moet je later ook weer makkelijk los kunnen maken. 4. Schrijf je naam in een hoekje op de achterkant. 5. Plak het papier nu tegen een raam waar de zon op schijnt. De kant waar je de ster op hebt geplakt moet tegen het raam. Als het goed is, kun je je eigen naam lezen. Zo weet je welke ster van jou is. 6. Laat het papier twee weken hangen. 7. Twee weken gewacht? Dan is het nu tijd om jouw papier van het raam te halen. Haal nu ook heel voorzichtig de ster eraf. Kijk maar eens wat er is gebeurd! 7 5 3 Wat zie je?
5 van 7 Het zonlicht heeft het papier lichter gemaakt, behalve op de plek waar jouw ster was geplakt. Daar kon de zon niet goed bij. Papier krijgt dus na een tijdje een andere kleur door (zon)licht. Licht beschadigt dus ook papier. Daarom heeft een archiefkluis geen ramen en gaan alleen de lichten aan als er mensen binnen zijn! M EN SE N We kunnen wel een robuuste archiefkluis bouwen, maar als wij zelf niet goed omgaan met archiefstukken gaan ze toch nog stuk. De mensen die in het archief werken, de archiefmedewerkers, dragen daarom allemaal witte handschoenen als ze archiefstukken vastpakken. Waarom dat is, ontdek je in de volgende proef! Je hebt nodig: schoteltje poederkwast (voor make-up) talkpoeder doorzichtige plakband zwart papier velletje keukenpapier vergrootglas (hoeft niet, maar is wel handig) 1 Zo doe je de proef: 1. Plak een stukje plakband van ongeveer 3,5 x 3,5 cm op het zwarte papier. 2. Druk het plakband heel goed aan, zodat er geen lucht meer onder zit. 3. Maak het plakband goed schoon met het keukenpapier. 4. Ga met je vingers door je haren. Druk je duim op het plakband en wiebel voorzichtig met je duim op en neer. Zo krijg je een goede vingerafdruk. 5. Strooi een beetje talkpoeder op het schoteltje. 6. Ga met de poederkwast door de talkpoeder. 7. Blaas zachtjes over de poederkwast. 8. Strijk de poederkwast voorzichtig over de plek van jouw vingerafdruk. 9. Blaas het teveel aan talkpoeder weg. 10. Nu kun je jouw vingerafdruk bekijken. Heb je een vergrootglas? Dan kun je nog beter de details van je vingerafdruk zien! PROEF: VINGERAFDRUK 10 6 3 8 4 Als je het leuk vindt, kun je jouw vingerafdruk vergelijken met die van jouw klasgenoten. Zijn ze allemaal hetzelfde?
HA ND SC HO EN EN In de proef heb je gezien dat mensen vingerafdrukken achterlaten. Vingerafdrukken zijn moeilijk te zien met het blote oog. Op gladde oppervlakten zie je nog wel een afdruk, zoals je hebt ontdekt in de proef, maar op mat papier zie je geen vingerafdrukken. Toch zitten ze daar ook. Daarom dragen archiefmedewerkers handschoenen om te voorkomen dat deze vingerafdrukken op de archiefstukken komen en zo de archiefstukken beschadigen. Op handen zit namelijk vet en zuur, óók als je ze net hebt gewassen! Het is vooral dit zuur dat archiefstukken beschadigt, want door het zuur worden de vezels in het papier korter. Daardoor wordt het papier bros en kan het zelfs tot stof vergaan! Maar er is nog een reden dat archiefmedewerkers handschoenen dragen. Waarom zou dat zijn, denk je? Archiefstukken kunnen heel oud zijn en zijn soms vies. Ook kan er schimmel in zitten. Daarom moeten archiefmedewerkers zichzelf beschermen, dat is beter voor hun gezondheid. Met handschoenen aan beschermen archiefmedewerkers dus niet alleen archiefstukken, maar ook zichzelf! Zuur is ook de reden waarom alle archiefstukken in dozen van speciaal karton zitten verpakt. In dozen van gewoon karton zit namelijk zuur, maar in archiefdozen niet. Ze zijn zuurvrij. De dozen beschermen de archiefstukken tegen stof, licht en beschadigingen. Ondanks alle goede zorgen kunnen archiefstukken toch kapot gaan, bijvoorbeeld door insecten of schimmels. Soms kunnen kapotte archiefstukken wel weer worden gemaakt, dat noemen we dan restaureren.? 6 van 7 ON DE RZ OE KE R Je weet nu al een heleboel over archieven en archiefstukken! Op de eerste kaart had je een paar vragen opgeschreven. Lees de vragen nog eens. Zijn jouw vragen beantwoord? Misschien zijn niet al jouw vragen beantwoord, of ben je heel nieuwsgierig geworden en heb je een heleboel nieuwe vragen. Dan is het leuk om verder op onderzoek uit te gaan! Wist je dat er verschillende ArchiefLaboratorium-lessen zijn? Ze gaan allemaal over een gevaar dat archieven bedreigt! Zo is er ook een les over insecten. En één over schimmels! ZIP PE LE N In deze envelop zitten drie stukjes plastic. Je vroeg je waarschijnlijk al af wat dit is. Deze drie plastic onderdelen zijn samen een zippel. Zippels worden veel in archieven gebruikt om archiefstukken te bundelen. Archieven gebruiken speciale zippels, die zijn zuurvrij. Jij weet nu waarom dat zo is! Bundel de kaarten met de zippel uit de envelop. Geen idee hoe een zippel werkt? Ga naar YouTube en zoek op Zipclip. Je vindt dan een handig filmpje van 1 minuut. TIP: Druk op en zet de kwaliteit zo hoog mogelijk. Succes met zippelen! NIE UW SG IER IG? Nieuwsgierig geworden naar hoe een archief eruit ziet? Kom dan met de hele klas naar het archief om alles met eigen ogen te zien en te ervaren! Vraag aan jouw docent om met het archief een afspraak te maken. En misschien gaan jullie nog wel een andere ArchiefLaboratorium-les doen!? Wie weet tot ziens in het archief!
7 van 7 VOOR DE DOCENT is een educatief programma van het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven en gaat over de gevaren die een archiefstuk bedreigen en de manier waarop archiefmedewerkers dat voorkomen. ArchiefLaboratorium wordt mogelijk gemaakt door ArchiefLaboratorium wordt mogelijk gemaakt door ArchiefLaboratorium door wordt mogelijk gemaakt n 2014, Alle rechten voorbehoude 2014, Alle rechten voorbehoude n is het eerste deel uit de lessenserie CONTACT In alle ArchiefLaboratoriumlessen staan de exacte vakken centraal en is het doen van proefjes een belangrijk onderdeel. is een algemenere les en is om die reden een goede startles. De andere ArchiefLaboratoriumlessen zijn specifieker en vullen aan, maar ze zijn ook prima los te volgen. Regionaal Historisch Centrum Eindhoven Ivonne Lipsch, educator en cultuurhistoricus Raiffeisenstraat 18 (zijstraat Dommelstraat-Vestdijk) 5611 CH Eindhoven postbus 191 5600 AD Eindhoven t 040 264 99 40 i. rhc-eindhoven.nl e i.lipsch@rhc-eindhoven.nl Wilt u als aanvulling op de ArchiefLaboratorium-lessen een speciale rondleiding door het archief? Wilt u een ander educatief programma afnemen of heeft u vragen? Neem dan contact op met het RHCe. 2014, Regionaal Historisch Centrum Eindhoven Alle rechten voorbehouden Uit deze uitgave mag niets worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud van deze uitgave plaatsvindt onder de licentie naamsvermelding (voluit), nietcommercieel, geen afgeleide werken als gehanteerd door Creative Commons. De gebruiker mag het werk kopiëren, verspreiden, tonen en open uitvoeren onder de volgende voorwaarden: Naamsvermelding. De gebruiker dient bij het werk de naam van het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (voluit) te vermelden. Niet-commercieel. De gebruiker mag het werk niet voor commerciële doeleinden gebruiken. Geen afgeleide werken. De gebruiker mag het werk niet bewerken. Bij hergebruik of verspreiding dient de gebruiker de licentievoorwaarden van dit werk kenbaar te maken aan derden. De gebruiker mag uitsluitend afstand doen van een of meerdere van deze voorwaarden met voorafgaande schriftelijke toestemming van het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven. Het voorgaande laat de wettelijke beperkingen op de intellectuele eigendomsrechten onverlet. COLOFON is een educatief programma en is ontwikkeld door het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven. Samenstelling: Ivonne Lipsch Fotografie: Maurice Lipsch (mauricelipsch.com) Animatie Zipclip: Maurice Lipsch (mauricelipsch.com) en Ivonne Lipsch Uitgave: Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (rhc-eindhoven.nl) Ontwerp: Frank van Meijel, Coppen communications+marketing Druk: Drukkerij Hub. Tonnaer Bronvermelding: Archieven Regionaal Historisch Centrum Eindhoven: Schepenbank Oirschot en Best 1331-1810, inv.nr. 2448 (coverfoto) Schepenbank Gestel, Stratum en Strijp, inv.nr. 490 (foto archiefstuk pagina 1) Literatuur: Van der Most, P. & Wielheesen, B. (1991). Schade-atlas archiefmateriaal voor 1800. s-gravenhage, Nederland: Rijksarchiefdienst. Van der Sterre, M. J. W. J. (1996). Passieve conservering, deel 1: Condities & deel 2: Materialen. Tilburg, Nederland: Stichting Landelijk Contact van Museumconsulenten.