P l a t f o r m v o o r h e t o n t w e r p e n, f a b r i c e r e n, b o u w e n e n g e b r u i k e n v a n P R E F A B b e t o n p r o d u C t e n De aannemer als uitvoeringsdeskundige Bouw staat voor fundamentele keuze Nieuw vloer- en installatieconcept biedt voordelen #5 a p r i l 2 0 0 7
Onze visie op de techniek: b:ton april 2007 Een continue investering in kennis en scholing Economische ontwikkelingen houden niet op bij onze landsgrenzen. De wereld is ons afzetgebied, al decennia lang. Met name de laatste jaren raakt deze globalisering in een stroomversnelling, waarbij vooral de explosieve groei en booming economie van China sterk tot de verbeelding spreken. Nieuwe, interessante afzetmarkten vormen voor ons normaal gesproken een positief signaal. Toch zijn er ook doemscenario s, waarbij zowel Europa als Amerika worden overvleugeld door deze sterke, opkomende economieën. Verbeterde bedrijfsprocessen Een vergelijking met de jaren tachtig lijkt op zijn plaats. Toen waren het de Aziatische tijgers zoals Japan en Korea die dominant op de wereldmarkt dreigden te worden. Wij behielden echter onze positie via verbeteringen van onze bedrijfsprocessen. Een belangrijk punt van aandacht, ook in de toekomst. Het is vooral de techniek die hierin een grote rol speelt. Wij denken aan I.C.T. en internet. Ook conventionele technieken zoals de werktuigbouw en elektrotechniek dragen ertoe bij dat wij steeds efficiënter kunnen produceren. Optimalisatie door innovatie was het credo van de jaren negentig. Een credo dat nog niets aan actualiteit heeft ingeboet en ongetwijfeld steeds belangrijker zal worden. Investeren in technisch onderwijs Overheid en bedrijfsleven zullen samen de innovatieve kwaliteiten van onze technische sector moeten verstevigen. Wat dat betreft voelen wij onszelf ook aangesproken. Wij moeten investeren in noodzakelijke ontwikkelingen in deze sector. In algemeen technisch onderwijs bijvoorbeeld, maar ook in specialistische cursussen en trainingen. Hierbij denken wij niet alleen aan geld, maar ook aan het imago van de techniek, dat best eens opgepoetst mag worden.de structurele aanwezigheid van een hoogwaardig kennis- en arbeidspotentieel is essentieel voor de groei van onze economie. Eigen kweek is in dit verband erg belangrijk, omdat import uit het buitenland maar een tijdelijke oplossing betekent. Mens blijft belangrijkste schakel Sinds 1985 detacheren wij middelbaar en hooggeschoolde technici. Specialisten in het ontwerpen, voorbereiden en begeleiden van technische constructies. Wij onderscheiden ons door kwaliteit en door liefde voor de techniek en de technicus. Want hoever de technische ontwikkelingen ook zullen gaan, de mens blijft de belangrijkste schakel in elk innovatief proces. En worden de kracht en duurzaamheid van een constructie niet bepaald door de kwaliteit van deze schakel? Door het verbindende menselijke element? Dosign onderkent dit en specialiseert zich daarom in de toegevoegde waarde van gemotiveerde mensen. Dosign Engineering heeft kantoren in Rotterdam, Amsterdam en Tilburg. Kijk voor meer informatie op onze internetsite. www.dosign.nl 2
voorwoord: Op eigen kracht: Prefab moet bouw redden. Een even onheilspellende als uitdagende titel boven een artikel in deze uitgave van B:ton. De verwachte arbeidskrapte op de bouwplaats noopt onze sector om naar oplossingen te zoeken. Eén daarvan is een grootschalige toepassing van prefab, zo bepleit het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid bij monde van onderzoek Hans Schellevis. Ik deel die visie. Maar ik wil op deze plek ook stellen dat prefab beton alles in zich heeft om ook op eigen kracht een vooraanstaande positie in te nemen, voor zover wij die al niet hebben ingenomen. Kiezen voor prefab beton en betonproducten niet alleen vanuit bedreigende marktomstandigheden, maar juist vanuit de kansen voor diezelfde markt. Zo kunnen partijen in de bouw nu al vroegtijdig inspelen op de veranderingen die gaan komen. Een businessscan onder 350 bouwbedrijven schetst een helder beeld welke kant de bouw opgaat, zo valt in een bespiegeling van consultant Toni Sfirtsis te lezen. Industrialisatie en prefabricage zijn belangrijke ingrediënten om te anticiperen op de eisen van gebruikers en voor hen waardecreatie te genereren. Die eigen kracht van prefab komt ook in de talloze projecten in deze uitgave naar voren, waarbij blijkt dat prefab beton en betonproducten een passend antwoord geven op vele bouw- en inrichtingvraagstukken. Of het nu gaat om eigentijdse parkeergaranges, duurzame rioleringssystemen, complexe funderingen, hoge snelheid van bouwen of prachtig zichtbeton, prefab beton laat zich van zijn beste kant zien. Ook als het gaat om innovatie, zoals nieuwe vloer- en installatieconcepten. Die eigen kracht van prefab beton zult u bij het lezen van deze uitgave van B:ton telkens ervaren. Die eigen kracht is extra waardevol als prefab beton in de toekomst tevens uit noodzaak moet worden toegepast. Wij staan er namelijk op basis van onze eigen kracht nu al 100% gesteld voor. Bart van Melick Voorzitter BFBN
03: Voorwoord b:ton april 2007 inhoud: 10: Uitbreiding hotel Ibis boven station Amsterdam Centraal 15: Column 19: De Hondsbossche Zeewering 20: Bouw staat voor fundamentele keuze 6 Grootheid bezitten om verder te kijken in rioleringen 12 Prefab moet bouw redden 16 Esthetiek en innovatie Randvoorwaarden bepalen gebruik prefab
26: Verbinding ongesnelde ribbelpalen en omringende betonvloer onderzocht 48: Prefab parkeergarage: van bouwdoos tot beauty 32: t Cadeau van de plek 37: Beton als beeldtaal 38: Klassieke uitstraling, moderne technieken 42: Bouwen zonder estafettestokje 50: Schoorpalen onder Rietwoningen Esonstad 52: Kort nieuws 53: Publicaties 54: Colofon 24 Spel van licht en schaduw Sculpturaal kantoor wekt nieuwsgierigheid 30 Tramhalte Ternoot in Den Haag 46 Bestrating Tussen de Vaart schept landschappelijke sfeer 5
De toegepaste rioleringssystemen vormen een goede oplossing voor afvalwater. Foolproof, nagenoeg altijd werkend en weinig onderhoud vergend. Dat stelt prof. dr. ir. Francois Clemens. Toch spreekt hij ook over verkeerde discussies, over onbalans tussen beleid en beleidsuitvoering, over een gebrek aan langetermijnvisie en zelfs over chaos doordat overkoepelende afstemming ontbreekt. Het grootste probleem is dat wij zouden moeten denken in doelen in plaats van in middelen. We zetten middelen in, zonder dat we weten of het allemaal helpt. Door Paul Engels. 6
Grootheid bezitten om verder te kijken in rioleringen De consultant van Ingenieursbureau Witteveen + Bos uit Deventer en hoogleraar afvalwater/civiele techniek aan de TU Delft spreekt van een lappendeken aan oplossingen. Oplossingen die doorgaans ad hoc en in gloeiende haast worden aangedragen. Het is een komen en gaan van thema s die wij over de riolering uitstorten. Vuiluitworpreductie, nutriënten, veedrenking, gezondheidsrisico s, medicijnresten, wateroverlast, overstorten en ga zo maar door. En telkens reageren wij daarop met instant beleid en moeten gemeenten daarop inhaken. Zij worstelen met de acute uitvoering, terwijl alle kennis van klassieke rioleringssystemen aanwezig is en we precies weten wat zwakke en sterke kanten zijn. Maar in de hectiek van nieuw beleid komt er een plukje systeem X en een plukje systeem Y. We veranderen onszelf suf aan steeds wijzigende rioleringsopgaven. Terwijl wij niet eens monitoren of dergelijke oplossingen werken. Niets ten nadele van heel veel fantastische rioleringssystemen die de afgelopen jaren op de markt zijn verschenen als succesvol antwoord op nieuwe rioleringsvraagstukken, toch bepleit Clemens meer rode draden. In elk geval een visie op termijn wat men nu eigenlijk wil bereiken. We hebben vanaf 1995 voor 3 miljard euro aan bergbezinkbassins gebouwd, maar had dat ook niet anders gekund? Zijn we onder het motto milieu niet de mooiste stelsels aan het aanleggen, maar pompen wij wel over vele kilometers afvalwater waardoor een andere oplossing uiteindelijk duurzamer is zoals water infiltreren met waterdoorlatende betonbuizen of waterpasserende betonstraatstenen en betontegels? Kun je van twee walletjes blijven eten, in casu gezondheid en milieu, terwijl zij soms tegenstrijdig zijn? De wetgeving is een bron van allerlei kleinschalige oplossingen, maar zijn dit wel goede ideeën? We gunnen ons geen tijd om bewust te worden wat wij allemaal creëren. We laten ons leiden door de waan van de dag. Helikopter: En het uitgangspunt is zo simpel: veilig, gezond en goedkoop afvalwater afvoeren zonder milieuschade. Dat zou ook met helikopters met waterbakken kunnen. Nergens staat beschreven hoe je afvalwater moet afvoeren. Zelfs zo n discussie is op zijn plaats. Vergelijk het met Schiphol dat blijft groeien met alle problemen van dien, terwijl je de overstap naar een locatie in de Noordzee kunt maken. Maar de trein dendert door. Nu moet ik meteen zeggen dat uit technisch oogpunt de rioolstelsels die wij nu hebben het meest geëigend zijn. Toch zou er meer flexibele functionaliteit bij moeten komen kijken. Dat een systeem nog aan te passen is als de eisen veranderen. Gechargeerd gesteld zou misschien op de ene plaats wel papier-maché als buis geschikt zijn omdat na twee jaar totaal andere eisen worden gesteld, en op een andere plek betonnen rioleringsbuizen omdat je zeker weet dat de eisen vele decennia niet of nauwelijks zullen wijzigen. Misschien kan de betonnen buis worden aangepast of geldt die als behuizing voor een andere buis? Riolering is geen kwestie van Haarlemmerolie. Er zijn zoveel vraagstukken dat je steeds maatwerk moet leveren. Maar dan niet via een kort cyclisch beleid maar voor de langere termijn. 7
Prefab Betonnen Elementen
Het zijn natuurlijk tegenstrijdigheden: maatwerkoplossingen en het voorkomen van een lappendeken. Inspelen op steeds nieuwe eisen en de langetermijnvisie. Ontzettend robuuste en houdbare oplossingen in beton versus kort cyclische technieken. De balans is doorgeslagen in de richting van korte termijn en ad hoc oplossingen. De langere termijn is prima, mits wij dat kunnen doorspekken met flexibiliteit. Dan hebben we een betere balans te pakken. We zullen goede keuzes moeten maken in nieuwe technologieën. Feit blijft dat er telkens weer iets te doen valt. Venijnige afvalstoffen, intensievere regenbuien, nieuwe technieken, ze leiden tot complexere ontwerpen. Maar steeds is de vraag of de nieuwe oplossing ook de kwaliteit verbetert en of het überhaupt wel nodig is. Misschien moeten wij bij de wateroverlast eerst eens afvragen hoe vaak we water lange tijd op straat willen hebben staan, met overlast tot gevolg. Schade is natuurlijk iets anders. Of willen wij geen overlast en kiezen wij voor grotere diameters van de betonnen buizen? Die vraag is een goede discussie. Dan kijk je naar normen, risico s en geld en heerst niet het onderbuikgevoel maar het rationeel denken. Goede markt voor beton: Het zou naar de mening van Francois Clemens goed zijn als er in een brede context naar rioleringsopgaven zou worden gekeken. Dat is nodig om doordachte keuzes te maken, Het blijkt lastig om dat in brede kaders te bezien. Ten eerste heeft riolering niet de eerste prioriteit bij gemeenten en ten tweede zijn er van overheidswege al verschillende ministeries, provincies, waterschappen en gemeentes bij betrokken. Dan is er ook nog het krachtveld van de kant van de toeleverende industrie. De concurrentie tussen materialen is groot. Ik vind het verkeerd om over prijzen, LCA s en duurzaamheid te discussiëren. Elk materiaal heeft zijn sterke kanten. Zo is er absoluut een goede markt voor prefab betonnen buizen en alle moderne varianten zoals eivormige buizen, waterdoorlatende buizen en noem verder maar op. Ik vind het van groot belang dat fabrikanten boven hun producten uitstijgen. Dat ze nadenken over afvalwateroplossingen in plaats van over buizen. Vergelijk het met Shell, dat zich als concern van een oliemaatschappij naar een energiemaatschappij ontwikkelt. De hoogleraar heeft daarbij veel vertrouwen in de prefab betonindustrie. Laat ik het zo zeggen: Ik ken fabrikanten van betonnen buizen die echt op een heel goede manier innoveren, ideeën bespreken en meedenken over vraagstukken. Dan gaat het niet meer om het product, maar om een doordachte, succesvolle toepassing en oplossing. Die grootheid om verder te kijken dan alleen het verkopen van buizen is een eigenschap die kansen biedt voor de hele branche. Het is waarschijnlijk ook iets voor de VPB als fabrikantenvereniging. Creëer je eigen markt. Een gemeente heeft een probleem en de fabrikant van betonnen buizen komt met een totaalantwoord. Het zal die kant opgaan. Prima. Maar laat men dan wel bij het formuleren van dat probleem alle aspecten meewegen en kies een systeem dat het spanningsveld tussen beleid en beleidsuitvoering overbrugt. Want het kost tijd om een systeem te ontwerpen, vergunningen rond te krijgen, het systeem te bouwen en te monitoren. En als er inmiddels nieuw beleid is, moet je maar afwachten of je het juiste systeem hebt gebouwd en of dat het systeem flexibel genoeg is voor eventuele aanpassingen. Dat is een enorme uitdaging voor gemeenten. Ik benijd ze niet. Het enige dat ik ze kan meegeven is dat de huidige technieken en producten an sich van hoge kwaliteit zijn. Daaraan zal het niet liggen. 9
Bijzondere locatie Uitbreiding hotel Ibis boven station Amsterdam Centraal Boven de hoofden en onder de voeten van duizenden treinreizigers wordt hotel Ibis Amsterdam Centre bij station Amsterdam Centraal uitgebreid met een nieuwe vleugel van zes verdiepingen. De tien schuine poten van de uitbouw rusten op de perrons. Deze bijzondere locatie vereist een bijzondere bouwmethode. door Mathilde van Hulzen Slapen boven spoorrails, dat kan naar verwachting tweede helft 2008 in hotel Ibis Amsterdam Centre. In de nieuwe, zilverkleurige vleugel komen 187 kamers, waardoor het hotel zijn capaciteit verdubbelt naar ruim 370 kamers. Het Ibis-hotel staat aan de westelijke zijde van het Stationseiland en mocht volgens het bestemmingsplan alleen boven het spoor uitbreiden. De uitbouw bestaat uit zes verdiepingen van zo n 5.500 m 2. Het geheel staat op tien poten, die op hun beurt rusten op de perroneilanden 1/2 en 3/4. Een glazen loopbrug verbindt de nieuwbouw op twee verdiepingen met het bestaande hotel. aangelegd die bestaat uit poeren. Deze poeren worden op beide perrons ondergronds met elkaar verbonden door trekankers die onder het spoor worden doorgeboord. Bouwen boven een bestaand spoorwegnetwerk waar dagelijks duizenden reizigers gebruik van maken, vereist een bijzondere bouwmethode waarbij scherp op de veiligheid moet worden gelet. Boven de reizigers bevindt zich een veilige bouwplaats in de vorm van een werkbordes. Bovendien mag het treinverkeer slechts minimaal hinder ondervinden van de bouw. Ook het krappe bouwterrein stelt hoge eisen aan de juiste aanvoer van materiaal en de planning. Daarom heeft de opdrachtgever geïnvesteerd in een pilot project: een bouwmethode met een werkbordes. Daarvoor wordt allereerst een fundering 10
De poeren rusten op microtunneling palen. Microtunneling is speciaal ontwikkeld voor een stedelijke omgeving zonder ruimte voor een grote bouwput of bouwkuip. Zo n 2,5 meter boven de hoogte van de toekomstige eerste verdieping wordt daarna het werkbordes aangelegd. Dit bordes is iets groter dan de vloer van de nieuwe vleugel en rust op een tijdelijke ondersteuning. Aan de onderkant van het bordes worden de tien staanders geconstrueerd, bovenop komt de eerste bouwlaag van twee verdiepingen. Op die manier ondervindt het treinverkeer geen langdurige hinder van de bouwwerkzaamheden. werkbordes komt een vijzelconstructie. Daarmee kan, na de realisatie van de eerste bouwlaag, het gehele gebouw een stukje omhoog worden gedrukt. De tijdelijke ondersteuning voor het werkbordes en het bordes zelf kunnen dan worden verwijderd. Daarna wordt het bouwwerk teruggevijzeld tot op de definitieve fundering. Dit opvijzelen en weer laten zakken is superspecialistisch werk, dat uiterste precisie vergt. Wanneer de constructie op haar pootjes terecht is gekomen, kunnen de overige verdiepingen aan het gebouw worden toegevoegd. Gebogen prefab zichtbeton: Op het werkbordes worden de portalen vervaardigd die uit stalen poten bestaan en worden afgestort met beton. Ook de koppelbalken zijn uit een stalen omhulling met afgestort beton opgebouwd. Daarna komen er gebogen prefab betonelementen tussen de portalen, geleverd door Waco Lingen Beton uit Bergen op Zoom. De ronde prefab schaalelementen vormen naderhand de onderkant van het gebouw en vormen een duurzame, fraaie afwerking. Ook de vloeren bestaan uit prefab kanaalplaten en breedplaten. Tussen de definitieve fundatie en het Uitbreiding hotel Ibis Amsterdam Centre: zes verdiepingen, totaal circa 5.500 m 2 Opdrachtgever: NS Vastgoed Aannemer: J.P. van Eesteren Architect: Ruland + Partner Architecten Constructeur: TCE Microtunneling: CMM Werkbordes: CT De Boer 11
Prefab moet bouw redden De toepassing van prefab heeft niet alleen een positieve invloed op de prijsvorming, maar ook op de arbeidsmarkt. Niet alleen prefab beton, maar veel meer materialen. Kant-en-klaar beglaasde kozijnen bijvoorbeeld. Aan de formaten van bouwdelen is een grens, maar er kan veel meer dan nu gebeurt. Door frans bos. Lambert Teunissen 12
Hans Schellevis Dat is de stellige overtuiging van Hans Schellevis, onderzoeker bij het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) en Lambert Teunissen, directeur van prefab betonproducent VBI te Huissen. De EIB-onderzoeker maakt zich zorgen over de stijgende prijzen en de verwachte krapte op de arbeidsmarkt: Nu al zijn er dikwijls geen goede vaklieden meer te vinden. Het gaat erom, wat we eraan doen. De instroom is mondjesmaat. De bouw moet hard op zoek naar middelen om de uitstroom tegen te houden. En snel ook. De grootschalige toepassing van prefab zou volgens Schellevis daarbij kunnen helpen. Achter het stuur van een vrachtwagen of in een hijskraan is het werk lichamelijk natuurlijk minder zwaar dan metselend op een steiger. Dus kunnen ouderen langer aan het werk blijven. Nu is er vrijwel geen werknemer van 55-plus meer op de bouw te vinden. Hij denkt net als Teunissen dat de bouw moet inzetten op robotisering en automatisering: Metselen moet machinaal kunnen. Ook moeten we het inzetten van vrouwen en allochtonen gewoon gaan vinden. De inzet van geprefabriceerde bouwdelen kan meehelpen aan de oplossing van het snel naderende probleem. Simpele oplossing: Lambert Teunissen onderschrijft dat probleem: Nederland - en ons land niet alleen - staat aan de vooravond van een buitengewoon lastige arbeidsmarktsituatie. De krapte loopt in hoog tempo op. De uitstroom is groot en de instroom klein. Een kwart van de bedrijven in de woningbouwen utiliteitssector en 15 procent in de GWW-sector verwachten meer mensen aan te nemen. Maar medewerkers zijn niet te vinden. Zelfs mensen met een bèta-opleiding gaan voor de bouw verloren. Door de uitstroom gaat in hoog tempo vakkennis verloren. De oplossing voor dit probleem is even simpel als doeltreffend: meer bouwen in prefab. Prefabricage is ook het antwoord om de beoogde woningbouwproductie te kunnen halen. Een ambitie waar het nieuwe kabinet mee van wal is gestoken. Straks halen we ternauwernood een bouwproductie van vijftigduizend huizen, terwijl er volgens die ambitie tweemaal zoveel nieuwbouwwoningen nodig zijn. Het bouwtempo moet omhoog en dat kan met prefab. Teunissen benadrukt dat hij niet alleen beton voor ogen heeft. Ook denkt hij aan andere bouwdelen als gemetselde muren, beglaasde kozijnen en dergelijke. Het zou bij de constructeurs en ontwerpers moeten beginnen, zegt hij. Dragende muren, kolommen op vaste, gebruikelijke plaatsen, dat staat allemaal flexibel bouwen met grote overspanningen in de weg. We moeten ernstig gaan nadenken over hoe het verder moet. Koperswensen: Teunissen denkt dat de prefab betonindustrie de oplossing in huis heeft in de vorm van flexibele betonproducten als leidingvloeren, appartementenvloeren, klimaatvloeren en betonnen casco s, zoals het door zijn onderneming op de markt gebrachte FlexCasco. Dit sluit ook aan bij de koperswensen, die steeds meer centraal staan in de woningbouw. Het ontwerp van de gevel mag dan in de meeste gevallen vastliggen, de indeling van de binnenruimte is steeds meer optioneel en niet meer standaard. Maar hoe kan dan op een flexibele manier worden omgegaan met het benodigde leidingwerk? In de huidige praktijk verricht de installateur veel van zijn werkzaamheden in de ruwbouwfase. Dat vraagt een intensieve afstemming en zit koperswensen in een later stadium in de weg. De prefab betonindustrie, met veel ervaring in industrieel bouwen, speelt in op die koperswensen. Bijvoorbeeld via sleufbare wanden met leidingruimten die in het werk zijn aan te boren; in combinatie met leidingvloeren heb je het complete casco te pakken. Daardoor kan de woning vrij worden ingedeeld. Deze flexibiliteit van indelen is niet alleen een modegevoelig fenomeen. Bouwen voor de toekomst wordt steeds meer als noodzaak gezien. Met andere woorden: wie nu een woning koopt, moet in principe er de rest van zijn leven in kunnen doorbrengen: levensloopbestendig. Nieuwe systemen vanuit de prefab betonindustrie maken dat mogelijk. Het is een kwestie van de binnenwanden verplaatsen, het leidingplan aanpassen en de woning kan weer jaren mee. 13
P a r t n e r i n p r e f a b Riolerings putmallen Mallen voor heipalen Carrouseltafels Brugliggers in alle vormen en maten Tribune-elementen Liggers, recht en gebogen www.hendriks-groep.nl Postbus 52 3900 AB Veenendaal T 0318 566 555 Hendriks precon bv maakt deel uit van de Hendriks groep bv
column: Faalkosten omlaag? Voorbereiding loont! Als ik me iets niet laat afpakken dan is het voorbereidingstijd. Een goede voorbereiding is essentieel. Op die manier breng je de faalkosten een heel eind terug. Mede omdat je bij utiliteitsbouwprojecten graag met prefab beton werkt. Partijen zijn vooraf bekend, alles wordt goed doorgenomen en prefab gaat razendsnel. Dan steek je enige tijd in de voorbereiding, maar ben je wel enkele weken eerder klaar dan met traditionele bouw. Je kunt ook sneller met de afbouw achter de ruwbouw aan, daar er een heleboel zaken al zijn voorbereid en in de prefab zijn verwerkt. Bouwen met minder faalkosten. De voordelen van prefab beton zijn bekend. Ik hoef het systeem heus niet heilig te verklaren. Maar als aan de voorwaarden is voldaan dat alle disciplines vooraf in de voorbereiding bij elkaar te brengen zijn, dan staat het licht op groen om voor prefab te kiezen. Of wellicht voor traditioneel werk, hoewel dit in binnenstedelijke situaties steeds lastiger wordt. Met prefab kun je zo van de vrachtwagen monteren. Eén ding is zeker: ga niet twee systemen door elkaar gebruiken. Kies je voor prefab, zet dit dan door. Ik heb persoonlijk ervaren dat je vastloopt als je prefab beton en traditionele systemen door elkaar gebruikt. Prefab gaat gewoon sneller en dan moet je wachten op andere systemen, zeker als dit in dezelfde bouwstroom voorkomt. Dat is me zowel bij kantorenbouw als bij woningbouw overkomen. Een kantoorgebouw kostte me een week per verdieping, omdat disciplines stil stonden omdat traditioneel werk (mede veroorzaakt door weersomstandigheden) de prefab niet kon bijbenen. Bij een woningbouwproject werden prefab betonwanden en tunnelbouw - dat ik als een soort prefab beschouw - onderbroken door traditioneel gebouwde tussenwoningen. Terwijl deze prachtig in prefab gebouwd hadden kunnen worden. Frustrerend, omdat het gehele proces onnodig een hels en tijdrovend karwei werd. Voorwaarde is dat constructeurs bijtijds in prefab rekenen. Als eenmaal de krachtenafdracht op traditionele bouw is berekend, is een omslag lastig. Daarom moeten alle partijen vooraf overleggen. Dit wordt deels ondervangen door Design&Build. Ook heeft Ballast Nedam het voordeel van een eigen constructiebureau. Wij anticiperen op voorbereiding, samenwerking en bouwen in prefab. Natuurlijk zit je met de flexibiliteit. Ik ken geen proces waarin niets wordt gewijzigd gedurende de rit. Boren, zagen, improviseren, hogere kosten. Dit tekent nog sterker het belang van vroegtijdig overleg. En misschien moet je als bouwer eens nee zeggen tegen veranderingen. Gewoon het plan maken dat de architect heeft bedacht. Maar de bouw kan alles maken. Een rijke Arabier wilde op stel en sprong een Rolls-Royce, klopte bij diverse autofabrieken aan, kreeg nul op rekest, maar de bouwer zegt in zo n geval: ja, dat maken we. Neem een plan goed door en wil niet morgen beginnen. Goede voorbereiding betaalt zich dubbel en dwars terug. Bert Maas senior projectleider Ballast Nedam Bouw 15
Esthetiek en innovatie Randvoorwaarden bepalen gebruik prefab De Bouwdienst van Rijkswaterstaat levert specialistische kennis voor de infrastructuurprojecten van Rijkswaterstaat. Martien op t Hof voegt als afdelingshoofd civiele techniek onder andere de juiste specialisten aan projecten toe. Zijn idee op gebied van prefab beton: een catalogus voor viaducten. Door Mathilde van Hulzen. 16
Viaducten die niet meer helemaal als unieke exemplaren worden ontwikkeld, maar die door de industrie worden aangeboden in modules waaruit je dan als aannemer en als opdrachtgever kunt kiezen. Zeg maar een catalogus voor zulke projecten, net zoals je in de woningbouw uit de catalogus van de aannemer een huis kunt kiezen. Martien op t Hof praat over zijn wensen op het gebied van prefab betontechniek. Hij werkt als afdelingshoofd civiele techniek bij de Bouwdienst, een landelijk onderdeel van Rijkswaterstaat in Utrecht. De specialisten van zijn afdeling worden voornamelijk door regionale directies van Rijkswaterstaat gevraagd om hun kennis toe te voegen aan een project als daarbij sprake is van kunstwerken: bruggen, sluizen, stuwen, autowegen en vaarwegen. Beton vormt meestal een belangrijk bouwmateriaal voor deze kunstwerken, dus we hebben veel deskundigen op dit gebied in huis. hebben. Bij vrijwel elk kunstwerk wordt prefab beton gebruikt. Een recent project omvat bijvoorbeeld de viaducten in de nieuwe rondweg om Eindhoven. Daar speelt vooral tijdsdruk een rol bij de keuze voor prefab, zegt Op t Hof. Een andere bepalende factor voor het al dan niet gebruiken van prefab beton ligt in de repetitiefactor. Natuurlijk kun je een mal voor eenmalig gebruik maken, maar dan blijf je zitten met de ontwikkeling- en bouwkosten voor zo n mal. Momenteel vormen kunstwerken elk op zich een project en door die eenmaligheid heb je dus weinig herhaling in je ontwerpen. Terwijl de prefab betonindustrie juist op die herhaling is gericht. Deze industrietak zou dus moeten inspelen op de vraag naar meer eenvormigheid. Zie de toepassing van voorgespannen heipalen of prefab betonplaten die als afdekking dienst doen. Bij die betonproducten vormt de repetitiefactor een belangrijk element. Op t Hof is ervoor verantwoordelijk dat de juiste medewerker aan het project wordt toegevoegd. Dus die inhoudelijk hun rol als adviseur of specialist kunnen vervullen. Onze medewerkers worden in alle stadia van een project erbij betrokken, dus ook bij het opstellen van het programma van eisen, bij het samenstellen van de functionele specificaties in het bestek voordat het contract in de markt wordt gezet en bij de manier waarop het contract wordt aanbesteed. Rijkswaterstaat werkt met Design & Construct opdrachten, waarbij alleen nog functionele specificaties worden opgesteld. De aannemer heeft daardoor veel ontwerpvrijheid, bijvoorbeeld om te kiezen tussen gestort of prefab beton. Voorheen rekenden en tekenden we bij Rijkswaterstaat een bouwproject volledig uit en brachten dan een gedetailleerd bestek op de markt, waarin we alles voorschreven aan de aannemer. We bepaalden dus van tevoren nadrukkelijk of we prefab of gestort beton wilden hebben. Maar tegenwoordig kan de aannemer uitmaken welke productiewijze volgens hem bij een project de beste mogelijkheden biedt. Rijkswaterstaat stelt natuurlijk nog wel eisen, zoals een beperkte totale bouwtijd of beperkte verkeershinder. Die eisen leiden richting prefab beton, want daarmee kun je vooraf produceren. Maar het blijft nu de verantwoordelijkheid voor de aannemer om dat op de juiste manier aan te pakken. Oplossingen aandragen: Volgens Op t Hof loopt Rijkswaterstaat met die nieuwe manier van aanbesteden voorop in de GWW sector. In het huidige werkproces is het zo dat de betonindustrie de slimme ideeën van een aannemer moet waarmaken. De industrie draagt dus de oplossingen aan. Innovatie is daarmee gekoppeld aan de contacten die aannemers met de betonbranche Op t Hof noemt daarnaast de ontwikkeling van prefab betonnen liggers voor kunstwerken. Voor de GWW sector is dat een belangrijk product, ook al zijn ze niet nieuw. Voorgespannen heipalen zijn trouwens ook al jaren verkrijgbaar. Bij kunstwerken worden prefab elementen ook vaak als finishing touch gebruikt. Uit esthetisch oogpunt. Bijvoorbeeld als randafwerking. Ook bij de afwerking van een damwandconstructie passen we vaak prefab randelementen toe om esthetische redenen. Geluidsschermen langs rijkswegen bestaan meestal ook uit standaard prefab elementen. Lijnenspel: Sowieso let Rijkswaterstaat op het uiterlijk van kunstwerken. Het lijnenspel van een viaduct kan net zo mooi zijn als bij elk ander goed ontworpen gebouw. Prefab betonplaten zijn ook verkrijgbaar met een bepaalde structuur, dat is technisch prima uitvoerbaar. Natuurlijk let je allereerst op de functionaliteit, maar esthetiek telt zeker mee. Vroeger hadden we daarom een architect in het ontwerpteam zitten, nu nemen we die eis op in de functionele specificaties. Rijksweg 12 bijvoorbeeld, die weg moet beslist mooi in het landschap passen. Op t Hof noemt als recente ontwikkeling de introductie van prefab rijplaten voor het herstellen van rijstroken op autosnelwegen. Dat is echt een innovatie, omdat dit product in plaats van de normale wegfundering kan worden gebruikt. Daarbij gaat het vooral om de reductie van verkeershinder, omdat met dergelijke prefab platen de rijbanen veel sneller kunnen worden gerepareerd dan met conventionele methoden. Ook hier vormt de beperking in tijdsduur dus een belangrijke drijvende kracht achter deze oplossing. 17
Postbus 3477, 4800 DL Breda Rudonk 11, 4824 AJ Breda tel.: (076) 541 06 00 e-mail: info@cugla.nl www.cugla.nl De productontwikkelaars van Cugla zijn slim. Dat blijkt met de ontwikkeling van Slim Beton! Een robuuste en zelfverdichtende beton die tegen een stootje kan. Gebruiksvriendelijk te produceren en eenvoudig te storten, ook bij complexe vormen. Gewoon slim beton dus. Zien hoe het werkt? Bekijk onze site www.slimbeton.nl of bel (076) 541 06 00. CUGLA ad-185x259.indd 1 22-09-2006 15:05:34
De Hondsbossche Zeewering De Hondsbossche Zeewering bij Petten kan als voorbeeld dienen voor de dijkversterkingen die Nederland nog wachten, gelet op de discussies over steeds hogere waterstanden. Destijds is de grasmat van de 5,5 kilometer lange zeedijk in opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier vervangen door een robuuste bekleding met speciale betonblokken. Het bovenbeloop van de dijk ziet eruit als een soort dambord, omdat de betonblokken verspringend zijn aangebracht. De golfoploop wordt door het ruwe hoog-laag patroon afgeremd. In totaal is circa 60.000 m 2 betonnen dijkbekleding aangebracht. De rijksoverheid droeg bij in de kosten van versterking van Neerlands beroemde stukje zeedijk. Gelet op de honderden kilometers rivierdijk in ons land is er nog een schone taak weggelegd voor dergelijke betonproducten. 19
De aannemer als uitvoeringsdeskundige Bouw staat voor fundamentele keuze 20