he t va kbl a d ov er cloud compu t ing w w w.cloudworks.nu Jaargang 3, nr.10 / 2012 En verder Cloud Benchmark Zorgverzekeraars: voor wie kiest u dit jaar? Hybride model waarborgt internationale groei van Schouten & Nelissen Mobility platform vereenvoudigt beheer en borgt security Carrier Ethernet voor de cloud (2) Nieuws van EuroCloud Nederland en DHPA www.cloudworks.nu
Controlled exchange of project documents Don t just send your data proom it! PROOM gives you the power to know and control... where a document is, which document version is the most recent, who is currently working on a document 14-day free trial! www.proom.com PROCAD GmbH & Co. KG Vincenz-Prießnitz-Str. 3 76131 Karlsruhe, Germany
Cloud talk Maya-kalender De 1-hour fotoshop, herinnert u zich die nog? Uw fotorolletje met al die heerlijke vakantiekiekjes daar gebracht, werd met een uur ontwikkeld en afgedrukt. Even ophalen, betalen en smullen van de herinneringen. Stel nu eens dat de eigenaar van een dergelijke winkel geen kranten las en het nieuws op radio en tv niet zou volgen. Die bovendien stierlijk eigenwijs was en vroeger was alles beter als levensmotto voerde. Die middenstander zou op verjaardagen tegen zijn familieleden roepen dat die digitale rommel die nu op de markt is het kwalitatief nooit kan opnemen tegen het beproefde lichtgevoelige celluloid. En die computerbestanden zijn zomaar ineens te wissen en dan ben je alles kwijt. Hij zou zich van de ene op de andere dag geconfronteerd zien met de totale afwezigheid van klanten in zijn winkel. Verbaasd zou hij de straat oplopen en om zich heen kijken: mensen genoeg, maar niemand barstend van de voorpret, een filmrolletje in een lichtdicht doosje in de hand geklemd, die zijn winkel binnenstapt om zijn vrolijke snapshots af te laten drukken. Na een maand zal hij de winkel moeten sluiten. Iedereen fotografeert inmiddels digitaal, beste man. Dus toch. Maar hij krijgt gelukkig een briljant idee: hij begint een videotheek, daar zit business in! Ja, zulke mensen bestaan echt. Wie de cloud nu nog als hype afdoet, is als bovenstaande winkelier. Er is namelijk geen ontsnappen meer mogelijk: cloud computing is niet meer te stuiten. Het is een onomkeerbare beweging. De tijd van evangeliseren is nu wel voorbij, stelt Ron Tolido in het interview in dit blad. En hij heeft daar als system integrator de consequenties uit getrokken zoals ook zijn conculega s ongetwijfeld hebben gedaan. Datzelfde geldt voor de grote vendors van hard- en software: ook zij zien het einde naderen van hun businessmodel, dat gebaseerd is op het leveren van apparatuur en software aan IT-afdelingen van bedrijven en instellingen in allerhande sectoren. Natuurlijk, er zullen ook aan de gebruikerskant altijd IT-faciliteiten nodig zijn, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat elk bedrijf zijn eigen datacenter zal houden terwijl de commerciële datacenters, shared centers, hosts en service providers als paddenstoelen uit de grond schieten. Ik wil daar niet dramatisch over doen, maar het einde aan de IT-wereld as we know it is in zicht. Heeft de Maya-kalender misschien toch een beetje gelijk. Wie nu nog niet inziet dat we ons in de nadagen van de klassieke IT-afdeling bevinden kan beter een videotheek openen, liefst nog met videobanden in zowel Betamax, Video2000 als VHS. Ik zou dan wel adviseren achterin de zaak een 1-hour fotoshop te vestigen. Hans Lamboo Colofon CloudWorks maakt onderscheid tussen feit en fictie op het gebied van cloud computing en helpt organisaties om cloud computing optimaal in te zetten. Toezending van CloudWorks vindt plaats op basis van abonnementen en controlled circulation. Vraag uw abonnement aan via info@cloudworks.nu Uitgever: Jos Raaphorst jos@fenceworks.nl Hoofdredacteur: Hans Lamboo hans.lamboo@fenceworks.nl +31 (0) 616 648 670 Advertentie-exploitatie Will Manusiwa, senior accountmanager will@fenceworks.nl + 31 (0)6 38 06 5775 Vormgeving: Studio Kees-Jan Smit BNO Druk: Control Media Kopij kan worden ingezonden in overleg met de redactie. Geplaatste artikelen vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs de mening van de redactie. De redactie noch de uitgever aanvaarden enige aansprakelijkheid voor de inhoud van artikelen van derden, ingezonden mededelingen, advertenties en de juistheid van genoemde data en prijzen. Het kopiëren of overnemen van artikelen, geheel of gedeeltelijk, wordt aangemoedigd, maar is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever en onder vermelding van: Overgenomen uit CloudWorks, de publicatie over cloud computing, plus jaargang en nummer. Copyright 2012 FenceWorks BV. CloudWorks is een uitgave van FenceWorks BV Maredijk 17 2316 VR Leiden CloudWorks - December 2012 3
inhoud 8 14 Ron Tolido: de tijd van evangeliseren is voorbij Cloud computing heeft een enorme impact op alles wat met IT te maken heeft. Er voltrekt zich een ware revolutie binnen de hele IT-wereld en alle spelers bezinnen zich op hun toekomst. Ook de system integrators, die sinds jaar en dag vooral hun geld verdienen met het implementeren van infrastructuur en applicaties on premise kijken al enige tijd vooruit. Wij bevinden ons momenteel middenin een transformatie, zegt Ron Tolido, CTO EMEA van Capgemini. De Nationale EuroCloud Monitor Stichting EuroCloud Nederland en CloudWorks zijn de initiator van De Nationale EuroCloud Monitor, die continu een vinger aan de cloud-pols houdt. De initiatiefnemers willen benadrukken hoe organisaties waarde kunnen creëren met cloud-oplossingen zonder te struikelen over de obstakels. In het onderzoek heeft Pb7 Research onder meer gekeken naar waar Nederland staat op het gebied van cloud-gebruik, hoe de cloud zich verhoudt tot verschillende workloadpatronen en hoe processen kunnen worden geoptimaliseerd. 4 CloudWorks - December 2012
Inhoud Trend Industrie en cloud Cloud computing speelt een steeds belangrijker rol in het aanbod van oplossingen voor industrieel design, simulatie en product lifecycle management. De cloud maakt het mogelijk data uit vele verschillende bronnen bijeen te brengen en lost het datasynchronisatieprobleem op. Bovendien is het een prima platform voor vergaande samenwerking en brengt het de meest geavanceerde software binnen handbereik van het MKB. 18 22 26 Markt 14 12 30 PROOM: Projectroom in de wolken Fusion 360: 3D-design in de cloud Cloud verbindt industrie met klanten Nationale EuroCloud Monitor Hybride model waarborgt internationale groei van Schouten & Nelissen Mobility platform vereenvoudigt beheer en borgt security Technologie 34 Carrier Ethernet voor de cloud (2) Rubriek 18 6 33 38 40 42 44 Column 46 Cloud Benchmark Nieuws The Legal Look Cloud Startup Nieuws Nieuws van DHPA Nieuws van EuroCloud Nederland Security in de cloud: de som der delen www.cloudworks.nu Go! CloudWorks - December 2012 5
Rubriek De Cloud Benchmark - Powered by Compuware Zorgverzekeraars: voor wie kiest u dit jaar? Van de Nederlanders overweegt 6,2 procent per 1 januari 2013 van zorgverzekeraar te wisselen. Dat blijkt uit een recent gepubliceerde enquête door TNS Nipo. Vorig jaar stapte een miljoen consumenten over naar een andere zorgverzekeraar. Dat komt neer op 6 procent. Het aantal overstappers is sinds 2008 aan het stijgen. Daarnaast hebben de kabinetsplannen om de zorgpremie inkomensafhankelijk te maken voor veel commotie gezorgd. Dit alles heeft er toe geleid dat de zorgverzekeraars momenteel flink in de belangstelling staan. Vanaf half oktober zijn de verzekeraars begonnen met het bekend maken van de zorgpremies voor 2013. Wat heeft dit voor gevolgen voor de performance van hun websites? In de Cloud Benchmark wordt er weer gekeken naar de prestaties van zowel de Back Bone als de Last Mile. Bij de meeste verzekeraars ziet de Back Bone er redelijk goed uit, des te zorgelijker zijn de prestaties van de Last Mile. Op zowel beschikbaarheid als responsetijd kunnen er dikke onvoldoendes worden uitgedeeld. Met in het achterhoofd het feit dat bezoekers na 2 seconden wachttijd een site beginnen te verlaten, moet de Amersfoortse met 8,8 seconden zich het meeste zorgen maken. De site van CZ is echter nog minder vaak beschikbaar, waardoor zij met een responsetijd van 8,1 als laatste eindigen. Als beste komt Stad Holland uit de test, met een relatief hoge beschikbaarheid en responstijd. De resultaten van zowel de Back Bone- als de Last Miletest zien er onrustig uit. Dit is ook wel te verklaren door de aanhoudende berichtgeving rondom de discussie van de zorgpremie in het eerste regeerakkoord van Rutte II. Hoogtepunten in de discussie waren de persconferentie over het aangepaste regeerakkoord op 12 november, het debat van Rutte met de VVD-achterban op 13 november en als afsluiting het debat in de Tweede Kamer op 14 november. Daarnaast druppelden de nieuwe zorgpremies voor 2013 verspreid over de testperiode binnen. Alleen bij CZ was er een direct verband tussen de drukte op de site op 18 november en de aankondiging van de nieuwe premies. Bij Zilveren Kruis bleek het om een onduidelijkheid te gaan over het verstuurde aanbod, dat was voorzien van het VNG-logo (Vereniging van Nederlandse Gemeenten). Bij sommige mensen wekte het daarom de indruk dat het een brief van de VNG was of een gezamenlijke brief van de VNG en Zilveren Kruis. Verder leidden berichten over een verdere versobering van het basispakket op 19 november en een nieuwsitem van RTL Nieuws op 17 november dat vergelijken van zorgverzekeringen loont, tot een run op de sites van de zorgverzekeraars. Grafiek 1: Back Bone 6 CloudWorks - December 2012
De Cloud Benchmark De Cloud Benchmark is een gezamenlijk initiatief van CloudWorks en Compuware en wordt maandelijks gepubliceerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de technologie van Compuware voor application performance monitoring (APM). APM-tools maken het mogelijk om een goed inzicht te krijgen in de prestaties van cloud services zoals deze door de gebruiker worden ervaren. Niet de beschikbaarheid of prestaties van de individuele systemen en componenten die bij het gebruik van een cloud-dienst worden toegepast staan hierbij centraal, maar de ervaring van de eindgebruiker die deze volledige keten - inclusief de last mile - benut. Kijk voor meer informatie op www.compuware.com/apm. Back Bone Last Mile Avg Response Test Name Time (sec) Availability (%) Agis - FF Agent 0,83 97,85 Amersfoortse - FF Agent 2,83 100 Avero Achmea - FF Agent 0,663 99,73 CZ - FF Agent 3,902 100 De Friesland - FF Agent 1,255 97,04 DSW - FF Agent 1,225 100 IZA - FF Agent 2,019 100 Menzis - FF Agent 1,358 100 ONVZ - FF Agent 1,518 100 Stad Holland - FF Agent 0,527 100 VGZ - FF Agent 2,124 99,73 Zilveren Kruis - FF Agent 1,727 99,46 Avg Response Test Name Time (sec) Availability (%) Agis - FF Agent 4,203 96,56 Amersfoortse - FF Agent 8,815 98,12 Avero Achmea - FF Agent 3,174 98,55 CZ - FF Agent 8,154 96,8 De Friesland - FF Agent 4,559 97,43 DSW - FF Agent 5,726 98,83 IZA - FF Agent 3,623 98,82 Menzis - FF Agent 5,169 98,66 ONVZ - FF Agent 5,62 98,67 Stad Holland - FF Agent 3,036 98,67 VGZ - FF Agent 6,634 98,8 Zilveren Kruis - FF Agent 5,666 98,11 Grafiek 2: Last Mile CloudWorks - December 2012 7
Interview Ron Tolido (Capgemini) over de invloed van cloud op system integrators De tijd van evangeliseren is voorbij 8 CloudWorks - December 2012
De beweging naar de cloud is onomkeerbaar. {Dat is een no brainer door Hans Lamboo, hoofdredacteur CloudWorks Cloud computing heeft een enorme impact op alles wat met IT te maken heeft. Er voltrekt zich een ware revolutie binnen de hele IT-wereld en alle spelers bezinnen zich op hun toekomst. Ook de system integrators, die sinds jaar en dag vooral hun geld verdienen met het implementeren van infrastructuur en applicaties on premise kijken al enige tijd vooruit. We bevinden ons momenteel middenin een transformatie, zegt Ron Tolido, CTO EMEA van Capgemini. Cloud computing is bij de business inmiddels de nieuwe benchmark geworden, stelt Tolido. Uit onderzoek weten we dat de helft van alle beslissingen over cloud al door de business wordt genomen. En dat zal alleen maar toenemen. Kosteneffectiviteit, schaalbaarheid, flexibiliteit, lage CapEx, de business ziet die voordelen allang. De tijd van evangeliseren zijn we nu wel voorbij. Volgens Tolido is Amazon uitgegroeid tot hét voorbeeld van een marktplaats met cloud computing. Amazon verlaagt soms meerdere malen per maand de prijzen. En dat gaat maar door, want de schaal wordt steeds groter en ze kunnen blijven optimaliseren, zowel aan de infrastructuur- als aan de softwarekant. De magische schaalgrootte van met name de public cloud zet een compleet nieuwe benchmark: zó moet een IT-catalogus er uitzien, dit zijn de nieuwe prijzen, dit is de nieuwe norm. Rouwproces De meeste IT ers bevinden zich op dit moment volgens Tolido in de ontkenningsfase en doen de dienstverlening van Amazon smalend af als onmogelijk lage prijzen. Ze vinden dat ze het recht hebben om bijvoorbeeld 17x zo duur te zijn. En dat is niet eens een uitzondering: een virtual server image of het optuigen van een fysieke server kost bij veel IT-afdelingen al snel een veelvoud van wat het bij Amazon kost. Ze rechtvaardigen dat door te zeggen dat het veel veiliger is. Dat is inmiddels een onhoudbaar standpunt. Ook system integrators als Capgemini voelen de effecten van die benchmark. Wij moeten rekening houden met een hele nieuwe realiteit. Als de prijzen zo laag worden en de deploy-tijden zo kort, kun je uiteraard niet volharden in het hanteren van 300 procent opslag ten behoeve van implementatie daar omheen. Bedrijven vinden bijvoorbeeld Salesforce zo aantrekkelijk, omdat je het turn-key redelijk standaard uit de cloud kunt betrekken. Ook voor de system integrators is dat zeg maar even wennen. Zelf prefereer ik het te zien als een fascinerende verandering, maar je kunt het ook een rouwproces noemen. Ons vakgebied bestond immers voor een belangrijk deel uit het op maat inrichten van omgevingen on premise. On premise IT zal niet helemaal wegvallen, want de komende jaren zal met name de hybrid cloud-omgeving de standaard zijn. Ook ERP gaat uiteindelijk de cloud in, stelt Tolido. Wij draaien nu al hele grote SAP-implementaties voor onze klanten bij Amazon. Dat is een enorm succes. Het security-aspect pleit er juist voor om ERP bij Amazon onder te brengen, omdat dat vele malen veiliger is dan on premise. Amazon beschikt over een leger door de wol geverfde security-experts. In Europa zijn we sterk gefocust op privacy, maar hij verwacht dat dat met de voorgenomen uitrol van Europese wet- en regelgeving op dat gebied, binnen een paar jaar geregeld is, met zelfs voorzieningen tussen de VS en Europa. Amazon zet natuurlijk ook grote Europese centers neer, maar het blijft een Amerikaans bedrijf en dan krijg je te maken met zaken als de Patriot Act maar daar zijn allemaal allang antwoorden op, zegt Tolido. De CTO van Amazon vertelde me persoonlijk dat de Patriot Act bij Amazon nog niet één keer is toegepast. In ons land circuleren al heel snel broodje-aapverhalen. En vergeet niet dat ook in Nederland overheidsdiensten zoals de AIVD en de FIOD de mogelijkheden hebben om data op te vragen en misschien doen ze dat nog wel eerder dan de CIA en de NSA. No brainer Wat vroeger speciaal was is inmiddels commodity geworden in de IT. Tolido: De stack komt steeds verder omhoog. Daar boven is meer ruimte voor zaken die echt waarde opleveren - in plaats van een eigen SAP-implementatie te runnen. Beschouw dat nou toch als commodity en accepteer dat het net zo normaal is als elke andere utility. Dan kun je focussen op zaken die onderscheidend zijn. Daar ligt voor Capgemini nog erg veel werk te doen. We vinden dat goed nieuws, want we worden zo betrokken bij activiteiten die meer waarde creëren voor de business, in plaats van bij zaken waarvan iedereen eigenlijk beseft dat ze geen differentiërende waarde hebben. En ja, dat is wel degelijk een rouwproces. De consultants die dat soort werk altijd gedaan hebben zullen zichzelf steeds weer moeten heruitvinden. Maar zijn we niet allemaal de IT ingegaan met dat besef? CloudWorks - December 2012 9
Interview Meer dan 30 jaar geleden werd er al tegen mij gezegd: realiseer je dat je in de IT jezelf altijd zult moeten onderwijzen en jezelf zult moeten updaten omdat de ontwikkelingen nooit stoppen. Ik vind dat juist heel inspirerend. Volgens analisten betrekt nu ongeveer de helft van de bedrijven een of meer diensten uit de cloud. Dat groeit uiteindelijk naar 100 procent, is Tolido s stellige overtuiging. Ik sprak onlangs een CIO die was gevraagd de IT op te zetten voor een nieuw uit mergers ontstaan bedrijf in het MKB. Hij dacht geen seconde na en zei: Alles uit de cloud. Geen sprake van dat ik nog een eigen datacenter ga opzetten. Hij is één van de velen een aantal dat sterk groeit. Cloud is dus een de facto standaard geworden bij het opzetten van nieuwe IT. De beweging naar de cloud is dus onomkeerbaar. Dat is een no brainer. De enigen die daarover nog discussies voeren zijn IT ers, en dan vooral in negatieve zin. Uit ons onderzoek blijkt dat we met onze mindset zeker 2,5 jaar achterlopen bij de VS. Nederland komt daarbij als allerergste uit de bus. We zijn hier volkomen verblind door privacy en wet- en regelgeving waar we zo beducht voor zijn. Terwijl we geen idee hebben waar het werkelijk over gaat en daarom stoppen we de ontwikkelingen maar. Sommige bedrijven kiezen gewoon wél voor de cloud waardoor ze een veel lagere kostenbasis hebben en veel sneller in het opschalen en deployen van nieuwe ondersteuning kunnen zijn. Deze bedrijven krijgen daarmee overduidelijke voordelen ten opzichte van andere. Er ontstaat een gapende kloof die door de achterblijvers niet meer kan worden overbrugd. Re-skillen De groeiende State of Commodity in IT betekent dat Capgemini zich moet gaan richten op nieuwe werkgebieden, zoals real time intelligence, adaptive case management, rule-based systemen, mobiele toepassingen en social enterprise. Allemaal deelgebieden waar we voorheen misschien minder actief in waren, maar waar de business veel enthousiaster over is omdat ze direct meerwaarde opleveren, zegt Tolido. Dergelijke zaken zijn veel kort-cyclischer en opportunistischer: ze worden snel gecreëerd en over een Zelf prefereer ik het te zien als een fascinerende verandering, maar je kunt het ook {een rouwproces noemen half jaar misschien alweer weggegooid. Of er komt al binnen twee weken een eerste update via de appstore. Het is een hele nieuwe generatie van toepassingen die je Business Technologie zou kunnen noemen in plaats van Information Technology. Het wordt heel dicht tegen de bedrijfsvoering aan ontwikkeld of zelfs door de business zelf. Tolido beaamt dat Capgemini zich op dit moment middenin een transformatieproces bevindt. Onze business is aan het veranderen. We beseffen we dat er een hele nieuwe generatie toepassingen is die om nieuwe skills vragen en een ander soort portfolio. We hebben meer mensen nodig die platforms zoals Mendix beheersen. We hebben veel meer mensen nodig met kennis van Analytics. Business Process Management is op dit moment onze meest renderende activiteit met de hoogste marges. Onze portfolio is dus al aan het verschuiven. We zullen mensen blijven re-skillen en andere mensen aannemen. Een ander aspect is het veilig stellen van eigen methoden, modellen, best practices en approaches. We zullen moeten zorgen dat we de intellectuele eigendom daarover goed vastleggen. Dan kunnen we een klant een compleet, bewezen platform voorleggen, in plaats van eerst requirements te moeten definiëren. Als je alleen de delta s wat hoeft te verkennen, heb je een extreem versneld traject. Zo n platform is geld waard, dus willen we de intellectuele Free agents Een van de gevolgen van de aardverschuivingen in de ITwereld is zichtbaar in de arbeidsmarkt. In geen land ter wereld lijken zoveel zzp ers actief als in Nederland, meent Tolido, en dat heeft een interessant effect op de markt. Al die zzp ers, of free agents zoals ze in de VS genoemd worden, kunnen lagere tarieven vragen dan de grotere organisaties. Er staat dus flink druk op de tarieven. Op zich is dat goed, maar er zijn nog veel vragen niet beantwoord. Hoe bewerkstellig je groepsverantwoordelijkheid? Een grote system integrator neemt de verantwoordelijkheid voor een heel project, een programma, en zorgt dat het resultaat er komt. Als een bedrijf besluit een groot project te doen met free agents, neemt het de verplichting op zich dat ecosysteem te gaan managen en zelf de verantwoordelijkheid te nemen. Tolido stelt vast dat free agents er niet altijd belang bij hoeven te hebben om het totale groepsresultaat succesvol te laten zijn. Dat klinkt misschien een beetje cynisch, maar dat risico loop je wel degelijk. Met name binnen de overheid kan het daardoor zo ondoorgrondelijk worden met zoveel verschillende spelers die allemaal hun persoonlijke belang proberen te dienen, dat ik betwijfel of dat op de korte termijn zoveel effectiever is. Ik denk wel dat de hele IT-markt vroeg of laat ge-reengineered wordt naar een markt met vrij veel free agents en misschien wel een Hollywood-achtig model waarbij de projecten vlot worden getrokken door een director die zijn eigen team samenstelt, en met een producer die met zijn productiemaatschappij de verantwoordelijkheid voor het gehele project neemt. Ik vind dat wel een charmante gedachte. 10 CloudWorks - December 2012
Risk appetite Security is een argument dat direct op tafel komt als de term cloud valt. Het is een schrikbeeld. De media storten zich op elk incident, hoe klein ook. Daarom hebben we in Nederland nog steeds geen EPD, denk ik wel eens. De Hollandse huisarts houdt veel liever de gezondheid van zijn eigen patiënten bij in een eigen boekje waarin hij met voor anderen onleesbaar handschrift de status administreert. Stemmen met papier en potlood, dat is Nederland. Want de stemcomputers zouden vatbaar zijn voor manipulatie. Nee, met de hand tellen is dan een stuk minder fraudegevoelig. Wat een onzin allemaal, vindt Tolido. We zullen moeten beseffen dat criminaliteit alom tegenwoordig is. Mensen zullen altijd de mazen in de wet blijven zoeken en de grenzen van de legaliteit verkennen. Risicoloos ondernemen bestaat niet. Je moet risk appetite ontwikkelen. Er komt een nieuw type security-experts dat accepteert dat het onmogelijk is zaken helemaal dicht te timmeren. Dat je in plaats daarvan heel gevoelig moet zijn voor verstoringen en daar pijlsnel op moet kunnen reageren. Je moet risk appetite hebben in plaats van de illusie na te jagen dat je jezelf onoverwinnelijk kunt maken. Dat is op dit moment de trend in security. Ook dat is een rouwproces want de traditionele security-expert is het stereotype van totaal in control willen zijn. Die denkt dat je BYOD en remote laptops tegen kunt houden. Er zijn anno 2012 nog steeds bedrijven die YouTube en Facebook op kantoor afsluiten om security-redenen. Word wakker: risico bestaat altijd. Shit happens. eigendom daarvan beschermen. Dat is geen geheim, want alle system integrators moeten die kant op bewegen. Facilitaire dienst Hoewel steeds meer IT-afdelingen de infrastructuur de deur uit doen, en de IT-afdelingen nieuwe stijl zich bezighouden met het zoeken van cloudoplossingen voor nieuwe processen en niet met techniek, voorspelt Tolido voor de komende jaren een grote behoefte aan technici en dan vooral deskundigen op het gebied van infrastructuur, want er is nog een lange migratieweg te gaan. Dat neemt niet weg dat de balans moet doorschuiven van techniek naar business, dat hebben we altijd gevonden in ons vakgebied. Dat is op dit moment aan het gebeuren en het gaat heel hard. De echte grote verlichte CIO s in Nederland hoor je zeggen ik heb verandertrajecten in mijn business. Hun change management bestrijkt zowel de bedrijfsvoering als de IT en alles vanuit één budget. Veranderingen in de waardeketen zijn end-to-end verandertrajecten. Er bestaat nog wel ergens een centrale IT-afdeling, maar dat is een facilitaire dienst. De business is niet langer afhankelijk van het IT-budget en of de IT-manager hun gevraagde verandering misschien wil honoreren. Nee, de business heeft het budget en vraagt IT alleen wat de verandering kost. Ik zie dat al bij grote retailbedrijven, waar de business bepaalt wat er gebeurt en de CIO alleen verantwoordelijk is voor het uitvoeren van veranderingen. IT is een facilitair platform, een commodity geworden. Dat mag van mij met recht een paradigm shift heten, besluit Ron Tolido. CloudWorks - December 2012 11
Markt SAP Sales OnDemand gekozen na uitgebreide vergelijking met concurrerende aanbiedingen Hybride model waarborgt internationale groei van Schouten & Nelissen Jaap Stoppels, manager van de afdeling Managed Services bij Schouten&Nelissen. door Frans van der Geest, freelance journalist Bij organisaties die al langer werken met on premise software, wordt koudwatervrees verondersteld wanneer het gaat om een overstap naar een SaaS-omgeving. Invoering van een hybride model biedt uitkomst wanneer weerstand moet worden overwonnen. Bij Schouten & Nelissen stond de cloud niet ter discussie. Echter, er was wel een harde eis: de nieuwe SaaS CRM-functionaliteit moest aansluiten op de bestaande on premise-software. De combinatie SAP ERP en SAP Sales OnDemand waarborgt de expansie van een opleider met internationale ambities. 12 CloudWorks - December 2012 De in Zaltbommel gevestigde Schouten & Nelissen Groep is al meer dan dertig jaar actief als kenniscentrum voor gedragsverandering, persoonlijke ontwikkeling en organisatieontwikkeling. De activiteiten laten zich ruwweg onderbrengen in drie categorieën: persoonlijke ontwikkeling, organisatieontwikkeling en op internationaal niveau: public courses en corporate solutions. Wereldwijd werken er ruim 700 mensen in vaste dienst bij Schouten & Nelissen. Daarnaast wordt een beroep gedaan op circa 900 freelance trainers, adviseurs en docenten. Wij danken onze toonaangevende positie op de markt aan constante productinnovatie en hoge kwaliteitseisen. Onze instituten begeleiden mensen, management en organisaties, zowel individueel als organisatorisch naar strategisch gerichte groei. De ontwikkelingen op de markt, maar vooral
de behoefte van de klant, zijn leidend bij alles wat we doen, aldus Jaap Stoppels, manager van de afdeling Managed Services bij Schouten&Nelissen. Hij is tevens de projectleider voor de invoering van Sales OnDemand, een CRMoplossing uit het cloud-portfolio van SAP. De extern klantgerichte aanpak is bij Schouten & Nelissen consequent doorgevoerd voor interne projecten. Stoppels: Wij willen meer inzicht in de lopende sales cycli in de diverse landen. Daarnaast willen we dat de leden van de internationale sales teams veel vaker op een Twitter-achtige manier informatie met elkaar delen. Gebruiksvriendelijkheid was dus wel een harde eis bij het samenstellen van de shortlist van de nieuwe CRM-oplossing. Complexe processen vragen om maatwerk Bij de Nederlandse tak van de onderneming is al geruime tijd geleden SAP ERP software uitgerold naar enkele honderden gebruikers. Omdat we met tamelijk complexe contracten werken en onze processen afwijken ten opzichte van de standaard in ERP aanwezige processen, hebben we veel maatwerk. De cloud is hier geen optie, zo verklaart Stoppels. Voor CRM ligt het anders. Het uitrollen van SAP CRM on premise naar bijvoorbeeld de vestigingen in China en Rusland en de global accountgroepen vanuit Nederland zou voor ons veel inspanningen en investeringen met zich meebrengen. De grotere flexibiliteit en de lagere kostprijs per gebruiker rechtvaardigden al direct de keuze voor een cloud gebaseerde CRM-oplossing. Een naadloze integratie tussen het CRM-deel en SAP ERP is wel noodzakelijk vanuit het oogpunt van het correct en veilig delen van klantinformatie tussen de diverse bedrijfsonderdelen. Toch viel de keuze niet direct op SAP voor de uitbreiding met de CRM-functionaliteit, maar op andere aanbieders van op cloud gebaseerde CRM-oplossingen, waaronder Salesforce.com en Microsoft. De definitieve beslissing werd pas genomen na een vergelijking van SAP Sales OnDemand met het concurrerende aanbod. In kernfunctionaliteit en prijs waren de verschillende oplossingen vergelijkbaar. De tevredenheid met de SAP on premise back-office omgeving gaat dan een rol spelen. Andere positieve aspecten van het SAP cloud-alternatief waren voor Schouten & Nelissen de volledige aansluiting op Microsoft s e-mail omgeving Outlook en de collaboratiefunctionaliteit, gericht op de samenwerking en kennisdeling tussen de verschillende verkoopteams. SAP Sales OnDemand is standaard voorzien van een aansluiting op mobile devices zoals smartphones en tablets, en beschikt daarnaast over uitgebreide, ingebedde rapportagemogelijkheden. In november gaan de kantoren in China live met hun cloud CRM-systeem. De benodigde apps op de smartphones voor het onderling communiceren en het laden en vastleggen van informatie halen ze uit de standaard Apple App Store. Een maand later volgen de collega s in Rusland, waarna begin 2013 de global account teams vanuit Nederland het diepe ingaan. Jaap Stoppels heeft er alle vertrouwen in dat het systeem naar verwachting gaat functioneren. Hij bespeurt een zeer sterke betrokkenheid van zowel SAP Nederland als SAP Duitsland. Niet langer behelpen met spreadsheets Het winnen van deze opdracht bij Schouten & Nelissen bevestigt ons argument dat cloud-oplossingen en on premise-systemen uitstekend zijn te combineren tot krachtige en economisch aantrekkelijke oplossingen, aldus Herbert Schut, director cloud solutions SAP Nederland. Waar voorheen organisaties zich moesten behelpen met spreadsheets, leveren wij met SalesOnDemand standaard een complete set van rapportagemiddelen. Deze sluiten naadloos aan bij de functionaliteit van de bestaande kantoorautomatisering. Sales OnDemand is door SAP ontwikkeld als een geheel nieuwe CRM-oplossing op basis van interviews met commerciële medewerkers bij in totaal 2.400 klanten. Zij schetsten vanuit hun ervaring de specificaties voor een in hun vak bruikbare methode om klantenrelaties te beheren en verder uit te bouwen. Gebruiksgemak was het uitgangspunt bij de ontwikkeling van Sales OnDemand. SAP neemt de implementatie van Sales OnDemand en training van diverse medewerkers van de opdrachtgever zelf ter hand. Schouten & Nelissen laat zal zich bijstaan door SAP partner Acorel, een specialist op het gebied van SAP CRM en SAP mobility-oplossingen. SAP Sales On Demand biedt in samenhang met mobility-oplossingen alle betrokkenen in een commercieel traject de mogelijkheid snel te handelen bij cruciale situaties, aldus Taco Schallenberg, directeur Acorel. Zij zijn op elke plaats en op elk moment verzekerd van actuele klantgegevens. Zeker wanneer een bedrijf echt vanuit een internationale visie opereert is het van belang om de klantgegevens op centraal niveau permanent te actualiseren en beschikbaar te stellen aan de leden van de diverse salesteams. Zij moeten het gevoel hebben persoonlijk te ondernemen. Dat biedt volgens ons de beste garantie voor succes. Succes met persoonlijk succes Vanuit de overtuiging dat het succes van organisaties wordt bepaald door het persoonlijke succes van de mensen die er werken, richten Jan Schouten en Boris Nelissen in 1980 een trainings- en adviesbureau op voor persoonlijke ontwikkeling en organisatieontwikkeling. Nelissen verliet in 1985 de onderneming, terwijl Schouten tot 2003 algemeen directeur is gebleven. Daarna richtte hij zijn aandacht op de internationale uitbreiding. Schouten & Nelissen laat zich inspireren door adviesraden, waarin bestuurders uit het bedrijfsleven en van diverse universiteiten zitting hebben. Zij praten mee over het aanbod en de inhoud van de trainingen. Daarnaast zijn ze kritische gesprekspartner bij innovaties en vergroten de deskundigheid van de leidinggevenden en productontwikkelaars. CloudWorks - December 2012 13
Markt EuroCloud Nederland en CloudWorks geven Pb7 Research opdracht tot continu onderzoek De Nationale EuroCloud Monitor door Peter Vermeulen, onderzoeker bij Pb7 Research Rond cloud computing bestaat dermate veel hype dat je als organisatie blijkbaar in de cloud moet, maar hoe je daar vervolgens waarde uithaalt is lang niet altijd duidelijk. Met de Nationale EuroCloud Monitor proberen we juist de nadruk te leggen op hoe je als organisatie waarde creëert met cloudoplossingen zonder te struikelen over de obstakels. In het onderzoek heeft Pb7 Research onder meer gekeken naar waar Nederland staat op het gebied van cloud-gebruik, hoe de cloud zich verhoudt tot verschillende workloadpatronen en hoe processen kunnen worden geoptimaliseerd. 14 CloudWorks - December 2012
De keuze voor cloud hangt meer samen met het flexibel ontsluiten van data en documenten {dan met schaalbaarheid en pay-per-use. Waar staat Nederland? Om te begrijpen waar Nederland staat met de cloud, is het belangrijk een onderscheid te maken tussen het MKB en het grootbedrijf. Terwijl grote bedrijven zich enerzijds buigen over hoe ze het datacenter - nu ze de grootste slag met virtualisatie achter de rug hebben - anders vorm kunnen geven met cloud computing voor de volgende efficiencystap, verkennen business managers en gebruikers aan de andere kant een toenemend aantal SaaS-oplossingen om processen te stroomlijnen. Van de grote bedrijven gebruikt inmiddels 67 procent cloud-oplossingen. Van de 17 oplossingen die in het onderzoek aan de respondenten werden voorgelegd, maakten deze cloud-gebruikers van gemiddeld 4,3 oplossingen gebruik. In de komende twee jaar zal het percentage cloud-gebruikers licht toenemen en zal het gemiddelde aantal gebruikte cloud-toepassingen sterk toenemen naar 7,5. Bij MKB-bedrijven ligt de nadruk meer op SaaS-oplossingen die de organisatie binnenkomen als een laagdrempelige manier om toegang tot nieuwe functionaliteit te krijgen of doordat ze bij een vervangingsvraag geconfronteerd worden met cloud-alternatieven. Door de relatief reactieve houding ten opzichte van cloud-oplossingen is het percentage gebruikers aanzienlijk lager dan in het grootbedrijf. Als een MKB-bedrijf eenmaal cloud-oplossingen gebruikt, gaat het snel: een cloud-gebruiker maakt gebruik van gemiddeld 4,9 cloud-oplossingen. Het percentage gebruikers neemt ook in het MKB maar langzaam toe. Het aantal gebruikte toepassingen per cloud-gebruiker groeit wel snel door, naar 7,3. De groei van cloud computing zal dus vooral van bestaande cloud-gebruikers komen. Wat type cloud-oplossing betreft, valt op dat de groei over de gehele linie bijzonder sterk is. Het gebruik van alle onderzochte SaaS-, IaaS- en PaaS-oplossingen neemt sterk toe in de komende twee jaar. Hoe creëert cloud computing waarde voor organisaties in Nederland? Vaak worden jonge, innovatieve bedrijven die traditionele markten ontwrichten gebruikt om de mogelijkheden en het succes van cloud computing te demonstreren. Voor de meeste organisaties staan dergelijke voorbeelden een ver-van-mijn-bed-show. De meesten hebben liever helemaal niets te maken met disruptie en hopen dat dergelijke bedrijven bij hun uit de buurt blijven. Voor de meeste organisaties geldt dat cloud-gebruik voortkomt uit een vervangingsbehoefte of uit de mogelijkheid om processen te optimaliseren met behulp van cloud computing. Vooral grote bedrijven kijken sterk naar de mogelijkheden van procesoptimalisatie. Het kan gaan om Het Nieuwe Werken, samenwerking in de keten, mobiele urenregistratie, enzovoorts. De keuze voor de cloud-oplossing blijkt dan vaak veel meer samen te hangen met het flexibel ontsluiten van data en documenten volgens het anywhere, anytime, any device -principe, dan met de veel geroemde cloud-voordelen van schaalbaarheid en pay-per-use. In de Monitor hebben we dit onderzocht door na te gaan hoe variabiliteit in workloadpatronen (zeg maar capaciteitsvraag) invloed heeft op het gebruik van cloud-oplossingen. In de volgende twee categorieën bleek een bijzonder sterk positief verband aanwezig: Kenniswerk: Voor de toepassingen Business Intelligence, Office en documentverwerking blijken organisaties die op die gebieden variabele capaciteitsvraag ervaren, veel CloudWorks - December 2012 15
Markt vaker cloud-oplossingen te gebruiken dan organisaties met stabiele workloadpatronen. Organisaties die projectmatig werken maken bijvoorbeeld graag gebruik van cloudoplossingen. De fysieke keten: Productie, field service, distributie, R&D. Geen markt zo cyclisch als een productmarkt! Bedrijven die dit het sterkst ervaren en zich allang geen grote voorraden meer kunnen veroorloven, winnen extra flexibiliteit dankzij cloud-oplossingen. Het verband blijkt ook sterk zij het in mindere mate - bij commerciële processen als marketing en verkoop. Ook daar kiezen vooral organisaties met een wat onstuimig commercieel proces voor cloud-oplossingen, maar spelen andere overwegingen eveneens een sterke rol. Dan hebben we het vooral over het mobiel ontsluiten van bijvoorbeeld klantgegevens en minder administratieve druk voor verkopers. Er zijn ook workloads, waar geen enkel verband bestaat tussen variabele capaciteitsvraag en het cloud computing: Back-office: Bij financiële toepassingen, personeelsadministratie en salarisadministratie is geen duidelijk verband waarneembaar. Over het algemeen zijn de workloads goed voorspelbaar. De vervangingsvraag speelt hier wellicht een grotere rol dan bij andere toepassingen. Verder hebben juist back-office medewerkers vaak te maken met een flexibilisering van de werkomgeving en een toename in de thuiswerkmogelijkheden. Communicatietoepassingen: ook voor telefonie en mail & messaging is er geen duidelijke relatie. Cloudtoepassingen op dit vlak hebben vaak te maken met Het Nieuwe Werken-projecten en de inrichting van flexibele werkplekken. Als we kijken naar de type variaties in de workloadpatronen, dan ontstaat een interessant inzicht in waar cloud de meeste waarde toevoegt: Stabiel: De vraag is redelijk stabiel, zonder grote capaciteitspieken, zonder sterke groei/krimp. Bij dit type workloadpatroon is het gebruik van cloud-oplossingen relatief laag. Aan- en uit: bijvoorbeeld batch-jobs; tussen de jobs door is de vraag nihil. Bij dit type is het cloud-gebruik relatief hoog. Tijdelijk: bijvoorbeeld projecten, ontwikkeling, testomgevingen, disaster recovery. Ook hier is het cloud-gebruik relatief hoog. Snelle groei: benodigde capaciteit groeit snel. Dit patroon heeft veruit de sterkste relatie met het gebruik van cloud. Cloud kan immers sterke groei faciliteren zonder beperkt te worden door investeringsrisico s en levertijden. Regelmatige pieken: op vaste, voorspelbare momenten in een korte of lange periode is de capaciteitsbehoefte groot (koopavond, kerstdrukte, eind van de maand, etc.). Bij dit type variaties is het cloud-gebruik laag. Hoewel de infrastructuur ingericht moet zijn om piekcapaciteiten te verwerken, bestaat er weinig behoefte om iets aan de overcapaciteit te doen. Onregelmatige pieken: op moeilijk voorspelbare momenten moeten grote pieken worden opgevangen (afhankelijkheden van bijvoorbeeld het weer, de actualiteit, orders). Het verband is niet heel duidelijk, maar hier lijkt (nog) geen voorkeur te bestaan voor cloud-oplossingen. Overigens blijken bijzonder weinig workloads in deze categorie te vallen. In de praktijk ondersteunen cloud-oplossingen dus vooral snel groeiende workloads, gevolgd door workloads waarbij tijdelijk opschalen nodig is. Conclusies Hoewel er nog een hoop te verbeteren valt in de randvoorwaarden organisaties ervaren vooral obstakels in databeveiliging, onduidelijke kostenplaatjes en privacywetgeving zijn er steeds meer organisaties die met behulp van cloud-oplossingen zinvolle transformatie weten te bewerkstelligen. Het draait daarbij voor een belangrijk deel om de elasticiteit van cloud computing: het vermogen om naar behoefte snel op- en neer te kunnen schalen. Voor veel cloud-toepassingen, blijkt de elasticiteit irrelevant: het vermogen van cloud-oplossingen om informatie, documenten en toepassingen mobiel te ontsluiten, delen en bewerken, ongeacht tijd, locatie en toegangsapparaat, biedt organisaties ene groot scala aan mogelijkheden om allerlei processen te optimaliseren. Over de Nationale EuroCloud Monitor IT-onderzoeksbureau Pb7 Research heeft in opdracht van de Stichting EuroCloud Nederland en in samenwerking met het vakblad CloudWorks in de eerste helft van oktober 2012 262 IT-beslissers en -beïnvloeders van Nederlandse organisaties ondervraagd. Met het terugkerend, onafhankelijk onderzoek naar het gebruik van cloud computing wordt een vinger aan de Nederlandse cloud-pols gelegd. Met de resultaten wordt de dialoog aangegaan met leveranciers, beleidsmakers en vooral (potentiële) zakelijke gebruikers. De Monitor richt zich op vragen waar organisaties zich voor gesteld zien: Wat is de business case? Wat zijn de kosten en de baten? Wat zijn de risico s en hoe maak ik ze beheersbaar en/of aanvaardbaar? De Monitor wordt gefinancierd door sponsoring vanuit KPN Corporate Market, Telecity Group Nederland, Claranet en Exact. 16 CloudWorks - December 2012
Meer focus op uw business vraagt om minder beheer Maar hoe behoudt u de juiste balans tussen controle en flexibiliteit? Uw business verandert steeds sneller en uw ICT-afdeling moet daarop inspelen. U vraagt oplossingen voor uw business. En dat gaat stukken beter als uw ICT-afdeling zich niet bezig hoeft te houden met het beheer van uw bestaande omgeving. Daarom introduceert KPN Grip. Vanuit de KPN appstore bieden wij Cloud-applicaties die eenvoudig zijn op en af te schalen voor de verschillende gebruikersgroepen binnen uw organisatie. Met één user-id hebben uw medewerkers toegang tot alle applicaties (cloud en non-cloud). Altijd en overal, ongeacht welk type device en besturingssysteem ze gebruiken. Grip biedt ook uw ICT-afdeling voordelen: zo kunnen bij in- of uitdiensttreding met één druk op de knop alle applicaties van een gebruiker geactiveerd of geblokkeerd worden. Voor alle aangeboden applicaties is KPN uw single point of contact. En dat is wel zo overzichtelijk. Vanaf nu hebt u één management dashboard, één contract, één supportdesk en één factuur. Bovendien hoeft u geen Capex-investering meer te doen, omdat alle applicaties uit de cloud komen. Uw kosten zijn dus variabel en u betaalt alleen voor de zaken die u gebruikt. Grip van KPN helpt u om het dagelijkse ICT-beheer los te laten. Maar wel met behoud van de juiste balans tussen controle en kosten. Zo hebt u de regie over de flexibiliteit van uw ICT-omgeving en grip op business enablement. Kijk voor meer informatie op kpn.com/grip
Trend Virtuele projectruimtes voor professionele documentenuitwisseling PROOM: Projectroom door Hugo Botter, directeur PLM XpertCenter De toename van informatie-uitwisseling in projecten vraagt steeds meer energie van organisaties. De huidige beschikbare IT-toepassingen zijn slechts basaal inzetbaar voor dit doel en laten te wensen over op het vlak van veiligheid en gebruikersgemak. Met de ontwikkeling van de cloud-applicatie PROOM heeft de firma PROCAD de handschoen opgepakt. Deze volledig internet-gebaseerde professionele oplossing faciliteert het uitwisselen van complete data-sets. Unieke projectruimtes voorzien van toegewezen rechten maakt gecontroleerde samenwerking tussen partijen mogelijk. PROOM is geboren. Komt u dit bekend voor? U wilt bestanden uitwisselen met uw klanten, leveranciers, aannemers of werknemers. Soms kleine bestanden, zoals Office-documenten, maar ook grote bestanden, zoals ontwerp- en de bouwplannen of CAD-modellen. Vanwege de grote hoeveelheid data kunt u deze bestanden niet via e-mail versturen. Dus stuurt u de bestanden op een DVD of via FTP. Dit alles kost tijd. En dan? Vervolgens is onduidelijk wie welke bestanden heeft gewijzigd of overgedragen en wanneer. Als resultaat ontvangt u commentaar van klanten, leveranciers en partners als Ik heb het niet ontvangen, wanneer is het verzonden? En aan wie?. De tijd die nodig is voor het beheer van het project neemt toe met ieder nieuw document, daarmee legt het een beslag op waardevolle tijd van medewerkers. De groeiende behoeften aan het delen van informatie in projecten Bedrijven staan steeds meer voor de uitdaging om in diverse samenwerkingsverbanden grote hoeveelheden data met anderen te delen. De informatie moet vervolgens accuraat zijn en direct beschikbaar. Veiligheid en duidelijkheid over toegang zijn daarbij een primaire eis evenals vastlegging van wie wat met de bestanden heeft gedaan. 18 CloudWorks - December 2012
in de wolken Award en app PROOM is gebaseerd op Windows Azure; Microsoft s cloud computing-platform. Onlangs ontving PROCAD voor PROOM van Microsoft de jaarlijkse Award voor de cloud- oplossing met de hoogste toegevoegde waarde. PROOM kan worden gebruikt als SaaS-oplossing; als alternatief kan PROOM ook on premise worden geïmplementeerd of beheerd worden door de klant in de cloud. PROOM is ook beschikbaar als app voor de ipad en de iphone. Meer informatie is te vinden op www.plmxpert.nl/proom of om direct uit te proberen www.proom.com. Een analyse van de mogelijkheden in de markt levert een aantal conclusies op: FTP is onzeker, portal-oplossingen zoals Sharepoint zijn te complex en omslachtig, en de meeste online diensten, zoals Dropbox, zijn te beperkt om eenvoudig en veilig met elkaar te kunnen samenwerken. De start voor de PROOM-ontwikkeling ontstond bij onze klanten uit de machinebouw en plant engineering sector, die vaak enorme CAD-modellen of honderden tekeningen met hun ontwikkelingspartners en projectpartijen overal in de wereld uitwisselen, verklaart PROCAD CEO Volker Wawer. E-mail, DVD en FTP-servers zijn niet geschikt voor de snelle en veilige uitwisseling van gegevens in bedrijven en in de keten. Bij conventionele oplossingen voor het delen van bestanden ontbreken ook belangrijke instrumenten voor controle, zoals autorisatie of informatie over bestandsgebruik. PROOM als cloud-oplossing helpt bedrijven om zeer grote hoeveelheden bestanden uit te wisselen en samen te werken aan deze bestanden in virtuele projectruimtes. Zo ontstond de definitie voor een Project ROOM PROOM was geboren! Ook offline werken PROCAD GmbH & Co KG heeft naamsbekendheid opgebouwd met PRO.FILE. PRO.FILE is een bewezen PLM (Product Lifecycle Management) en Documentbeheer oplossing met een uitgebreide klantenkring in de industrie. PROCAD heeft deze op Cloud gebaseerde professionele toepassing ontwikkeld onder de naam PROOM voor de verzending en verwerking van gegevens tussen verschillende partijen. Unieke projectruimtes met toegewezen autorisatie maken het gemakkelijk om gemeenschappelijk documenten en data te delen met meerdere partijen, zonder dat deze de mogelijkheid hebben om meer dan hun eigen (toegewezen) projectruimte te benaderen. Samenvattend brengt PROOM projectorganisaties: Verhoogde efficiëntie door gerichte samenwerking Veilige uitwisseling van gevoelige gegevens in virtuele projectruimtes Wereldwijde toegang tot bestanden en dus actuele versies van bestanden Directe integratie van externe editors zonder administratieve rompslomp Eenvoudige uitwisseling van bestanden met partners, leveranciers en klanten Data toegang vanaf elke locatie: de bouwplaats, op kantoor of thuis Gebruikersbeheer bepaald wie welke documenten mogen zien en bewerken CloudWorks - December 2012 19
www.telecitygroup.nl