Energiezorg: hét middel voor structurele aandacht voor energie-efficiency Voor profit- en non-profitorganisaties conform ISO14001:2004

Energiezorg: hét middel voor structurele aandacht voor energie-efficiency Voor profit- en non-profitorganisaties conform ISO14001:2004

MJA2 en Energiezorg Energiezorg zorgt voor een blijvende verlaging van het energiegebruik, en daarmee voor een beperking van de CO2-uitstoot. Een beperking die noodzakelijk is voor het behalen van de klimaatdoelstellingen. Ervaringen in het verleden hebben geleerd dat zonder structurele aandacht voor energiegebruik, de effecten van besparingsmaatregelen na verloop van tijd wegebben. Dat is de reden dat Energiezorg een verplicht onderdeel is van de tweede generatie meerjarenafspraken (MJA). Naast kostenbesparing en een verhoging van de doelmatigheid, draagt Energiezorg bij aan een beter imago. Daarmee vergroten bedrijven en organisaties de continuïteit en zekerheid van hun bedrijfsvoering. INHOUD ENERGIEZORG: HÉT MIDDEL VOOR STRUCTURELE AANDACHT VOOR ENERGIE-EFFICIENCY 3 Energiebesparing borgen 7 De Energie Potentieel Scan 10 Internetmethodiek Energiezorg Juni 2006

Energiebesparing borgen De beschikbaarheid van energie is in onze maatschappij bijna vanzelfsprekend. Onbeperkt gebruik van energie is dat vaak ook. Echter, energiegebruik is duur en wordt steeds duurder. Bovendien draagt het gebruik in belangrijke mate bij aan het versterkte broeikaseffect. Daarom voert de Nederlandse overheid een actief klimaat- en energiebesparingsbeleid, gericht op verschillende sectoren. Onderdeel daarvan zijn de meerjarenafspraken energie-efficiency (MJA's) met de industrie en dienstverlening. Organisaties en bedrijven die hieraan meedoen, werken structureel aan energiebesparing. Een Energiezorgsysteem is een praktische manier gebleken om energiebesparing inhoud te geven. Steeds meer organisaties en bedrijven nemen maatregelen om energie te besparen of de energie-efficiency te verbeteren. Dit levert zowel financiële als milieuwinst op. Helaas zijn de effecten van de inspanningen vaak maar tijdelijk. Zodra de aandacht voor het onderwerp wegebt, neemt het energiegebruik weer toe. Daarom heeft SenterNovem een systeem voor structurele aandacht ontwikkeld. Dit zorgt ervoor dat energiegebruik binnen de onderneming of organisatie de aandacht krijgt die het verdient en dat de aandacht nooit verslapt. Dat blijkt ook uit de ervaringen van veel bedrijven en instellingen. Zij constateren dat invoering van Energiezorg niet alleen bijdraagt aan een blijvende verlaging van het energiegebruik, maar zelfs ook extra energiebesparing oplevert van gemiddeld 3 procent. Dit geldt voor zowel profit- als non-profitorganisaties. Het instrument Energiezorg is geschikt voor kleine, middelgrote en grote organisaties en bedrijven. Verplichte en vrijwillige Energiezorg Implementatie van een Energiezorgsysteem is verplicht voor alle deelnemers aan een meerjarenafspraak energie-efficiency van de tweede generatie (MJA2). Het systeem moet voldoen aan de eisen zoals beschreven in de Referentie Energiezorg. Deze Referentie is afgeleid van de norm ISO 14001:2004 voor milieuzorgsystemen. Een Energiezorgsysteem dat voldoet aan de Referentie past dan ook volledig in een milieuzorgsysteem conform ISO 14001:2004. Tegelijkertijd voldoet een volledig functionerend ISO 14001:2004-systeem aan de Referentie Energiezorg, mits in dat systeem energie als belangrijk milieuaspect is aangemerkt en Energiezorg is geïntegreerd. Bedrijven en organisaties die geen meerjarenafspraak energie-efficiency hebben getekend, kunnen uiteraard ook Energiezorg invoeren en zo 3

Energiezorg profiteren van de vele voordelen. Naast een daling van het energiegebruik en energiekosten, leidt de invoering van Energiezorg vaak ook tot productieverhoging, een betere kwaliteit van producten of diensten, een efficiënter gebruik van grondstoffen, Prestatie Plan Do Act Check Continue verbetering een positief bedrijfsresultaat en financiële ruimte voor nieuwe initiatieven. Borging door zorgsysteem Wat is Energiezorg? Wat is nou eigenlijk Energiezorg? Energiezorg is structurele aandacht voor energie met het doel uw energiegebruik te verlagen en vooral ook de bereikte verbeteringen vast te houden. Er wordt ook gesproken over energiemanagement of energiebeheer. Vaak gaat dit echter minder ver dan Energiezorg en wordt bijvoorbeeld alleen het meten van energiegebruik bedoeld. Energiezorg omvat echter alle aspecten van organisatie, techniek en gedrag. U vindt deze aspecten dan ook in de definitie van Energiezorg terug: Energiezorg is het op structurele en economisch verantwoorde wijze uitvoeren van organisatorische, technische en gedragsmaatregelen om het gebruik van energie (incl. energie voor de productie en het gebruik van grond- en hulpstoffen) te minimaliseren. Energiezorg is het voortdurend doorlopen van de cyclus: plannen maken, maatregelen uitvoeren, resultaten controleren en analyseren en op basis daarvan weer nieuwe plannen maken. Met deze cyclus kunt u continue verbetering realiseren. De cyclus wordt vaak weergegeven met de 'cirkel van Deming': Plan > Do > Check > Act. Het invoeren van een Energiezorgsysteem is overigens geen doel op zich, het gaat om het resultaat van het systeem: door uw aandacht voor energie te verankeren in de dagelijkse praktijk, kunt u het energiegebruik en uw (energie)kosten beheersen. Een Energiezorgsysteem is dus geen papieren tijger, maar een praktisch en doelmatig instrument! Tijd 4

Energiezorg Energiezorg invoeren in fasen SenterNovem heeft een model ontwikkeld voor de implementatie van Energiezorg binnen organisaties en bedrijven, dat vier fasen onderscheidt: > Voorbereidingsfase > Analysefase > Planningsfase > Uitvoeringsfase Het zorgvuldig doorlopen van deze vier fasen biedt een goede garantie voor het verkrijgen van een praktisch werkbaar en kwalitatief goed Energiezorgsysteem. Voorbereiding De eerste fase, de voorbereiding, heeft twee belangrijke doelen: 1. Het management overtuigen van het belang van Energiezorg. Daarvoor is het noodzakelijk het management informatie te geven over de voor- en nadelen van Energiezorg. Op basis daarvan kan het besluiten Energiezorg in te voeren. 2. Zorgen dat het management zich committeert aan de voorgestelde aanpak en hiervoor geld en menskracht beschikbaar stelt. Gebeurt dat niet, dan is de invoering moeilijk te realiseren. Er ontstaat alleen voldoende draagvlak in de organisatie, als de leidinggevenden met overtuiging achter de realisatie van Energiezorg staan. Verder is het van belang dat de juiste mensen bij het proces worden betrokken, waaronder afdelings- of productiechefs die verantwoordelijk zijn voor het energiegebruik. Analyse De tweede fase, de analysefase, is gericht op het inventariseren van het energiegebruik en alle energiebesparingsopties. Voor de inventarisatie heeft SenterNovem samen met Philips een speciale methodiek ontwikkeld, de Energie Potentieel Scan (EPS; zie pagina 7). Eerst vormen medewerkers en leidinggevenden uit een bedrijf of organisatie een energieteam. Dit team voert de EPS uit (eventueel FIGUUR: AANPAK ENERGIEZORG VOORBEREIDINGSFASE Commitment en motivatie management ANALYSEFASE Uitvoering Uitvoering van van het het energieonderzoek energieonderzoek Invoering Energiezorgsysteem PLANNINGSFASE Opstellen en vaststellen van een Energiebesparingsplan (EBP) UITVOERINGSFASE Realisatie van projecten en maatregelen onder begeleiding van een externe deskundige). Bij dit onderzoek kijkt u naar technische aspecten, maar ook naar organisatorische. De samenwerking tussen mensen uit uw eigen organisatie en externe adviseurs heeft drie voordelen: > De aanwezige kennis in het bedrijf of de organisatie wordt benut (kwaliteit). > De analyse is in korte tijd uit te voeren. > Er ontstaat draagvlak binnen de organisatie voor de geïnventariseerde maatregelen (acceptatie). HET EFFECT VAN EEN MAATREGEL IS HET PRODUCT VAN DE KWALITEIT VAN DE UITVOERING EN DE ACCEPTATIE V AN DE VERANDERING E = K x A 5

Energiezorg Planning Het resultaat van de analysefase is een groot aantal besparingsmogelijkheden en punten waarop de bestaande Energiezorg is te verbeteren. Aan de hand hiervan stelt u in de derde fase, de planning, een Energiebesparingsplan (EBP) op. Hierin zet u: > welke energiedoelstellingen u wilt bereiken; > wanneer u welke stappen zet om Energiezorg te implementeren of te verbeteren; > welke besparingsmaatregelen u gaat uitvoeren. Verder kunt u in het plan vastleggen op welke manier Energiezorg vorm krijgt. Denk niet alleen aan noodzakelijke technische voorzieningen zoals meetapparatuur, computersystemen en software, maar ook aan de verdeling van verantwoordelijkheden, organisatorische maatregelen en de aanpak van de monitoring, inclusief gegevensanalyse en rapportage. Uitvoering In de uitvoeringsfase wordt Energiezorg in de organisatie verankerd. Deze fase steunt sterk op participatie van management en medewerkers. Daardoor ontstaat een optimaal draagvlak voor Energiezorg. Dit is naast kwaliteit en deskundigheid één van de belangrijkste succesfactoren bij het invoeren en continueren van Energiezorg. De uitvoeringsfase omvat de uitvoering van alle activiteiten uit het energiebesparingsplan dat in de vorige fase is opgesteld. Het gaat zowel om het realiseren van alle besparingsmaatregelen, als om het daadwerkelijke invoeren van Energiezorg en het uitbouwen hiervan tot een zorgsysteem. Er worden technische maatregelen doorgevoerd, zoals het aanbrengen van meetapparatuur en de installatie van computersystemen en software. Daarnaast worden organisatorische en bedrijfskundige maatregelen gerealiseerd. 6 Ter ondersteuning van de uitvoeringsfase heeft SenterNovem een speciale aanpak ontwikkeld, de Internetmethodiek Energiezorg. MJA-deelnemers kunnen hiervan gebruik maken. Meer informatie staat op pagina 10.

De Energie Potentieel Scan De Energie Potentieel Scan (EPS) gebruikt u om uw bestaande energiesituatie te analyseren. Bedrijven en organisaties kunnen het gebruiken om hun eigen energiegebruik en mogelijke energiebesparende maatregelen te inventariseren. Ook kunt u er gebieden mee in kaart brengen waar Energiezorg kan worden verbeterd. Energie-actieteam Draagvlak is een belangrijke randvoorwaarde voor de realisatie van maatregelen. Om dit te creëren, is het aan te bevelen om een tijdelijk energieactieteam te formeren, bestaande uit medewerkers van uw bedrijf of organisatie. Dit team stelt een werkplanning op en voert de EPS uit, met ondersteuning van een externe adviseur. Een energie-actieteam zorgt ervoor dat de kennis en deskundigheid die binnen het bedrijf of de organisatie aanwezig zijn, optimaal worden benut. Het zorgt tevens dat bestaande besparingsideeën worden meegenomen. Verder stimuleert het team dat medewerkers zich bewust zijn van het belang van een verantwoorde omgang met energie. Het MENSELIJK GEDRAG BEPAALT HELFT VAN SUCCES BESPARINGSACTIES Tijdens de eerste MJA s zijn diverse energiebesparingsstudies en Energie Potentieel Scans (EPS) uitgevoerd. Uit deze onderzoeken bleek dat de gevonden besparingsmogelijkheden voor ongeveer de helft te maken hebben met menselijk gedrag. Ook na het realiseren van een besparing is blijvende aandacht voor dit gedrag nodig, anders zal de besparing in de loop van de tijd weer verdwijnen. Bijgaand figuur toont de ontwikkeling van de energie-efficiencyindex (EEI) van een groot Nederlands bedrijf. De EEI is een maat voor de efficiency van het energiegebruik, die in de meerjarenafspraken wordt gebruikt. Hoe lager de EEI, hoe efficiënter het energiegebruik. Binnen een paar jaar trof het bedrijf maatregelen in het kader van een energiebesparingscampagne. Die leidden tot een efficiënter energiegebruik. Na een paar jaar nam de EEI weer toe en bleek het overgrote deel van het effect van de eerder doorgevoerde verbeteringen verdwenen te zijn. De oorzaak was een afnemende belangstelling voor energiegebruik en energiebesparing. Daarmee waren feitelijk alle tijd, moeite en kosten weer verloren gegaan die in de uitvoering van de maatregelen waren gestoken. Had het bedrijf op tijd Energiezorg ingevoerd, dan zou de EEI zich hebben kunnen ontwikkelen volgens de gestippelde lijn: besparingen zouden dan in stand zijn gebleven en de EEI zou zich blijvend hebben verbeterd door de invoering van steeds nieuwe besparingsmaatregelen. 105 100 EE-Index in % 95 90 85 80 geen Energiezorg = verlies 75 70 Energiezorg = winst 65 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 7

Energiezorg DE ENERGIE POTENTIEEL SCAN IN STAPPEN belangrijkste voordeel van het werken met een energie-actieteam is dat deze aanpak besparingsen verbeteringsmaatregelen oplevert die afkomstig zijn van de medewerkers uit het bedrijf of de organisatie zelf. Hierdoor worden realistische en haalbare doelen gesteld, die draagvlak hebben binnen uw organisatie. Hiermee onderscheidt de EPS-methodiek zich van andere analysemethoden waarbij een externe adviseur de analyse uitvoert. Het resultaat van dergelijke methoden lijkt weliswaar hetzelfde - een lijst met besparingsmaatregelen - maar de praktische toepasbaarheid ervan is groter. Taken Het energie-actieteam voert de analyse uit als een kortlopend project, onder verantwoordelijkheid van het management. Het team bestaat, afhankelijk van de grootte van het bedrijf of de organisatie, uit vier tot vijf medewerkers. Van belang is dat het management is vertegenwoordigd en afdelingschefs deelnemen in het team. Nog belangrijker is dat het team past bij de bedrijfssituatie en dat alle afdelingen vertegenwoordigd zijn die een belangrijk deel van het energiegebruik voor hun rekening nemen. Processen Activiteiten Commitment Energie Actie Team (EAT) Planning Energie Consumptie Analyse (ECA) Utilities Gebouwen Energiezorg Energiebesparingsplan (EBP) De EPS-methodiek gaat uit van drie taken voor het energie-actieteam: > De organisatie en planning van de werkzaamheden en het bewaken van de voortgang. > De uitvoering van de verschillende onderzoeken. Denk aan het verzamelen van gegevens over het energiegebruik van processen en installaties en het inventariseren van besparingsopties. Ook het beoordelen van de technische en economische haalbaarheid van deze opties valt onder deze taak, evenals onderzoek naar de huidige stand van Energiezorg. ANALYSEMODEL VOOR PROCESSEN EN ACTIVITEITEN Kwantificering energiestromen Soort Materiaal q ϕ m e Procesidentificatie Algemene opmerkingen Soort Materiaal q ϕ m e Soort Materiaal q ϕ m e E af E in PROCES E toe E uit Soort Materiaal q ϕ m e Dag Week Jaar Bedrijfstijden 0 3 6 9 12 15 18 21 24 wo do vr ma di za zo m m o j f a j j a s n d 8

Energiezorg > De rapportage van de resultaten van de EPS in een energiebesparingsplan en het verzorgen van een presentatie aan het management Aansluitend kan het team nog een rol in het proces blijven spelen, bijvoorbeeld door besparingsopties voor te bereiden en uit te voeren. Het kan ook betrokken blijven bij de realisatie en verbetering van het Energiezorgsysteem. Inventarisatie Voor de inventarisatie van het energiegebruik en de besparingsopties, de tweede taak, gaat de EPSmethodiek uit van een aantal gestructureerde stappen. Het energie-actieteam begint met de uitvoering van een zogeheten Energie Consumptie Analyse (ECA). Deze brengt het huidige energiegebruik van de verschillende bedrijfs- of organisatieonderdelen in kaart. De analyse kan echter ook andere belangrijke stromen in beeld brengen, zoals water. Een ECA wordt uitgevoerd aan de hand van inkoopgegevens, metingen en schattingen. De verzamelde energiegegevens splitst het energie-actieteam uit naar drie groepen: de productieprocessen, de utilities (zoals persluchtsystemen, warmtekrachtinstallaties en stoom- of warmwaterketels) en gebouwen (gebouwschil, verwarming, verlichting en ventilatie). Het resultaat van de ECA is een overzicht van de energiesoorten, de energiestromen en de belangrijkste energiegebruikers. De volgende stap betreft het nader onderzoeken van een aantal specifieke energiegebruikende processen. Daarvoor werkt het energie-actieteam met zogenoemde efficiency scans, werkmethoden om op een gestructureerde manier besparingsmogelijkheden zichtbaar te maken. Op een vergelijkbare manier onderzoekt het team de al aanwezige Energiezorg met behulp van een managementscan. Hierbij gaat het energieactieteam na welke verbeteringen van de Energiezorg nodig zijn om een blijvende reductie van het energiegebruik te realiseren. De BasisCheck Energiezorg is hierbij een uitstekend hulpmiddel. Externe ondersteuning Bij de uitvoering van de drie EPS-taken krijgt het energie-actieteam ondersteuning van één of meer speciaal opgeleide externe adviseurs. Zij geven onder andere informatie over de EPS-methodiek en lichten de verschillende stappen toe. Verder begeleiden ze het team bij de uitvoering, zowel inhoudelijk als procesmatig. Zo stimuleren ze de leden bij het verzamelen van gegevens, stellen ze kritische vragen en brengen ze eigen kennis en ervaring in. Verder verwerken de adviseurs de verzamelde gegevens tot bruikbare en toegankelijke informatie, onder andere in de vorm van overzichten, tabellen en grafieken. Het streven is om per bedrijf of organisatie te werken met vaste adviseurs. Bij complexe problemen kan het echter nodig zijn om specifieke kennis in te huren. Om te zorgen dat de EPS-methodiek aansluit bij de specifieke omstandigheden van het bedrijf of de organisatie zijn er drie varianten van de methodiek ontwikkeld die zijn afgestemd op de grootte. De adviseurs zullen altijd de meest geschikte variant kiezen. DE ECA BRENGT ENERGIESTROMEN IN BEELD Elektra, Aardgas, Drinkwater Heet water HUISVESTING verlichting binnenklimaat inrichting Elektra, Aardgas, Water, Industriële gassen INKOOP ENERGIE Elektra, Aardgas, Water OPWEKKING BEDRIJFSSTOFFEN Omzetverliezen Heet water, Perslucht, Vacuüm Proceswater, Enz. PROCESSEN Proces A Proces B Proces C enz. Elektra, Water, Industriële gassen 9

Internetmethodiek Energiezorg Nadat uw organisatie de nodige voorbereidingen heeft getroffen, energieonderzoek of Energie Potentieel Scan heeft uitgevoerd en een Energiebesparingsplan heeft opgesteld, bent u klaar om Energiezorg in te voeren. MJA-deelnemers kunnen gebruik maken van de Internetmethodiek Energiezorg. De voordelen: snel en effectief. Workshop als startpunt Samen met andere bedrijven uit uw branche begint u met een startbijeenkomst. Deze bijeenkomst wordt begeleid door een speciaal opgeleide adviseur. Indien nodig, voert deze adviseur voor de bijeenkomst een nulmeting bij uw bedrijf uit; zo krijgt u een goed beeld van waar u staat. Tijdens de bijeenkomst maakt u intensief kennis met elkaar en begint onder begeleiding met het opstellen van een plan om Energiezorg in te voeren in uw bedrijf. Daarnaast krijgt u uitleg over www.mijnenergiezorg.nl. Deze website is de drijvende kracht achter de Internetmethodiek. Tijdens deze workshop stelt u een voorlopig projectplan op. Dit plan kunt u na de bijeenkomst verfijnen en uiteindelijk voorleggen aan uw directie ter goedkeuring. Zo krijgt u het juiste draagvlak, inzicht in werkzaamheden, benodigde middelen en ureninzet van uw medewerkers. Om de aanpak hanteerbaar te houden, krijgt u de opdracht om het voorlopig projectplan te richten op één afdeling of één specifiek productieproces binnen uw bedrijf of organisatie. De adviseur geeft aan welke stappen nodig zijn om tot een gedegen projectplan te komen. De Internetmethodiek Energiezorg Met behulp van www.mijnenergiezorg.nl kunt u: > veel praktische informatie vinden over het invoeren van een energiezorgsysteem. > rekenen op ondersteuning van een adviseur. U kunt met hem en andere MJA-deelnemers uit uw branche kennis en ervaringen uitwisselen via een elektronisch communicatieforum. > de voortgang van de invoering van een Energiezorgsysteem bijhouden (met behulp van de zogeheten BasisCheck Energiezorg). Meer informatie over de Internetmethodiek Energiezorg vindt u op www.mijnenergiezorg.nl Als u gebruik wilt maken van de Internetmethodiek Energiezorg kunt u dit aangeven bij de MJArelatiebeheerder van uw branche. 10

Energiezorg Meer weten over Energiezorg? Deze brochure maakt onderdeel uit van een serie brochures over Energiezorg: SenterNovem stimuleert duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen, nationaal en internationaal. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer informatie: www.senternovem.nl. 1. Energiezorg: hét middel voor structurele aandacht voor energie-efficiency 2. Referentie Energiezorg met Leidraad 3. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem - Linking List tussen de Referentie Energiezorg en ISO 14001:2004 4. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem - Linking List tussen de Referentie Energiezorg en ISO 9001:2000 5. Energiezorg in relatie tot uw zorgsysteem - Linking List tussen de Referentie Energiezorg en HACCP Naast deze brochures bestaat nog de spreadsheet BasisCheck Energiezorg. Catharijnesingel 59 Postbus 8242 3503 RE Utrecht Telefoon 030 239 34 93 Telefax 030 231 64 91 www.senternovem.nl info@senternovem.nl Publicatienummer 2MJAF0628 Swentiboldstraat 21 Postbus 17 6130 AA Sittard Telefoon 046 420 22 02 Telefax 046 452 82 60 De brochures kunt u bestellen bij het Frontoffice SenterNovem, tel. 030-239 35 33, e-mail info.mja@senternovem.nl. U kunt de brochures en de spreadsheet ook downloaden als pdf via www.senternovem.nl/energiezorg. Hier vindt u nog meer informatie over Energiezorg. Meer informatie over het MJA-programma vindt u op www.senternovem.nl/mja Deze brochure is geproduceerd in het kader van het programma MJA-facilitering, dat SenterNovem uitvoert in opdracht van de ministeries van Economische Zaken en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de staatscourant. 12