Expertisecentrum Mantelzorg Jaarbericht 2010 Van uitgelicht naar ingebed

Expertisecentrum Mantelzorg Jaarbericht 2010 Van uitgelicht naar ingebed Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 Datum: April 2011

Mantelzorg is cruciaal Steeds meer mensen weten wat mantelzorg is. En steeds meer beleidsmakers en politici beseffen dat deze informele zorg cruciaal is voor het Nederlandse zorgsysteem. Dat komt ook naar voren in dit jaarbericht van het Expertisecentrum Mantelzorg. Het ministerie van VWS wil het aantal mantelzorgers op het huidige niveau van 2,6 miljoen houden. Om dat doel te bereiken, zullen de randvoorwaarden en ondersteuning moeten verbeteren. De druk op mantelzorgers neemt toe door de vergrijzing, toenemende arbeidsparticipatie en personeelstekorten in de zorg. Het Expertisecentrum Mantelzorg verzamelt, bewerkt, ontwikkelt en verspreidt kennis en informatie voor beleidsmakers en professionals. Het centrum agendeert vraagstukken en legt verbindingen tussen betrokken partijen. In het meerjarenplan 2010-2012: Van uitgelicht naar ingebed staan de plannen voor deze drie jaren. In dit jaarbericht leest u waaraan het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 bijdraagt. Dit is het Expertisecentrum Mantelzorg Het Expertisecentrum Mantelzorg is hét landelijke kenniscentrum voor mantelzorg en mantelzorgondersteuning. Het centrum werkt met en voor een groot aantal betrokken partijen die mantelzorg en mantelzorgondersteuning op de agenda hebben staan: overheden, zorg- en welzijnssector, financiers, opleidingen, onderzoeksinstellingen, belangenorganisaties. Het Expertisecentrum Mantelzorg draagt bij aan de bekendheid van mantelzorg, aan de verbetering van mantelzorgondersteuning en aan de implementatie van toepasbare kennis in beleidsvelden en werkvelden. Het Expertisecentrum Mantelzorg bestaat sinds 2002 en is ingebed in de landelijke kennisinstituten MOVISIE en Vilans. Het kernteam bestaat uit twaalf adviseurs.

Inhoudsopgave 1 Vijf items uit 2010... 4 2 Producten en publicaties in 2010... 5 3 Trainingen & presentaties in 2010... 6 4 Informatie & advies in 2010... 7 5 Onderzoek en samenwerking in 2010... 8 6 Doorkijkje naar 2011... 9

1 Vijf items uit 2010 Het Expertisecentrum Mantelzorg biedt actuele kennis over mantelzorgondersteuning aan beleidsmakers en professionals. Ook biedt het centrum een platform voor uitwisseling tussen betrokken partijen. De vijf belangrijke items uit 2010. 1. Westerlaken waarschuwt voor overbelasting Op 3 juni 2010 wordt de Nationale Mantelzorglezing: Naast en met elkaar uitgesproken door Anton Westerlaken. De bestuurder van het Erasmus Universitair Medisch Centrum waarschuwt de 275 aanwezigen dat de zorg steeds meer onder druk komt te staan: De zaken lopen vast. Het is mijn diepe overtuiging dat we de mantelzorg beter moeten ondersteunen. Anders redt de professionele zorg het niet of we krijgen te maken met overbelaste mantelzorgers. Het is de vijfde editie van de Nationale Mantelzorglezing. Dit jaar is de lezing voor het eerst gecombineerd met een werkconferentie voor de praktijk. Dat dit een goede formule is, blijkt uit de evaluatie: de dag scoort een 7,6. Alle deelnemers gaan naar huis met een exemplaar van het Impulspakket Samenspel, een verzameling methoden om de relatie tussen formele en informele zorg te verbeteren. 2. Groter bereik door social media Meer websitebezoekers, meer abonnees op E-zine, meer followers op Twitter Social media zorgen in 2010 voor een groter bereik onder beleidsmakers en professionals die zich met mantelzorg bezig houden. De interactieve mogelijkheden van de site www.expertisecentrummantelzorg.nl slaan goed aan. Maandelijks trekt de site circa drieduizend bezoekers die ook regelmatig reacties plaatsen bij mediaberichten. De digitale nieuwsbrief verschijnt in 2010 vijf keer en telt eind 2010, 1860 abonnees. Vanaf de zomer communiceert het Expertisecentrum ook via Twitter (mantelzorgnl) met negentig followers. Verder wordt de website in 2010 uitgebreid met drie nieuwe dossiers: samenspel, mantelzorg & wonen en interculturele familiezorg. De meest bezochte pagina dit jaar is de mantelzorgquiz met nieuwe vragen die aanzetten tot nadenken over mantelzorg. Tot slot: in 2010 start een gratis attenderingsservice op nieuwe literatuur over mantelzorg. 3. Mantelscan In 2010 start het ontwerp van een mantelscan, op basis van de netwerktypologieën en in samenwerking met Eveline Tonkens van de Universiteit van Amsterdam en het werkveld. De mantelscan wordt een instrument voor Wmo-loketmedewerkers om mantelzorgers en hun sociale netwerk beter in het vizier te krijgen en zo beter in te kunnen spelen op hun behoeften aan ondersteuning. Vanaf 2011 is de scan beschikbaar. 4. Praktijkondersteuners aan de slag Praktijkondersteuners in huisartsenpraktijken kunnen veel doen voor mantelzorgers. Dat blijkt uit een onderzoek dat het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 uitvoert, in samenwerking met de Christelijke Hogeschool Ede. Een overgrote meerderheid van de praktijkondersteuners vindt het belangrijk om mantelzorgers tijdig ondersteuning te bieden. Ze missen hiervoor echter kennis en vaardigheden. In 2010 ontwikkelt het Expertisecentrum Mantelzorg daarom een lespakket mantelzorg, voor en met de hogeschool. Vanwege het succes zal het pakket ook aan andere opleidingen worden aangeboden. Verder verschijnt een achtergrondartikel in het vaktijdschrift voor praktijkondersteuners en nemen dertig praktijkondersteuners tijdens hun jaarcongres deel aan een workshop over mantelzorg.

5. Tijd is rijp voor respijt Respijtzorg tijdelijke overname van zorg om de mantelzorger te ontlasten - is één van de basisfuncties lokale mantelzorgondersteuning. Waarom worden de mogelijkheden van respijtzorg nog zo weinig benut? Onbekendheid blijkt de sleutelfactor. Om dit te verbeteren start het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 met het project: Impuls voor respijtzorg. Er wordt een denkmodel ontworpen voor de betekenis en mogelijkheden van respijtzorg. Dit model wordt in een werkatelier met relevante betrokken partijen uitgewerkt. Ook inventariseert het Expertisecentrum Mantelzorg goede voorbeelden van respijtzorg en wordt advies gegeven over de opzet van de digitale respijtwijzer (Mezzo). Verder verschijnt een train-de-trainer module over vrijwillige respijtzorg. In het hele land zijn er presentaties over respijtzorg, zoals een studiemiddag voor alle betrokken partijen in de gemeente Amersfoort en een presentatie voor de werkgroep familie & mantelzorg van de GGZ. 2 Producten en publicaties in 2010 Het Expertisecentrum Mantelzorg helpt beleidsmakers en professionals om mantelzorgondersteuning vorm te geven. Welke producten en publicaties verschijnen er in 2010? Impulspakket Samenspel Waarom het wiel opnieuw uitvinden? Zorgverleners, managers, bestuurders en adviesbureaus hebben al veel materiaal ontwikkeld om het samenspel tussen cliënt, zorgverlener en mantelzorger te verbeteren. In 2010 worden die materialen gebundeld in het Impulspakket Samenspel waarmee zorgverleners en hun managers het samenspel tussen de formele en informele zorg kunnen verbeteren. Het Expertisecentrum Mantelzorg ontwikkelt tevens een samenspelscan: een hulpmiddel om te peilen welke verbeteringen er nodig zijn voor een soepeler samenspel tussen mantelzorgers en beroepskrachten. Mantelzorgspel Verzorgenden hebben veel te maken met mantelzorgers, maar het contact loopt niet altijd soepel. Het bestaande Mantelzorgspel krijgt in 2010 een speciale editie voor helpenden en verzorgenden. Het spel biedt een speelse manier om met elkaar in gesprek te gaan en te zoeken naar mogelijkheden om mantelzorgers te ondersteunen. Dat bewustwording op gang komt, bewijzen de reacties: We moeten hier echt meer mee doen! Brochure voor gemeenten Samen met mantelzorgers beleid opstellen is een brochure voor gemeenten die de stem van mantelzorgers belangrijk vinden. De brochure bevat een concreet stappenplan voor de ontwikkeling van interactief mantelzorgbeleid. Verder in deze brochure: praktijkervaringen, tips en werkvormen. Lespakket voor huisartsen in opleiding Hoe kun je als huisarts voorkomen dat mantelzorgers overbelast raken? Het Expertisecentrum Mantelzorg ontwikkelt in 2010 een lespakket voor huisartsen in opleiding, samen met het Leids Universitair Medisch Centrum. Het pakket wordt uitgetest in gastcolleges en geïntroduceerd op de huisartsenopleiding van het VU Medisch Centrum. De docenten zullen er nu zelf mee aan de slag gaan.

Toolkit voor huisartsen In 2010 wordt een toolkit mantelzorg in de (huisarts)praktijk gemaakt. Hiervoor werken we samen met de Landelijke Huisartsen Vereniging, het Nederlands Huisartsen Genootschap, Mezzo en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Via deze toolkit kunnen huisartsen mantelzorgers eerder in het vizier krijgen en ondersteunen. De toolkit zal in 2011 worden verspreid onder 9000 huisartsen. Lespakket opleiding praktijkondersteuning In 2010 maakt het Expertisecentrum Mantelzorg een lespakket voor de hbo-opleiding voor praktijkondersteuners. Het pakket over mantelzorgondersteuning wordt ontwikkeld samen met de Christelijke Hogeschool Ede. Vanwege het succes zal het pakket in 2011 ook geschikt gemaakt worden voor andere opleidingen voor praktijkondersteuners. Basisfuncties @4tjes In het kader van het landelijk project: Goed voor Elkaar maakt het Expertisecentrum Mantelzorg tien compacte factsheets (@4tjes). Hierop staat informatie over interactief mantelzorgbeleid, materiële hulp, werkende mantelzorgers, financiële tegemoetkoming, ontspoorde mantelzorg, aan de slag met mantelzorgbeleid, mantelzorgers van dementerenden, en bezuinigingen, en dan? In 2010 krijgen alle gemeenten krijgen de factsheets toegestuurd. Beter bereiken van mantelzorgers Brochure met tips voor gemeenten die mantelzorgers willen bereiken. De truc: dicht bij het zorgpad van de zorgvrager en dicht bij huis blijven. Alle gemeenten ontvangen een exemplaar van de brochure. Communicatie bij hersenletsel In 2010 schrijft het Expertisecentrum Mantelzorg een hoofdstuk van het boek Communicatie bij hersenletsel. Het gaat om een hoofdstuk over morele en praktische steun voor naasten van mensen met hersenletsel. Het boek is een uitgave van Hogeschool Utrecht/Bohn Stafleu van Loghum. 3 Trainingen & presentaties in 2010 In 2010 verzorgt het Expertisecentrum Mantelzorg meer dan vijftien presentaties, workshops en trainingen. De belangrijkste opbrengsten. Workshop digitale communicatie met mantelzorgers Digitale communicatie is een handig middel voor zorgverleners die goed willen communiceren met familie. Dat is de boodschap van de workshop van het Expertisecentrum Mantelzorg op 9 december 2010. In de workshop zet het Expertisecentrum Mantelzorg de digitale mogelijkheden op een rij. De deelnemers bekijken filmpjes en wisselen ervaringen uit over de verschillende digitale communicatiesystemen. De workshop is onderdeel van het symposium: Mantelzorgers in beeld van de Brabantse Raad Informele Zorg. Samenwerken helpt echt Samenwerking is de sleutel bij effectieve mantelzorgondersteuning. Anders gezegd: goed samenspel tussen beroepskrachten en mantelzorgers heeft meerwaarde. In 2010 worden hier vijf lezingen en workshops over verzorgd: - Bijeenkomst over mantelzorg en vrijwilligerswerk in Friesland;

- Lezing voor gemeente Leudal; - Presentatie tijdens het symposium Communicatie bij hersenletsel; - Presentatie tijdens het hersenletselcongres; - Workshop tijdens de conferentie SIGRA in Amsterdam; - Workshop tijdens het congres van de Brabantse Raad voor de informele zorg. Training wijkwelzijnswerk In 2010 verzorgt het Expertisecentrum Mantelzorg een tweedaagse training voor Utrechtse wijkwelzijnsorganisaties. Circa 30 ouderenadviseurs, sociaal raadslieden en maatschappelijk werkenden maken kennis met manieren om mantelzorgers te ondersteunen en knelpunten tijdig te signaleren. Gezamenlijk wordt een aanzet gedaan voor een sociale kaart mantelzorgondersteuning. Mantelzorg in de terminale fase Hoe mantelzorgers begeleiden in de palliatieve fase? Hierover verzorgt het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 diverse lezingen. Op 21 juni en 1 juli aan wijkverpleegkundigen van IKZ, tijdens het congres op 5 november bij het Integraal Kankercentrum Zuid in Zaltbommel. Nog meer presentaties in 2010 Regelmatig verzorgt het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 presentaties. Hiermee brengen wij niet alleen kennis naar het veld, we halen er ook kennis op en gaan in debat en discussie. Daarmee kunnen we beter inspelen op de vraagstukken in de diverse sectoren, verbindingen leggen, kennis bewerken en weer verder verspreiden. Het gaat om presentaties: - over kwetsbare groepen, tijdens een conferentie voor gemeenten en cliëntenraden - over kansen voor welzijn, voor de provincie Utrecht - over trends in mantelzorg, voor de provincie Noord-Holland - over pakketmaatregelen AWBZ voor vrijwilligers van de gemeente Velsen en lokale organisaties - over mantelzorg en belangenbehartiging Cosbo - over mantelzorgondersteuning door ouderenadviseurs voor de Hogeschool InHolland en het Centrum Voor Verouderingsonderzoek VU in Amsterdam. 4 Informatie & advies in 2010 Mantelzorg is een kennisgebied in ontwikkeling. Dat merkt het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010. Er komen veel vragen binnen van organisaties en gemeenten. Wat doen we hiermee? Goed voorbeeld doet goed volgen Er is behoefte aan praktische instrumenten om mantelzorgers te ondersteunen. Dat maakt het Expertisecentrum Mantelzorg in 2010 op uit de vele vragen die hierover binnenkomen. De databank Mantelzorgimpuls op de website bevat succesvolle en inspirerende voorbeelden van projecten, voorzieningen, methodieken en instrumenten. In 2010 wordt de databank uitgebreid met vijftien nieuwe voorbeelden waarmee de teller eind 2010 op 53 staat. Adviezen op verzoek Het Expertisecentrum Mantelzorg adviseert in 2010 politici, gemeenten, adviesraden, kenniscentra, koepelorganisaties en vele ondersteunende organisaties over mantelzorgondersteuning. Zo praten we met zorgverzekeraars over hoe zij aandacht kunnen hebben voor mantelzorgers. We nemen deel

aan een expertmeeting van VWS over toekomstig mantelzorgbeleid. We helpen Cordaan Amsterdam met de invulling van hun beleidsplan en we helpen het VU Medisch Centrum met indicatoren voor casemanagement palliatieve zorg. We adviseren ZonMw over de inrichting van hun conferentie over de opzet van een programma mantelzorg. We adviseren ook de ombudsman van het Haarlems Dagblad over de gevolgen van bezuinigingen van de AWBZ voor mantelzorgers. Verder geven we advies over een kennismodule: mantelzorg voor proeftuinen van woonservicesgebieden, een project van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting. We adviseren ActiZ bij hun plannen voor een virtual learning community mantelzorg. En we adviseren de 100.000+ gemeenten tijdens hun bijeenkomst over stedelijke systeeminnovaties zorg en welzijn. Kenniskring wisselt uit Het Expertisecentrum Mantelzorg organiseert in 2010 bijeenkomsten voor Provinciale Centra voor Maatschappelijke Ontwikkelingen. Deze zogenoemde kenniskring bestaat al vele jaren en is uitgegroeid tot een platform waar we met provinciale organisaties kennis en ervaringen delen, in 2010 over respijtzorg, over jonge allochtone mantelzorgers en over mannen en mantelzorg. We spelen trends door, beantwoorden vragen over mantelzorgondersteuning en werken samen in projecten. In de pers In de pers verschijnt steeds meer informatie over het belang van mantelzorg en de noodzaak van goede randvoorwaarden. Het Expertisecentrum Mantelzorg geeft in 2010 interviews aan de algemene en de vakpers over diverse onderwerpen, zoals jonge mantelzorgers, zorgboerderijen en mantelzorg & ziekenhuizen. Zelf schrijven we artikelen voor diverse vakbladen, zoals voor TSG, Vakwerk, Z+W, Oncologica en De Praktijk. 5 Onderzoek en samenwerking in 2010 In 2010 verkent het Expertisecentrum Mantelzorg diverse thema s en werkt daarin samen met verschillende organisaties. Verkenningen In 2010 verkent en beschrijft het Expertisecentrum Mantelzorg acht thema s: 1. Een inventariserende verkenning naar praktijkvoorbeelden en mogelijkheden van de consequenties van het compensatiebeginsel voor de mantelzorg in relatie tot de basisfuncties mantelzorg. 2. Onderzoek naar de rol van praktijkondersteuners en praktijkverpleegkundigen bij het vroegtijdig bereiken van mantelzorgers in samenwerking met hbo verpleegkunde. 3. Literatuurverkenning naar de gevolgen voor de belasting van mantelzorg door krimpende families (essay). 4. Een signaleringsstudie naar de stand van zaken in onderzoek, beleid en praktijk op het gebied van mantelzorg, uitgevoerd voor ZonMw. 5. Een inventariserende literatuurverkenning naar ontspoorde mantelzorg. 6. Een beschrijving van de POM-methode (preventieve ondersteuning mantelzorg) voor de databank Effectieve Sociale Interventies en een verkenning, in samenwerking met het Trimbos instituut, naar de implementatiemogelijkheden van deze methode in de huisartsenvoorziening. 7. Een verkenning naar maatschappelijk rendement van informele zorg, in samenspraak met Vilans, de universiteiten van Rotterdam en Amsterdam en het Expertisecentrum Mantelzorg Amsterdam. 8. Samenwerking in internationaal verband met Eurocarers, een Europese netwerkorganisatie voor informele zorg, bestaande uit belangenorganisaties en onderzoeksinstellingen van 24 landen. Uitwisseling met het netwerk van Europarlementariërs (Interest Group) die het thema informele zorg in portefeuille hebben.

6 Doorkijkje naar 2011 In 2011 zal het Expertisecentrum Mantelzorg sterk de focus leggen op een integrale benadering van mantelzorgondersteuning. Het Expertisecentrum Mantelzorg wil dat de randvoorwaarden en ondersteuning van mantelzorg verbeteren. Als dat gebeurt, zal de individuele bereidheid tot het verlenen van informele hulp en zorg niet afnemen. Het is positief dat steeds meer partijen actie ondernemen om de ondersteuning van mantelzorg te optimaliseren. Focus In 2011 gaat het centrum sterker de focus leggen op een integrale benadering van mantelzorgondersteuning. Het is nodig om het aanbod van zorg en ondersteuning beter af te stemmen op de behoefte van de cliënt en dit vorm te geven in dialoog met de cliënt en formele en informele helpers. Dat is ook uit noodzaak van financiële beheersbaarheid van het zorgsysteem. Cruciale veranderingen Het Expertisecentrum Mantelzorg legt verbindingen tussen onderzoek, beleid en praktijk en tussen verschillende werk- en beleidsvelden en sectoren om daarvoor onderbouwde kennis te leveren. Onze inzet voor 2011: minimaal het behoud van de capaciteit en de kwaliteit van mantelzorg, waar mogelijk het vergroten en verbeteren van de mantelzorg, met oog voor de positie van mantelzorgers. Voor alle partijen ligt nu de grote opgave om daar handen en voeten aan te geven. Dat vraagt om cruciale veranderingen in het denken over wonen, zorg, welzijn, arbeid en om gedurfde keuzes. Inhoudelijke thema s voor 2011 - Bereiken van mantelzorgers; - Lokale mantelzorgondersteuning; - Relatie tussen formele en informele zorg; - Respijtzorg.