Naslagwerk Economie van Duitsland 7.1 Overzicht Energievoorziening staat in Duitsland hoog op de prioriteitenlijst. De Bondsrepubliek moet tweederde van de grondstoffen voor energievoorziening importeren en is daardoor zeer gevoelig voor schommelingen op de wereldmarkt. Duitsland is als industrieland een grootverbruiker van energie. In 2011 importeerde de Bondsrepubliek voor ruwweg 82 miljard euro aan olie en aardgas. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Noorwegen, Groot Brittannië en ook Nederland heeft Duitsland nauwelijks toegang tot de grote gas en olievelden op de Noordzee. Kleine hoeveelheden van deze grondstoffen kunnen worden gewonnen in Oost Friesland en andere delen van het Noord Duitse laagland. Steenkool, bruinkool en zout zijn de enige grondstoffen die in overvloed aanwezig zijn. Duitsland is één van de grootste zoutleveranciers ter wereld. In Duitsland vindt 10 procent van de wereldproductie plaats. Grote zoutvelden zijn onder andere te vinden bij Fulda en Hannover. Steenkool en bruinkool worden op grote schaal gewonnen voor de energievoorziening van met name de industrie. Sinds de jaren negentig zijn deze milieuonvriendelijke brandstoffen deels vervangen door aardgas. Toch wordt er nog altijd steenkool gewonnen, met name in het Ruhrgebied. In Oost Duitsland zijn bruinkoolmijnen te vinden, rond Leipzig en in de omgeving van Cottbus. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 1
7.2 Groene energie De kernramp van maart 2011 in het Japanse Fukushima heeft veel invloed gehad in Duitsland. Veel Duitsers gingen de straat op om tegen kernenergie te protesteren. In de weken na de rampen stapten steeds meer Duitsers over op duurzame energie. De Duitse regering besloot in mei 2011 het gebruik van kernenergie in 2022 te stoppen. Maar ook daarvoor investeerde Duitsland al veel in groene energie. Dat komt mede doordat het land afhankelijk is van andere landen voor de aanvoer van fossiele brandstoffen als olie en gas. In 2000 keurde de Bondsdag de Stimuleringswet voor duurzame energie (EEG: Erneuerbare Energien Gesetz) goed. Het doel hiervan is drieledig: Duitsland wil voor zijn energievoorziening minder afhankelijk zijn van het buitenland, voorop lopen in de productie van groene energie (ook als exportproduct) en tegelijk ook zoveel mogelijk het milieu ontzien. Een belangrijk doel van de wet is om het gebruik van zonne energie te stimuleren. Duitsland is samen met China koploper in het gebruik van en onderzoek naar deze duurzame energiebron. Zo kende de Bondsrepubliek jarenlang een ruimhartige subsidie toe bij de aanschaf van zonnepanelen voor bedrijven en particulieren. Veel Duitse ondernemers hebben dit gat in de markt ontdekt. De kans is daarom groot dat in Nederland gebruikte panelen in Duitsland zijn gemaakt. De Stimuleringswet EEG werd in 2009 aangepast. Volgens de nieuwe wetgeving moet uiterlijk in 2020 35 procent van de elektriciteit duurzaam zijn opgewekt. Nieuwe gebouwen moeten voortaan zo worden gebouwd dat ze geschikt zijn voor het gebruik van duurzame energie. In 2020 moeten gebouwen voor 14 procent worden verwarmd met duurzame energie. Het Erneuerbare Energien Gesetz geldt voor veel landen als voorbeeld hoe de economie draaiende kan worden gehouden met minder gebruik van fossiele brandstoffen en kernenergie. Ook zijn er vergevorderde plannen op grote schaal zonne energie op te wekken in de Sahara. Bedrijven als Siemens en energieleverancier E.on onderzoeken de mogelijkheid of de daar opgewekte stroom via kabels te vervoeren is naar Duitsland. Mocht het plan slagen, dan hopen de initiatiefnemers in 2050 ruim 20 procent van de Europese stroombehoefte klimaatneutraal op te wekken. Bijkomend voordeel is natuurlijk dat deze bedrijven de stroom ook aan andere landen kunnen verkopen. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 2
7.3 Kernenergie Kernenergie was altijd al een heikel thema in Duitsland met overtuigde voor, maar vooral veel tegenstanders. Na de oliecrisis van 1973 besloten veel landen, waaronder Duitsland, tot de bouw van kerncentrales om minder afhankelijk te zijn van de olieproducerende landen in het politiek instabiele Midden Oosten. In 2010 telde de Bondsrepubliek zeventien kernreactoren die samen een kwart van de totale elektriciteitsbehoefte leverden. Kernenergie was in Duitsland net als in andere Westerse landen omstreden door het stralingsgevaar en het kernafval. In 2000 bereikte de regering Schröder van SPD en Groenen met de energieleveranciers een principeakkoord de Duitse kerncentrales op termijn te sluiten, beter bekend als Atomausstieg. De conservatief liberale regering van bondskanselier Merkel draaide na haar aantreden in 2009 dit besluit terug. Na de problemen met de kernreactor in het Japanse Fukushima door de tsunami in maart 2011, veranderde de regering onder druk van de publieke opinie van standpunt. Zeven centrales die voor 1980 waren gebouwd, werden drie dagen na de kernramp tot nader order gesloten. In mei 2011 besloot de regering alsnog tot een definitieve Atomausstieg: in 2022 moet de laatste kerncentrale in de Bondsrepubliek van het net worden gehaald. In Europees perspectief verandert er overigens minder: andere landen volgen Duitsland niet en Günther Oettinger, de CDU er en daarmee Merkels partijgenoot die eind 2009 Eurocommissaris voor energie werd,streeft zelfs naar veertig nieuwe kerncentrales in de EU. In 2011 werd besloten bestaande kerncentrales in de EU stresstests te laten ondergaan, dit vooral op verzoek van Duitsland. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 3
7.4 Energiemaatschappijen RWE, E.on, EnBW en het Zweedse Vattenfall zijn de vier belangrijkste energieconcerns in Duitsland. Alleen in de nieuwe deelstaten hebben ze geen dominante positie in de markt. Ook buiten de Bondsrepubliek zijn de bedrijven actief, waaronder in Nederland. In 2009 nam RWE het Nederlandse Essent over voor 9 miljard euro, waardoor het Duitse concern nu ruim twee miljoen Nederlandse klanten heeft. RWE is in Nederland niet geheel onomstreden. Zo wil het bedrijf in de Groningse Eemshaven een nieuwe steenkoolcentrale bouwen. Op dit plan bestaat veel kritiek, aangezien steenkool een van de meest vervuilende fossiele brandstoffen is. Bovendien zouden duurzame energiebronnen brandstoffen als steenkool en gas op den duur moeten worden vervangen. E.on is de andere grote speler op de Duitse energiemarkt. Het bedrijf is ook Nederland actief, maar heeft hier slechts een bescheiden marktaandeel. Toch bouwt ook deze onderneming ook een nieuwe kolencentrale, op de Maasvlakte in de buurt van Rotterdam. Beide Duitse energiereuzen zijn naast de Duitse en de Nederlandse markt ook actief in Spanje, Rusland, Italië, Groot Brittannië en de Scandinavische landen. Het besluit van de regering Merkel in 2011 om toch afscheid van kernenergie te nemen was voor de energieconcerns een zware klap. De regering trok de belofte uit 2009 om kerncentrales langer open te houden plotsklaps in. De energiebedrijven moesten mensen ontslaan en de bedrijfsstructuur veranderen. Het zwaartepunt binnen de bedrijven verschuift sinds 2011 van de lucratieve kolen en kernenergie naar duurzame energie en groene stroom. Om de kosten te dekken dienden de concerns claims ter waarde van miljarden euro s in bij de bondsregering en eisten zij belastingen die ze over kernenergie hadden betaald terug. Een aantal energieconcerns hadden daar succes mee: E.on en RWE kregen 170 miljoen euro van de staat terug. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 4
7.5 Gas en olie Vooral door de sterk ontwikkelde industriële sector is Duitsland een grootverbruiker van olie en gas. Net als andere westerse landen is Duitsland voor de aanvoer hiervan erg afhankelijk van olie exporterende landen uit vooral het Midden Oosten en Rusland. Voor een moderne economie als de Duitse is het van groot belang dat de aanvoer van olie en gas constant blijft tegen een redelijke prijs. Zowel de import als de prijs kunnen onder grote druk komen te staan als de politieke en economische banden tussen het Westen en de olie en gasexporterende landen onder druk komt te staan. Een belangrijk deel van de Duitse gas en olievoorraad wordt geïmporteerd vanuit Rusland. Daarom is in november 2011 de Nord Stream pijpleiding in gebruik genomen. Met deze 7,4 miljard euro kostende nieuwe leiding wordt Russisch gas via de Oostzee direct naar Duitsland vervoerd. Het Duitse voordeel van de Nord Stream leiding is dat de zogenoemde transitlanden als Polen, Oekraïne en Wit Rusland worden vermeden. Vooral Wit Rusland en Oekraïne vormen een gevaar voor de constante aanvoer van Russisch gas naar Duitsland. De voormalige Sovjetrepublieken hebben sinds 2005 problemen met de door Rusland opgelegde energieprijzen. De gastoevoer naar Europa is meermaals afgesloten om deze machtsstrijd te beslechten. Het is dus niet verwonderlijk dat de transitlanden, inclusief Finland, zeer kritisch naar dit project kijken; hun afhankelijkheidspositie wordt erdoor vergroot. Duitsland is zo gebaat bij Nord Stream dat oud bondskanselier Gerhard Schröder als toezichthouder bij het project is betrokken. Schröder geldt als een persoonlijke vriend van de Russische premier Vladimir Poetin; volgens sommige Duitse politieke partijen wekt het de schijn van belangenverstrengeling. Ook heeft het Duitse energieconcern E.on een belangrijk aandeel in het project. Nord Stream is niet alleen voor Duitsland van groot belang. De Nederlandse Gasunie en het Franse GDF Suez hebben ieder een belang van 9 procent. Hierdoor werd voorkomen dat Nord Stream als een Russisch Duits onderonsje kon worden afgedaan. Het nadeel van Nord Stream is dat West Europa en vooral Duitsland erg afhankelijk zijn geworden van Russisch gas. Om dat tegen te gaan neemt Duitsland ook deel aan de aanleg de Nabucco pijpleiding, die de gasvelden aan de Kaspische Zee via Turkije, Bulgarije en Roemenië Zee moet verbinden met Europa. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 5
Het begin van de bouw van deze pijplijn, begroot op ongeveer 14 miljard euro, is meermaals verschoven; uitgegaan wordt van 2013. De voormalige Duitse minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer is als adviseur bij dit project betrokken. Ook heeft de Duitse energieleverancier RWE een aanzienlijk aandeel in het project. Juni 2012/ Kijk voor de actuele versie van het Naslagwerk Economie op www.duitslandweb.nl 6