r e x o n a 1 1 1 - back to the roots - - het nederlandse verhaal van een deense kotter - De Rexona in Frederikshaven onder nummer FN. 57. Einar Sigurd Olsen, 1915, olieverfschilderij op doek. bron: Bangsbo Museum Frederikshaven. V.23 03 2010
Inhoudsopgave Inleiding Vereniging Rexona Historie Rexona Zeevisserij van 1850 tot 1920 Zeekotters voor de visserij Lustrumactiviteiten 2010 Lustrumactiviteiten 2011 Doel van het Lustrum Doelgroepen Renovatie naar authentieke staat Tijdsschema Partners Budget Fondswerving Lustrum Organisatie 3 7 9 15 17 21 21 21 21 23 23 23 27 27 27 De Rexona in 2007 bij de sluizen van Den Oever aan de Waddenzeekant. bron: archief Vereniging Rexona. 1
inleiding In 2010 is het 111 jaar geleden dat de Deense visserskotter de Rexona in de Deense stad Frederikshaven van stapel liep. Thans is de Rexona nog een van de weinige zeilende Deense kotters, die herinnert aan de bloeiperiode van de Deense en de Europese visserij op de Noordzee. De huidige eigenaar, Vereniging Rexona, wil in 2010 uitgebreid stilstaan bij de betekenis van de zeevisserij, de schepen en de relaties tussen Europese landen in de periode 1850-1920. Aan boord vlak voor vertrek uit Den Helder nog even ontbijten op het dek. bron: archief Vereniging Rexona. De Rexona is de laatste generatie zeilkotters vóór de mechanisatie en eeuwenlange kennis, ervaring en traditie komen tot uiting in haar uitmuntende zeilcapaciteiten. Zij symboliseert eeuwenoude scheepvaartbouwkunde, visserijtechniek en zeemanskunst. De eeuwwisseling stond in het teken van industrialisatie, verstedelijking en snelle bevolkingsgroei en dit leidde tot een grote vraag naar vis. De verbeterde transport- en distributiemogelijkheden maakten afzet over grote afstanden mogelijk, waarbij landsgrenzen vervaagden. Denemarken liep vanaf 1850 voorop in het ontwikkelen van nieuwe, effectieve visserijmethoden en het bouwen van moderne zeilkotters. Landen in Noord - West Europa, met name Noorwegen, Zweden, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Ierland en Nederland volgden het Deense voorbeeld. De Rexona is het nog steeds zeilende erfgoed uit deze periode. De Vereniging wil ter gelegenheid van het tweeëntwintigste lustrum de Rexona weer in haar oude glorie herstellen, de zeevaartroutes herbevaren en de dynamische en belangrijke rol van de zeevisserij onder de aandacht van het publiek brengen. De Rexona met dektent voor de winter op haar vaste ligplaats bij het maritiem museum in Den Helder. bron: archief Vereniging Rexona. 2 3
De Rexona voor de haven van Lelystad. Bron: archief vereniging Rexona. De Rexona in beeld tijdens SAIL 2005 in het NOS journaal. Bron: NOS, de Nederlandse Omroep Stichting. De Rexona op de Waddenzee bij Den Helder Bron: archief vereniging Rexona. 5
vereniging rexona Sinds 1997 wordt het schip beheerd door Vereniging Rexona (www.verenigingrexona.nl). Deze vereniging bestaat uit liefhebbers van klassieke houten zeilschepen, die zich sterk maken voor het behoud van dit unieke schip én voor het behoud van kennis van bouw, onderhoud en het bevaren van klassieke houten zeilschepen voor de visserij. Doel van Vereniging Rexona is het behoud en het in de vaart houden van de Rexona. De inkomsten van de vereniging komen uit lidmaatschapsgelden, donaties en bijdragen voor zeildagen door de leden. Deze inkomsten zijn voldoende voor de jaarlijkse onderhoudskosten. s Winters voeren de leden van de vereniging het onderhoud uit. Een hellingbeurt, breeuwen en teren, gangen en spanten vervangen, etc. De financiering voor de grote en minder ingrijpende restauraties is afkomstig van sponsors, subsidies en donaties. De Rexona wordt nu al gebruikt om kennis over scheepsbouw, oude onderhoudstechnieken, navigatie en klassieke zeevisserij levend te houden en door te geven aan komende generaties. De Rexona in de Binnenhaven van Enkhuizen bij de jaarlijkse Kotterrace in 2007. bron: archief Vereniging Rexona. s Zomers wordt er zoveel mogelijk met het schip gevaren. Er is een kern van schippers en maten waarvoor speciale opleidingscursussen worden georganiseerd. Tijdens de zeiltochten is iedereen bemanningslid en daardoor betrokken bij alle zeil- en navigatieactiviteiten. Praktische kennis van het varen met klassieke zeilschepen van dit formaat wordt op deze wijze behouden en aan een groot aantal mensen doorgegeven. Het vaargebied van het schip bestrijkt nu de binnenwateren van Nederland en de Waddenzee. De ligplaats is aan de kade bij het Maritiem Museum in Den Helder, de grootste marinehaven van Nederland. missie De Vereniging Rexona wil door de organisatie van het lustrum bijdragen aan een grotere bewustwording voor de belangrijke bijdrage rond 1900 van de Noordzeevisserij aan de welvaart en ontwikkeling van Noord-West Europa en Nederland en Denemarken in het bijzonder. De Seine-visserij en de ontwikkeling van de visserijvloot staan hierbij centraal. De Rexona in actie op het IJsselmeer tijdens de Kotterrace 2005. bron: archief Vereniging Rexona. 7
historie rexona De Rexona is in 1899 gebouwd in Frederikshaven bij de werf Olsen (inmddels verdwenen) in de bloeiperiode van de Deense visserij. Het is een zogenaamde Frederikshaven kotter. Zij was bestemd voor de snurrevaadvisserij. In 1905 werd zij geregistreerd met een 12 pk motor. De Rexona is 17 meter lang, 5 meter breed en heeft een diepgang van 2 meter en is 28 GNT zwaar. Zij behoort daarmee tot de grotere kotters. Het schip heeft een karveel gebouwde romp, waarbij zowel de spanten als de huidbeplanking van eikenhout zijn, en een grenen dek. Ze is gebouwd als zeilschip wat te zien is aan de uiterst geveegde romp en het zeer scherpe S-spant. Veel trekken van de typische kottervorm van de Rexona zijn ook terug te vinden in Nederlandse Noordzeekotters. Het type tuigage kenmerkt zich door de vele voorzeilen en de lange gaffel, iets wat ook veel voorkomt bij traditionele Nederlanse Noordzeevissersschepen als loggers en bomschepen. Fragment uit een politierapport uit 1961, waarin melding wordt gemaakt van een aanvaring met de Monica. Bron: Handelsministeriet København Bewijs van inschrijving als varend momument. 9
De Rexona heette aanvankelijk Nevada met als registratie FN 57. De eerste eigenaar was C. Ambjørn, die de boot in 1916 overdeed aan J. Carlsen. Tot 1916 zou Frederikshaven de thuishaven blijven. Vanaf 1917 is de Nevada geregistreerd als de E 365 in Esjberg, de snel groeiende haven aan de Westkust van Jutland. De nieuwe eigenaar heette L.R. Jensen. Vanaf 1929 was S. Enevoldsen de nieuwe eigenaar. Hij herdoopte de boot tot Rebekka. In 1933 werd A.C. Nielsen de nieuwe eigenaar met Karen als nieuwe naam voor de boot, de registratie blijft E. 365. Vanaf 1961 tot 1977 was de thuisbasis Lemvig, met het nabij gelegen Thyborøn als zomerhaven. Zij was geregistreerd als L 386 en zij voert nog steeds dit nummer. De nieuwe eigenaar gaf de huidige naam Rexona. Eigenaren in deze periode waren K. Piet, V. Poulsen en N. Bech-Larsen. In 1977 is de Rexona bij de sanering van de visserijvloot met pensioen gegaan. In 1977 is de Rexona verkocht aan de Nederlander Sam Kaptein. Zij is dat jaar op de motor naar Nederland gevaren. Vanaf 1980 tot 1997 was Victor van Dalen uit Amsterdam de eigenaar. In deze periode zijn er grondige renovaties uitgevoerd. In 1996 is de Vereniging Rexona opgericht met als doel de kotter in zo n goed mogelijke staat te brengen, te onderhouden en in de vaart te houden. De huidige thuishaven is Den Helder. (Nationaal Register Varende Monumenten, Nr. 753). De Rexona in de jaren vijftig in de haven van Esbjerg onder registratie E 365. Bron: Fiskeri- og Søfartsmuseet i Esbjerg. Aquarel van Lemvig door Hans Brygge. Bron: E. Damgaard, Byvandringer i Lemvig, Lemvig 2002. 10 11
De Olsenwerf in Frederikshaven omstreeks 1900. De Frederikshavenkotter FN 54 wordt hier op de helling getrokken. Bron: Bangsbo Museum Frederikshaven Visserskotters in de haven van Esbjerg. Olieverfschilderij op doek, gesigneerd met F.06. Bron: Morten Hahn-Pedersen, Fra Viking til borebis, Fiskeri- og Søfartsmuseet i Esbjerg, 2001. Aankondiging nieuwe kotters waarin de Nevada en haar zusterschip Frem besproken worden. Bron: -- 12 13
Zeevisserij van 1850 tot 1920 De snurrevaadvisserij (snurrevodfiskeriet in het Deens, waarbij vod visnet en snurre draaien betekent of Danish Seine in het Engels) is in 1848 uitgevonden door de Deen Jens Laursen Vaever. Bij deze methode wordt een groot stuk van de zeebodem door lange zeetouwen (kabels of lijnen genoemd) en een visnet omsloten waarna de touwen naar het schip worden toegehaald. De vis wordt door de touwen opgejaagd en belandt uiteindelijk in het visnet. Deze methode is relatief milieuvriendelijk, omdat de netten niet worden gesleept. Frederikshaven was de eerste Deense haven waar de snurrevaadvisserij vanaf 1880 op grote schaal ingang vond. Platvis kon nu grote hoeveelheden gevangen worden. De groeiende afzetmogelijkheden en de grote vraag naar platvis leidden weer tot een snelle groei van deze visserij. schematische weergave snurrevodvisserij bron: E. Skelmose, Snurrovodfiskeri i tekst og billeder, Esbjerg 1968 De snurrevaadvisserij betekende een revolutie en deze methode werd ook in andere landen ingevoerd. Urker vissers introduceerden deze methode na de Eerste Wereldoorlog voor de Zuiderzeevisserij. Het succes van de snurrevaadvisserij betekende een grote opleving voor de visserij. De vraag naar grotere visserboten hield gelijke tred met deze economische opleving. Hoe groter de boot, des te verder en langer kon er gevist worden. Er werden steeds betere visgronden ontdekt. Na de Eerste Wereldoorlog was het tijdperk van de zeilboten definitief voorbij en zouden gemechaniseerde viskotters het beeld gaan bepalen. De bestaande zeilschepen werden alle voorzien van zware dieselmotoren en het zeil zou alleen nog als hulpmiddel dienst doen. De zeilkotters lagen echter ten grondslag aan het letterlijk voeden van de industriële revolutie, verstedelijking en bevolkingsgroei in de periode 1870-1920. Deense visserskotter uit de jaren vijftig die zijn netten binnenhaalt. Bron: Fiskeri- og Søfartsmuseet i Esbjerg. Andriaen Coenenz, kaart met visgronden omstreeks 1570. Bron: Morten Hahn-Pedersen, Fra Viking til borebis, Fiskeri- og Søfartsmuseet i Esbjerg, 2001. 14 15
Zeekotters voor de visserij Tot de komst van de snurrevaadvisserij was het bohuslenske model de meest gangbare Deense vissersboot (zie foto). Het was een kleine boot, geschikt voor visserij direct langs de kust, waarbij het visnet met behulp van een klein bootje, de kutterjol werd uitgezet. De komst van de snurrevaadvisserij leidde tot een snelle ontwikkeling van de Deense en Europese visserijvloot. De boten werden steeds groter. De bemanning bestond uit vijf of zes personen. De boten hadden een laadruim voor dode vis (met name bijvangst zoals kabeljauw en schelvis) en een kuip, waar de platvis in water in leven werd gehouden. Tekening van de Bohuslenkse vissersboot. Bron: A. Hjorth Rasmussen, Vejen til Nordøen, Nordmuseet Hirtshals 1984. De mechanisering van vissersboten begon in 1885 met de eerste stoommachines van 3 pk als hulpmiddel bij het manoeuvreren. In 1920 was vrijwel de hele Deens visserijvloot (4 600 geregistreerde schepen) voorzien van een motor. In Nederland en andere Europese landen is het beeld identiek. De Frederikshaven kotter Johanna Olsen onder registratie FN 133 aan het laveren. Bron: Bangsbo Museum Frederikshaven. De vissershaven van Lemvig in de zestiger jaren. Bron: Cultureel-Historisch Museum Lemvig. 16 17
Scan van de originele bouwtekening van de Frederikshaven Kotter Jakob Anderson rond 1898 Bron: Bangsbo Museum Frederikshaven. 18 19
Den Helder Esbjerg Lemvig Limfjord Frederikshaven Dragor Kopenhagen Noord-Oostzeekanaal Den Helder Enkhuizen Amsterdam IJmuiden Den Helder lustrumactiviteiten 2010 Organisatie van evenementen in kuststeden langs IJsselmeer in samenwerking met musea, beroepsorganisaties en (lokale) overheid. Zeiltochten op Waddenzee en IJsselmeer. Aanwezigheid bij Sail Amsterdam 2010. Aanwezigheid bij Oerol festival Terschelling. Deelname jaarlijkse kotterrace Enkhuizen. lustrumactiviteiten 2011 Tocht naar Esjberg, Lemvig, Frederikshaven Dragør en Kopenhagen. Organisatie van evenementen samenwerking met musea, beroepsorganisaties en (lokale) overheid. Voorbereidingen van documentaire over de zeevisserij in Noord-West Europa 1850-1920. Voorbereidingen van boek over de laatste generatie houten zeilkotters door de ogen van de Rexona. doel van het lustrum De Rexona als museumschip voor Seine-visserij toegankelijk maken voor het publiek. Het behoud van het maritieme, culturele en economische erfgoed van de zeevisserij. Deense-Nederlandse samenwerking op dit gebied institutionaliseren en op de langere termijn met andere Noordzeelanden. doelgroepen Geplande lustrumtocht van de Rexona in 2011. Deense en Nederlandse publiek. Overige Noordzeelanden. 20 21
renovatie naar authentieke staat Lange termijn visie In samenwerking met Nederlandse, Deense en andere Europese partners de Rexona in de vaart houden en toegankelijk maken voor het publiek. Jaarlijks een zeiltocht naar Denemarken en andere Noordzeelanden maken en het organiseren van evenementen om de economische betekenis en rol van zeevisserij en visserijvloot onder de aandacht te brengen in Noord-West Europa en Denemarken en Nederland in het bijzonder. Andreas Olsen in 1906, eigenaar van de J.N. Olsen Scheepswerf in Frederikshaven. Bron: Bangsbo Museum Frederikshaven. Tijdsschema Oktober 2009 oktober 2010: fondswerving voor renovatie en tocht naar Denemarken 2011. November 2009 mei 2010: voorbereidingen en fondswerving evenementen in 2010. Juni september 2010: zeilen en evenementen op locatie. Augustus 2010: Sail Amsterdam 2010. November 2010 mei 2011: renovatie voor zeewaardigheid en voorbereidingen tocht Denemarken. Juli Augustus 2011: tocht naar Denemarken. Na september 2011: voorbereidingen boek en documentaire. Deense Partners Scheepvaart- en visserijmuseum, Esbjerg Bangsbomuseum, Frederikshaven Historisch-cultureel museum, Lemvig Kotter Vereniging Traeskibslaug, Lemvig Amager museum, Dragør Nederlandse partners De Rexona in Frederikshaven onder nummer FN. 57. Einar Sigurd Olsen, 1915, olieverfschilderij op doek. bron: Bangsbo Museum Frederikshaven. Zuiderzeemuseum, Enkhuizen Stichting Museumhaven Willemsoord, Den Helder Stichting Nautische Monumenten, Den Helder Stichting Kotterzeilen, Haarlem 22 23
Leden van de zeilvereniging bezig met groot onderhoud op de helling in Urk. februari 2000 bron: archief Vereniging Rexona. Rexona wordt te water gelaten na groot onderhoud op de werf van Huisman Itrec te Rotterdam. maart 2005 bron: archief Vereniging Rexona. Restauratie voorschip in Lelystad. april 2007 bron: archief Vereniging Rexona. 24 25
lustrumorganisatie Budget Renovatie authentieke staat (op basis van schilderij uit 1915) Zeewaardig maken voor overtocht naar Denemarken Inrichting als museumschip voor de Seine-visserij Evenementen op lokatie Lustrum Commissie: Maarten Koning Arno Pronk Joost Woertman Victor van Dalen Steven Gerritsen mkoning@rexona111.eu apronk@rexona111.eu jwoertman@rexona111.eu vvandalen@rexona111.eu sgerritsen@rexona111.eu Telefoonnummers: Maarten Koning Tel: + 31 6 11562200 Joost Woertman Tel: + 31 6 42151900 Correspondentie adres: Lustrum commissie REXONA 111 p/a Maarten Koning Jan Luijkenstraat 20 III 1071 CN Amsterdam Maiden trip Rexona. Summer 1997. Source: archive association Rexona. Corrsepondentie adres vereniging Rexona: Vereniging Rexona p/a Leopold van den Assum Hollandiahof 39 3119 ZD Schiedam 26 27
De haven van Lemvig. Bron: cultuur-historisch Museum Lemvig 28 29
r e x o n a 1 1 1 - back to the roots - - het nederlandse verhaal van een deense kotter - Getuige van een eeuwenoude handels relatie tussen Nederland en Denemarken. Een Delfts blauwe tegel gevonden aan boord van een 17e eeuws Nederlands scheepswrak. Bron: M. Hahn-Pedersen, Fra Viking til borebisse (Esbjerg 2001). - www.rexona111.eu - - lustrum @ rexona111.eu - V. 23 03 2010