DE KOSTERSTEEN Nummer 100 April 2007
DE KOSTERSTEEN Nummer 100 April 2007 Een dubbel jubileum Redactie De eerste Kostersteen verscheen in augustus 1982, en dat betekent dat we dit jaar het 25- jarig jubileum vieren van dit blad. Maar deze uitgave is ook de 100 ste editie van de Kostersteen. Niet vreemd als het om een kwartaalblad gaat. Maar toch wel bijzonder, want het betekent dat dit blad gedurende 25 jaar zonder mankeren vier maal per jaar is verschenen. Dus toch een dubbel jubileum. De Kostersteen is niet het eerste periodiek van de Vereniging Oud-Bennekom. In november 1971 verscheen de eerste aflevering van Mededelingen van de Vereniging Oud-Bennekom. Het zou een kwartaaluitgave worden, met een bescheiden omvang van vier pagina s. Dat bleef zo tot november 1975, nadien werd de omvang groter. Henk Gijsbertsen stelde het bestuur voor om Mededelingen te vervangen door De Kostersteen. De Kostersteen ontwikkelde zich in toenemende mate van een mededelingenblad tot een lokaal historisch tijdschrift. In dit opzicht onderscheidt het zich duidelijk van de bladen van veel zusterverenigingen. Om deze reden kon de Kostersteen ook in omvang groeien. In de jaren tachtig steeg het aantal pagina s geleidelijk van acht naar twaalf, en in de jaren negentig naar 20 pagina s. Maar ook de vormgeving veranderde. In 2003 kreeg het blad een heuse omslag en deden ook de betaalde advertenties hun intrede. In 1997 werd de omslag op luxer papier afgedrukt, en in 1999 kwam de omslag in kleur. Elk jaar een andere kleur, maar vanaf 2003 onveranderlijk in helder grijs. Ook redacteuren kwamen en gingen. Maar de eerste redacteur, de vorig jaar overleden M.A. de Vos, bleef uitzonderlijk lang op zijn post. Hij redigeerde de nummers 1 t/m 35, en schreef bovendien veel artikelen. Zijn werk werd achtereenvolgens voortgezet door Y. Eykenaar (nr. 36 t/m 51), A. Dirksen (nr. 52 t/m 55), T. Hoekstra (nr. 56 t/m 82) en A. Nooij (vanaf nr. 82). In dit bijzondere nummer is een straatwandkaart van de Dorpsstraat opgenomen. Ook deze kaart is bij benadering 25 jaar oud. Het bijbehorende artikel demonstreert hoe snel de veranderingen in dit deel van het dorp gaan. Drukkerij Modern De Kostersteen 100; april 2007 1
Sociale woningbouw in Bennekom (3) Arno van der Valk De Kostersteen besteedt regelmatig aandacht aan de geschiedenis van de vooroorlogse monumentale, kapitale villa s in het dorp, maar hoe was het gesteld met sociale woningbouw? In het eerste artikel, gepubliceerd in De Kostersteen nr. 98 van november 2006, is de oprichting van woningbouwvereniging Plicht Getrouw beschreven; in het tweede artikel in De Kostersteen nr. 99 van februari 2007 kwam de bouw van de eerste zestien woningen aan de orde. In dit derde artikel komt voor zover de archieven dat toelaten - het verhuren en bewonen van deze woningen aan bod. Toewijzing Het bestuur van Plicht Getrouw besloot op 11 september 1920 dat de heren Van Slooten en Van Silfout een voorlopige lijst van gegadigden voor de woningen zouden opstellen door de belangstellenden te bezoeken en te vragen naar de grootte van het gezin, hun inkomen, de reden voor hun belangstelling en de woning van hun voorkeur. Om te zorgen dat de woningen onder de juiste voorwaarden bij de juiste doelgroep terecht zouden komen, moesten de op te stellen huurovereenkomsten (vastgesteld in de bestuursvergadering van 21 december 1921) ter goedkeuring aan het ministerie van Arbeid voorgelegd worden. Op voordracht van het ministerie van Financiën moest een woning beschikbaar worden gesteld aan een rijksambtenaar. Er waren dus 15 woningen beschikbaar om toe te wijzen, want in die eerste jaren maakte het college van Burgemeesters en Wethouders geen gebruik van de voorwaarde - opgenomen bij het verlenen van het exploitatievoorschot - dat als B&W dat verlangde een gemeenteambtenaar voorrang zal hebben boven andere gegadigden. 1 In de daarop volgende bestuursvergadering werden de kandidaat-huurders uitgenodigd voor de toewijzing van de woningen. En dat Plicht Getrouw met de bouw in een behoefte voorzag, blijkt uit de gegevens van de kandidatenlijst. Nummer 1 had bijvoorbeeld negen kinderen en werd wegens de verkoop van zijn huis de huur opgezegd. De kantonrechter had bepaald dat hij in het huis mocht blijven wonen tot de woningbouw een woning voor hem beschikbaar had. Nummer twee moest met vijf kinderen ook vanwege verkoop zijn huis verlaten. Nummer 3 bewoonde met vier kinderen een onbewoonbaar pand en nummer 4 had de pech met vrouw een kind bij zijn schoonmoeder te moeten inwonen. Bij de toewijzing werd behalve op gezinsgrootte en de woning van voorkeur ook op bijzondere omstandigheden gelet. Zo had T. Haselaar als Bennekommer de voorkeur boven Joh. Barneveld. De woningen werden toegewezen aan Jan van Silfhout, Joh. Bender, Derk van de Kraats, Klaas van Beek, Geurt Welgraven, T. Hasselaar, Koornstra, J.A. de Brouwer, P. Brouwer, Barend Achterhuis, Klaas Heitink, Evert van Ginkel, A. 2 De Kostersteen 100; april 2007
Van Ballegooijen, Evert van de Heuvel en Antoon van de Wal. Hoewel nog niet met zekerheid gezegd kon worden, wanneer ze de huizen konden betrekken, tekenden zij in de bestuursvergadering van 6 januari 1921 hun huurcontract. Als bezoldigd opzichter van de woningen, met een vergoeding van ƒ 100 per jaar werd bestuurslid Ansink benoemd. Hij werd tevens belast met het ophalen van de huur op zaterdagmiddag. Minstens zestien belangstellenden werden door deze toewijzing teleurgesteld, bovendien was pas de helft van de aangekochte grond in gebruik, zodat het bestuur besloot de bouw van nog eens zestien identieke woningen aan te vragen. Uiteindelijk is dat nooit gebeurd en werd even verstandig als voorzichtig besloten eerst de exploitatie van deze woningen maar eens aan te zien. Leefbaarheid Om de leefbaarheid van het woonwijkje te bevorderen werd aantal maatregelen genomen. In een gemeentelijk besluit over het financieringsvoorschot werd bijvoorbeeld bepaald dat niet zonder toestemming van B&W eenige nering of bedrijf mogen worden uitgeoefend en dat alcoholhoudende dranken niet ten verkoop in voorraad genomen of verkocht mochten worden. 2 In het huurcontract was ook de volgende bepaling opgenomen: geen enkel getimmerte, hoe ook genaamd mag op het erf of in de tuin geplaatst worden dan na vergunning van het bestuur. 3 Het bestuur vaardigde niet alleen dit soort geboden uit, er kwamen ook voorzieningen. Er werd een kinderspeelplaats aangelegd, er werden in de noordelijke houtsingel doorgangen gehakt en er werden ter verfraaiing bomen aangepland langs de weg. Om de associatie met het kennelijk niet al te goed bekend staande rode-dakjesdorp in Wageningen te vermijden, kregen de daken van de helft van de woningen grijze in plaats van rode dakpannen. Waterleiding Een verhaal apart was de waterleiding. De voorzitter had een conflict met het Edese waterleidingbedrijf over een in zijn ogen veel te hoge offerte voor de aanleg van leidingen en de levering van water. Uit bezuinigingsoverwegingen sloot de vereniging een contract met het waterleidingbedrijf waarin bepaald werd dat er een collectieve waterleiding zou worden aangelegd met één watermeter op de hoofdbuis. Iedere verbruiker betaalde de vereniging per jaar 14 gulden. Hieruit volgt dat er moest worden toegezien op het verbruik van water, omdat verspilling nadelig was voor de vereniging, wie zich daaraan schuldig maakt, moet het geheele verbruik betalen of de woning ontruimen, aldus de voorzitter. 4 Het verenigingslid de heer Rennes opperde dat de ene bewoner meer water gebruikt dan de ander, bijvoorbeeld zij die voor anderen de was doen. De voorzitter vond het wassen voor een ander geen motief voor een hoger watergebruik, maar stond dit toe als de bewoner zelf betaalde. Bovendien was in zijn ogen het ingeschatte waterverbruik van 53 m 3 per gezin al aan de hoge kant. We moeten zuinig zijn, zeer zuinig, zal de exploitatierekening kloppen. Er mag geen woning leegstaan, er moeten geen ongelukjes plaatsvinden. Het is de daarom plicht De Kostersteen 100; april 2007 3
straat deden 5 gulden huur, die aan de Acacialaan 4,40 gulden. Het bestuur meldde daarbij dat de woningen weliswaar zonder mutatieleegstand aan nieuwe kandidaten verhuurd konden worden, maar dat ze daarbij geen selectie meer konden toepassen: hetgeen niet aan de woningen ten goede komt. 6 De gemeente stelde voor de huur van de duurste woningen te verlagen, maar de totale huursom Naoorlogse woningen van Plicht getrouw aan de moest dan wel gelijk blijven. Dat betekende dat de Laarweg; vorig jaar gerenoveerd. dat op het waterverbruik nauwlettend andere huurders een huurverhoging zouden krijgen. De huurders wordt toegezien, er moet het gevoel van saamhorigheid gewekt worden: we wonen mooi, we wonen duur, maar we moe- hadden, waren echter solidair met hun die een huurverlaging in het vooruitzicht ten ook zuinig leven. 5 achterburen: de acht bewoners van de En inderdaad, er ontstond zo n saamhorigheid in de vereniging, zoals blijkt uit aan de gemeenteraad waarin ze om huur- Schoolstraat schreven een verweerschrift een voorbeeld uit de jaren dertig. De verlaging vroegen, maar alleen als die vraagt blijft of er inderdaad veelwassers niet ten koste ging van de achterburen. waren, en hoe voor hen werd bepaald De bewoners van de Acacialaan schreven hoeveel ze moesten bijbetalen voor hun een brief waarin ze het verzoek van de waterverbruik. bewoners van de Schoolstraat ondersteunden. Jaren dertig De huurders kregen van burgermeester De economische crisis van de jaren dertig Creutz (1873-1941) en zijn college niet van de vorige eeuw ging niet aan de wat ze wensten. Zolang er geen woningen leegstonden, was volgens B&W de huurders van Plicht Getrouw voorbij. Door werkloosheid en loonsverlagingen nood nog niet hoog genoeg gestegen. En dreigden huurders in problemen te raken, de vereniging Plicht Getrouw die tot nog Het bestuur stelde de gemeenteraad in toe op loffelijke wijze zonder tekorten april 1933 voor de huren van de zestien heeft gewerkt zou - zo stelde het college woningen gelijk te trekken op 4 gulden - zonder noodzaak dergelijk tekort gaan per week. De woningen aan de School- scheppen, welk tekort door de gemeente 4 De Kostersteen 100; april 2007
zou moeten worden gedekt; iets waartoe onder de bestaande financiële omstandigheden niet zonder noodzaak mag worden overgegaan. 7 Een duidelijk standpunt met de hand op de gemeentelijke knip, maar toen er echter toch woningen leeg kwamen te staan, werden de huren alsnog verlaagd. was. 8 Net als op veel plaatsen in Nederland werd in Bennekom door het plaatsen van noodbehuizingen gepoogd de ergste nood te leningen. Zo kreeg Plicht Getrouw in 1946 voor de tweede keer in zijn bestaan toestemming om te Nasleep van de oorlog De zestien huizen van Plicht Getrouw kwamen de Tweede Wereldoorlog niet ongeschonden door. In de herfst van 1944 werden alle inwoners van Bennekom geëvacueerd. Toen de bewoners terug kwamen, moesten in augustus 1945 de timmerman A. van Grootheest en metselaar H. van de Brink eraan te pas komen om de oorlogsschade aan de woningen van Plicht Getrouw te herstellen. Bouwmateriaal was schaars en in december 1945 volgde er nog een gepeperde rekening van de Edesche bouwmaterialenhandel. Na de oorlog was de druk op de woningmarkt enorm, er was in de voorgaande jaren nauwelijks gebouwd en veel verwoest, waarbij kwam dat ook de remigrerende (Indische) Nederlanders moesten worden gehuisvest. De woningnood was zo hoog dat het vorderen van woonruimte en een soort distributiesysteem voor de woningproductie bij wet werd geregeld. Op grond van de woningen gezinstelling van 1947 en de algemene woningtelling van 1956 bleek dat er ook in Bennekom een flink woningtekort Naoorlogse woningen van Plicht Getrouw aan de Weerkruislaan bouwen en verschenen er twaalf nieuwe woningen op de Laar (Acacialaan). In 1947 ging de gemeente akkoord met de bouw van nog eens 50 noodwoningen: woningen die slechts aan de minimale eisen van de bouwverordening hoefden te voldoen. Deze woningen werden aan de Acacialaan, de Heidelaan, de Berkenlaan en de Weerkruislaan gebouwd. Dit vormde het begin van een gestage uitbreiding van het woningbezit van Plicht Getrouw tot het huidige totaal van ruim 700 sociale huurwoningen. De Kostersteen 100; april 2007 5
Nieuwe woningen van Plicht Getrouw aan de Schoolstraat; op deze plaats stonden de eerste woningen van Plicht Getrouw. Noten 1 Gemeentearchief, raadsverslag van 2 augustus 1920, bepaling 11, blz. 469. 2 Idem, bepaling 14, blz. 470. 3 Artikel 8 van het huurcontract, zoals besproken in de bestuursvergadering van 21 december 1920. 4 Archief Plicht Getrouw, Notulenboek, ledenvergadering 9 augustus 1920, blz. 108. 5 Idem, blz. 109 6 Brief van 13 april 1933 aan de gemeenteraad, zie raadsverslag van 21 april 1933. 7 Gemeentearchief, raadsverslag, 21 april 1933, blz. 338-342. 8 Zie ook J. Kwantes, Rapport inzake het tekort en de behoefte aan woningen van verschillende welstandstypen in de gemeente Ede, Hilversum 1959. 6 De Kostersteen 100; april 2007
Metamorfosen, Marcel-Rienus-Moshe, een boek geschreven door een Joodse onderduiker. Anneke Nagtegaal Dit boek vertelt het levensverhaal van Marcel Hertz; dat was zijn naam voor de oorlog. Rienus van Eck was zijn onderduiknaam en Moshe Harel was de naam die hij koos na zijn emigratie naar Israël. Elke naamsverandering was ook een gedaanteverwisseling, daarom heeft hij het boek Metamorfosen genoemd. Het is geschreven door een onderduiker die tijdens de oorlog bijna twee jaar bij mijn ouders op de kwekerij aan de Heidelaan in Bennekom ondergedoken was. Hij heeft het geschreven voor zijn kinderen en kleinkinderen omdat zij moeten weten wat er gebeurd is tijdens het leven van hun ouders en grootouders. Hij heeft hen nooit verteld wat er allemaal voor, tijdens en na de tweede wereldoorlog is gebeurd. Dit boek met heel veel persoonlijke details en ervaringen is helaas uitgekomen een half jaar na zijn overlijden. Het heeft een zeer beperkte oplage in het Hebreeuws en Nederlands, alleen bestemd voor die mensen die hijzelf en zijn familie daarvoor hebben uitgekozen 1. Yad Vashem Dat er niets verteld wordt door je vader is voor mij heel erg herkenbaar. Jarenlang legde mijn vader mede de krans van het voormalige verzet bij het Bart van Elst plantsoen. Als kind vond ik dat heel normaal omdat hij deze als bloemist in Bennekom toch zelf gemaakt had. Pas toen mijn moeder en postuum mijn vader, in 1988 de Yad Vashem onderscheiding uitgereikt kregen, realiseerde ik mij dat mijn ouders bijzonder waren. Zoals Yad Vashem het beschrijft, waren zij mensen die met gevaar voor eigen leven hulp geboden hebben aan Joden die ondergedoken waren in de tweede wereld oorlog. Pas bij die gelegenheid kregen de ondergedoken Joden voor mij een gezicht want het was ons wel verteld, maar dat werd nooit als bijzonder ervaren. Het kwam op hun weg en dan deed je dat. Later ben ik naar Israël gegaan. In bijzijn van Marcel en een aantal van zijn kinderen en kleinkinderen heb ik namens mijn moeder in de Garden of the Righteous de plaquette mogen onthullen die bij de onderscheiding hoorde. Daar hoorde ik van Marcel wat er werkelijk gebeurd was en veel vind ik terug in zijn boek. Rotterdam Marcel Hertz is in 1920 in Sittard geboren en opgegroeid in Rotterdam waar hij ook de architectenopleiding voltooid heeft. Hij heeft een jongere broer Jaques en een zusje Bertie. De familie Hertz was een gegoede familie. De zuster van zijn grootvader was gehuwd met Jacques Hartogs, stichter van de ENKA. De Dr.Hartogweg, ten zuiden van de A12 is naar hem genoemd. De zuster van mijn vader, mijn tante Martha, was bij de familie Hertz in dienst als het meisje voor dag en nacht. De Kostersteen 100; april 2007 7
Marcel werd verliefd op Rachel Roos, die als kind Didi genoemd werd en deze voornaam altijd gehouden heeft. De ouders van Marcel waren tegen de relatie omdat Didi van een lagere stand zou zijn. Rotterdam werd gevorderd en niet-joden mochten niet meer bij Joden werken. Daarom moest Martha weg bij de familie Hertz. In mei 1942 moesten Joden een ster gaan dragen en zij mochten s avonds niet meer op straat. Marcel en Didi waren in ondertrouw toen in juli 1942 het bevel kwam dat Joden naar werkkampen in Polen op transport moesten gaan. Zij waren vast van plan te gaan want ze waren jong en sterk en dachten het leven in een werkkamp wel aan te kunnen. Martha heeft in opdracht van mijn grootvader de familie Hertz met veel moeite weten te overtuigen dat ze allemaal moesten onderduiken. Mijn grootvader had gehoord dat het fataal zou gaan aflopen. Het hele gezin Hertz, inclusief Didi en haar moeder is ondergedoken bij diverse leden van de familie Nagtegaal. Huis van Jaap Nagtegaal aan de Heidelaan, getekend door Marcel tijdens zijn onderduikperiode. Het huis stond t.o. het huidige huis op nr.9 Uiteindelijk zijn ze toch in augustus 1941 verloofd en hadden trouwplannen. De Joden werden toen door allerlei maatregelen steeds meer geïsoleerd: Joodse bedrijven geliquideerd, Joden werden verdreven uit hun woning. Hun huis in Bennekom Marcel krijgt zijn onderduiknaam: Rinus van Eck. Hij heeft als dekmantel dat hij door Pro Juventute uitgezonden is omdat hij op het slechte pad geraakt was en nu moest leren werken. Hij werd als knecht te werk gesteld op de kwekerij van Nagtegaal waar mijn vader Jaap de leiding had. De kwekerij lag aan de Heidelaan en grensde aan de Weerkruislaan en het terrein van de Boerenbond. Marcel kreeg een kamertje in de kwekerij en zijn zusje Bertie kwam als Anneke bij mijn ouders in huis. Zij zou een nichtje zijn en een bleekneusje uit Rotterdam die bang was van het schieten daar. 8 De Kostersteen 100; april 2007
Marcel, 22 jaar oud, net afgestudeerd als architect kwam als onderduiker en werd tuinderknecht in Bennekom. Een totaal ander leven en hij beschrijft hoe hij dit Op deze kadasterkaart van kort na de tweede wereldoorlog zien we links-boven de kwekerij, zuidelijk van de Heidelaan. Daaronder de gebouwen van de Boerenbond. ervaarde. Vooral het verlies van zijn identiteit heeft hem heel veel moeite gekost. In zijn beleving moest hij alles inleveren: zijn persoonlijkheid en karakter, alles waar hij op gesteund had om iets te betekenen en mee te tellen zoals afkomst, milieu, opleiding en diploma s, zijn vriendenkring en zijn beroep. Zoals hij zelf schrijft: het is uitgevaagd, er is alleen nog een Rienus van Eck, een aankomende tuinderjongen. Op dat moment realiseerde hij zich niet dat hij ondanks dat hij heel veel verloren had, toch nog een gunstiger positie had dan de onderduikers die de hele dag opgesloten zaten op een zolderkamertje. Zijn zusje Bertie was dicht bij hem en zijn broer Jacques zat ondergedoken bij Driekus van de Pol 2 en zijn vrouw Lena die de buren waren van mijn ouders toen zij nog niet op de kwekerij aan de Heidelaan woonden. Af en toe had hij ook met Didi contact want die was met haar moeder eerst ondergedoken in de Klomp en later via een aantal omwegen bij mijn grootouders aan de Edeseweg 44 3. Daar waren ook de ouders van Marcel, die eerst negen maanden op een zolderkamertje bij tante Teuni en oom Piet in Schiedam gezeten hadden. Zij waren daar gezien door hun kleine kinderen en moesten toen weg, want dat werd veel te gevaarlijk. Marcel beschrijft hoe de situatie op de Edeseweg 44 was: drie vrouwen en een man samen in één kamer de hele lange dag, iedere dag. Vier mensen met een totaal verschillend karakter die het noodlot bij elkaar gebracht heeft. Die tegen hun wil en alle logica in alles samen moeten delen: hun gemeenschappelijke lot, goede en slechte buien, verdriet, hoop, wanhoop, teleurstellingen, angst, verveling, De Kostersteen 100; april 2007 9
geduld en alle onzekerheden. Hij beschrijft de situatie zoals Anne Frank die ook wel beschreef over het leven in het Achterhuis. Ze werden gek van elkaar en hun persoonlijkheden veranderden. Het werd een onhoudbare situatie, men kibbelde voortdurend en de zenuwen hadden het begeven, iedereen was doorlopend geïrriteerd. Van mijn moeder weet ik dat de situatie ook uiterst gevaarlijk werd, want men wilde de straat op omdat men het niet meer kon opbrengen om met elkaar in één ruimte te zijn. Het kon hen allemaal niets meer schelen: alles was beter dan onderduiken. Dit betekende ook heel veel gevaar voor mijn grootouders en ouders, want als de onderduikers gepakt werden betekende dat ook dat hun gastgevers gepakt werden. Er werd een oplossing voor deze onhoudbare situatie gevonden. Door bemiddeling van Driekus van de Pol kregen Didi en haar moeder en de ouders van Marcel vervalste persoonsbewijzen en stamkaarten via Jo van den Bent 4, de broer van Lena, de vrouw van Driekus. Door deze verzetsdaad konden zij zich als Nederlandse evacués weer op straat begeven. Er zijn op de kwekerij meerdere momenten geweest dat er gevaar dreigde. Zo hebben de onderduikers een aantal dagen in het korenveld geleefd. Er werd ook een briefje door de bus bij mijn grootouders gegooid: De Joden uit uw huis en ook bij uw zoon dreigt er gevaar. Marcel en zijn zusje zijn toen in de geheime kast op de kwekerij gegaan. Het was een diepe kast in de werkplaats waarin al eerder een schot was aangebracht. Hierdoor ontstond er een ruimte van circa 50 centimeter diep waar Marcel en zijn zusje op een plankje konden zitten. Er was een fles water en een potje om in te plassen. De tussenplank werd er weer ingezet en allerlei gereedschap er voor. Het leek nu een gewone kast wanneer deze open gedaan werd. Zij hebben er 19 uur gezeten en er gebeurde niks. Nooit is men te weten gekomen wie er verantwoordelijk geweest is voor dat briefje. Gaandeweg kreeg men weer wat vertrouwen omdat het blijkbaar loos alarm was, en iedereen keerde weer terug en de situatie was weer zoals er voor. Ook Marcel kreeg zijn valse papieren. Hij ging volgens afspraak naar het politiebureau om te melden dat zijn persoonsbewijs uit zijn borstzak gevallen en verbrand was bij het vullen van de ketel met kolen. Agent Wassink, die mede in het complot zat, had dienst en maakte een proces-verbaal op. Dat werd naar Ede gestuurd. Jo van den Bent had een paar nachten eerder de gegevens van Rienus van Eck in de cartotheek ingevoerd. Zijn aangifte klopte dus en hij kreeg nu het persoonsbewijs met stamkaart. Hij was nu echt Rienus van Eck en hij ervaarde dat alsof hij zichzelf, Marcel Ernest Hertz, had weggegeven. Hij bestond niet meer. Omdat de situatie onhoudbaar en gevaarlijk geworden was op de kwekerij van de familie Nagtegaal, zijn in mei 1944 alle Joodse onderduikers op andere adressen ondergebracht. Ze waren daar toen bijna twee jaar ondergedoken geweest. Inmiddels hadden de meesten een persoonsbewijs en stamkaart gekregen, dus men kon toen eindelijk de straat op. Rienus ging naar Kees de Koning, die een 10 De Kostersteen 100; april 2007
boerderij had aan de Goorsteeg tussen Ede en Lunteren, en werkte daar als boerenknecht. Verzet Didi en Marcel en ook broer Jaques met de schuilnaam Job, allen nu met een Nederlands persoonsbewijs, hebben in het Veluwse verzet gezeten. Didi was actief als koerierster. Zij had het haar rood geverfd en haar wenkbrauwen afgeschoren om zo haar Joods uiterlijk te verbergen. Marcel en Jaques hebben meegewerkt aan wapendroppings. Zij zorgden voor de aanvoer van levensmiddelen voor de parachutisten die na de operatie Market Garden waren achtergebleven en door het verzet waren ondergebracht in een schaapskooi. Ook begeleidden zij het transport van de achtergebleven parachutisten over de Rijn. Hij beschrijft de paardenverordening op 4 september en Dolle dinsdag op 5 september 1944, en hoe de dropping van 8 maart 1945 helemaal fout ging. Zeventien van de veertig verzetsmensen zijn toen gearresteerd. Didi wordt gearresteerd, weet de belastende brieven voor de commandanten van het verzet nog in een pan te laten verdwijnen, wordt gemarteld, naar de gevreesde Wormshoef en later naar Apeldoorn overgebracht. Iedereen van het verzet was bang dat dit jonge meisje zou doorslaan. Didi wist heel veel namen en adressen 5. Het is o.a. beschreven in het boek Partizanenvrouwen van J.Th. Kuyk hoe heldhaftig Didi met haar kapotgeschoten benen geweest is en geen enkele naam en adres heeft prijsgegeven. Zij heeft na de oorlog daarvoor de allerhoogste Amerikaanse onderscheiding gekregen: De Medal of Freedom with Bronze Palm en tevens een Britse onderscheiding: de King s Medal for Courage. Marcel heeft een onderscheiding ontvangen voor zijn deelname aan de operatie om de parachutisten over de Rijn te zetten. Beiden kregen zij het verzetskruis. Bevrijding De bevrijding was er op 17 april 1945 voor Marcel. Hij kwam te weten dat alle hier beschreven onderduikers de oorlog overleefd hadden, alleen wist hij toen niet waar Didi was. Deze bleek later vlak voor de bevrijding bij een transport van het kamp Westerbork te zijn ontsnapt en was toen naar Ede gefietst, waar zij totaal uitgeput aankwam. Later zou blijken dat heel veel verdere familieleden het niet overleefd hadden. Zij trouwden als eerste bruidspaar na de bevrijding in het raadhuis van de gemeente Ede op 9 mei 1945. Jo van den Bent regelde in het bevolkingsregister dat zij weer hun Joodse namen kregen en hij was de ambtenaar van de burgerlijke stand. Er was een erewacht van verzetsmensen, leden van de Binnenlandse Strijdkrachten. De commandanten Wildeboer (Bill) en Wiegeraad (Barend) bedankten Didi in een toespraak voor haar heldhaftige gedrag om niet hun namen door te geven. Het heeft veel levens gespaard. Zij hadden de receptie in het huis van de familie Durlacher aan de Edeseweg 58, een Joodse familie uit Bennekom die de oorlog ook overleefd heeft. Na de oorlog krijgt Marcel een aanstelling bij het bureau voor wederopbouw bij de gemeentewerken van Ede en later krijgt hij een baan op een architectenkantoor in Rotterdam. Zij kregen twee zonen. Zij besluiten met het gezin als idea- De Kostersteen 100; april 2007 11
listen naar een kibboets te gaan in Israël, waar zij hun derde zoon kregen. De naam Marcel werd toen veranderd in Moshe. Uiteindelijk verlaten ze na jaren de kibboets en wordt Moshe architect in Tel- Aviv. Marcel en vooral Didi hebben er voor gezorgd dat Lena en Driekus van de Pol de Yad-Vashem onderscheiding kregen en later ook de familie Nagtegaal. Didi is in 1988 overleden, een aantal dagen nadat zij uit Nederland was teruggekeerd naar Israël. Zij was in Nederland om aanwezig te zijn bij de uitreiking van de Yad Vashem onderscheiding aan mijn moeder in het Gemeentehuis van Ede. Haar oude vrienden uit het verzet hadden een reünie voor haar georganiseerd en mogelijk is dit alles bij elkaar te veel emotie voor haar geweest. Besluit Het boek heeft heel veel indruk op mij gemaakt omdat het zoveel over de oorlog vertelt waar mijn familie bij betrokken was. Puzzelstukjes vielen op hun plaats. Ik ontdekte dat Driekus van de Pol, mijn meester van de Pol van de lagere school was. Hij was ook commandant van het verzet op de Veluwe met de schuilnaam Flip. Op 4 mei ging meester van de Pol altijd met zijn klas naar de plek in het bos aan de Keijenbergseweg en vertelde het verhaal dat daar een paar dagen voor de bevrijding twee jongens van Steenbergen zijn doodgeschoten. Sinds een paar jaar staat er nu een klein monument hiervoor. Hij heeft mij daar toen gezegd: denk er aan Anneke, je hebt een bijzondere vader. Toen heb ik daar niets mee gedaan. Nu ben ik op zoek en zit ook in de werkgroep van de Historische Vereniging Oud Bennekom Joodse inwoners Bennekom 1940-1945. We gaan op zoek in het archief naar nieuwe informatie en interviewen mensen die de Joodse inwoners nog meegemaakt hebben. Ik blijf dus puzzelen Noten 1 De familie heeft toestemming gegeven voor deze publicatie in de Kostersteen. 2 Zoals later blijkt was Driekus als commandant actief in het verzet. 3 Edeseweg 44 is afgebroken, later is daar de Rabobank gebouwd: hoek Acialaan/Edeseweg. 4 Jo van den Bent was ambtenaar burgerlijke stand in Ede. Samen met Janny Laupman, secretaresse schoof hij s nachts eigengemaakte kaarten in de cartotheek. 5 Dit alles is ook beschreven in het boek Ede 1940-1945 van Lagerwey en Plekkringa, waar ook de namen van Didi, Marcel en Jaques genoemd worden. 12 De Kostersteen 100; april 2007
Straatwandkaart van de Dorpsstraat, 25 jaar verandering. Ad Nooij, m.m.v. Henk Gijsbertsen. Ingevouwen in deze Kostersteen bevindt zich een straatwandkaart van de westzijde van de Dorpsstraat, met een stukje Bart van Elstplantsoen in het zuiden en een klein deel van de Edeseweg in het noorden. Op de straatwandkaart is niet aangegeven in welk jaar deze is gemaakt, maar de vele bouwkundige veranderingen die in de Dorpsstraat tot stand zijn gekomen, maken duidelijk dat deze kaart in de eerste helft van de jaren tachtig moet zijn getekend, waarschijnlijk in 1984. In dit begeleidend artikel plaatsen we naast de tekening uit 1984 telkens een foto die gemaakt is in februari 2007. Het toegevoegde commentaar geeft een beeld van de veranderingen die plaats hebben gevonden in dit wel zeer dynamische deel van Bennekom. Winkelpanden veranderen snel van bestemming, en dat gaat in veel gevallen gepaard met soms ingrijpende verbouwingen. Soms zijn deze verbouwingen zo ingrijpend, dat het beeld van de Dorpsstraat verandert. Of dit een wending ten goede is of eerder een verarming, daarover zijn de meningen verdeeld. In dit artikel is de nadruk gelegd op bouwkundige veranderingen die van invloed zijn op het beeld van de Dorpsstraat. Tevens wordt nader ingegaan op de bewoningsgeschiedenis, maar zonder de pretentie van volledigheid. Bij het verzamelen van de gegevens is niet alleen gebruik gemaakt van het geheugen van Bennekommers die hier al langer wonen, maar is ook gezocht in het gemeentearchief van Ede, met name in het archief van de bouwvergunningen. Dat er in dit stukje Bennekom veel is gebouwd en verbouwd, blijkt alleen al uit de stapel van bijna anderhalve meter archiefmappen die geraadpleegd moesten worden. Ondanks de grote variatie die zich voordoet bij de verbouwingen, zijn er toch bepaalde patronen te ontdekken. De meeste panden zijn van oorsprong een woning of een woon- winkelpand. In de loop der jaren heeft de winkel het steeds gewonnen van de woning. De pui van veel winkels kreeg door het plaatsen van grote etalageramen een veel nadrukkelijker accent. Nog nadrukkelijker wordt de consument uitgenodigd wanneer de toegangsdeur onzichtbaar wordt gemaakt; er ontstaat dan een inloopwinkel. Al deze veranderingen leiden er meestal toe dat het architectonisch verband tussen de vernieuwde benedenverdieping en de ongewijzigde bovenverdieping wordt verbroken. Een tweede patroon in de verbouwingsactiviteiten is het achterwaarts uitbreiden van de winkel. Dat kan een lange uitbreiding zijn met één bouwlaag, maar soms zijn er meer bouwlagen, waar appartementen worden gerealiseerd. In een aantal gevallen zijn de bouwplannen te groot om binnen het bestaande en vaak reeds verbouwde pand verwezenlijkt te kunnen De Kostersteen 100; april 2007 13
worden. Dan wordt een sloopvergunning aangevraagd, en verrijst een nieuw pand. Deze nieuwe panden zijn vrij dominant in de Dorpsstraat aanwezig. Zoals de ervaring leert, kan over smaak wel degelijk worden getwist. Het verdwijnen van het vertrouwde beeld van de Dorpsstraat kan nostalgie oproepen, maar laten we niet vergeten dat veel van die vertrouwde panden in de loop van de twintigste eeuw zijn gebouwd. Zonder verandering is er geen geschiedenis. Een niet onbelangrijk gegeven is, dat in de laatste decennia van de twintigste eeuw de ambachten - vroeger een dominant fenomeen in de Dorpsstraat - geheel uit dit deel van Bennekom zijn verdwenen. De smederij, de kleermaker, de loodgieter, de meubelmaker, maar ook de autogarage, zij zijn in deze periode vertrokken uit het centrum van het dorp. De Dorpsstraat is geheel en al een winkelstraat geworden. Beschrijving van panden Bart van Elstplantsoen 12-10-8 Dit huis is na de tweede wereldoorlog gebouwd in een toen gangbare traditionalistische stijl. Hier was gevestigd zaadhandel G. van Beek; nr. 12 was het woonhuis, nr. 10 de winkel. Op nr.10 is nu de winkel Sam-Sam. Destijds, vóór de aanleg van de Kierkamperweg, stond dit huis nog aan de Groenestraat. Bart van Elstplantsoen 6 Dit huis maakte deel uit van een serie van drie huizen. De huizen op nr. 4 en 2 zijn omstreeks 1984 afgebroken. In 1970 was dit het woonhuis van dhr Vosselman, de oprichter van de Verkeerswerkgroep Bennekom, de voorloper van de Dorpsraad. Van 1970 tot 1972 was hier het Kijk- en Luistermuseum gevestigd. Op de plaats waar de straatwandkaart melding maakt van een geprojecteerde weg, bevindt zich nu drukkerij Modern. 14 De Kostersteen 100; april 2007
Dorpsstraat 64 Lange tijd was dit een echte dokterswoning. De adressenlijst van 1928 meldt dat hier dokter van Omme woonde. Volgens de lijst van 1962 woonde hier dokter Stadig. Nu vinden we hier Guijt Verzekeringen. Dorpsstraat 60-58-56-54 Zoals de tekening laat zien, was dit een dubbele villa. Het noordelijke deel van deze villa is afgebrand in 1984. Dat was kort nadat dhr. Boland zijn zaak (wooninrichting) had overgedragen. Volgens de adressenlijst van 1936 woonde in dit pand A. van Silfhout, pensionhouder. Het pension droeg de naam Lindezicht. Toeval of niet, maar er staan jonge leilinden voor dit pand op nr. 54, waar nu planten- en bloemenwinkel Oxalis is gevestigd. In 1937 werd vergunning verleend voor het veranderen van de woning tot winkel, voor rekening van de NV Veluwsche Grondmaatschappij. Vóór de brand in 1984 was in het middengedeelte van de dubbele villa sinds het begin van de jaren zestig modehuis Van Schuppen gevestigd. In 1967 heeft van Schuppen de voorgevel van het pand veranderd. De winkelpui werd nu met een strakke belijning veel meer geprononceerd, met als gevolg dat het architectonisch verband tussen beneden- en bovenverdieping verloren ging. In deze periode hebben veel winkels in de Dorpsstraat een dergelijke verbouwing ondergaan, waardoor het aanzien van de Dorpsstraat aanzienlijk veranderde. De meest ingrijpende verandering kwam in 1985, toen Projectontwikkeling Midden Nederland BV, te Ede het door brand verwoeste pand verving door een modern woonwinkelpand, dat ruimte bood aan twee winkels, twee woningen en zes wooneenheden. Het zuidelijk deel van de oorspronkelijke dubbelvilla is bewaard gebleven. Daar is nu kapsalon Widy gevestigd. De Kostersteen 100; april 2007 15
Dorpsstraat 52 Hier stond in de jaren vijftig een statig woonhuis, genaamd De Geer. In 1956 werd toestemming verleend om dit huis te vervangen voor een meubelzaak, een huis met twee bouwlagen en een plat dak, getekend door de architect A.H. de Waal. Toen de bouw geen doorgang vond, verzocht de Waal de helft van de inmiddels betaalde leges van 40 gulden te restitueren. In 1959 kreeg R. Alblas toestemming voor de bouw van een winkelpand, nu getekend door architect H.J. Messelink. Er kwam een zaak voor radio en televisie. Nu is hier Baars Bedden gevestigd. Het pand heeft in de loop der jaren een paar gebruikelijke verbouwingen ondergaan. In 1992 werd een aanzienlijke uitbreiding achterwaarts gerealiseerd; in het laatste kwart van de vorige eeuw hebben meer winkels in de Dorpsstraat dat gedaan. Bovendien werden in het pand op nr. 52 nog vier zgn. HVAT-eenheden gebouwd. HVAT staat voor Huisvesting Alleenstaanden en Tweepersoonshuishoudens. In die tijd werd door de bouwwereld ontdekt, dat niet alle mensen in gezinsverband leven. Tegenwoordig noemen we dat appartementen. Dorpsstraat 50 Nr 50 is nu een bouwput. In het begin van dit jaar is de winkel van Baars Woninginrichting gesloopt. In 1945 kreeg J. van Silfhout toestemming het toenmalige pand op deze plaats met de bestemming woon- en winkelpand te verbouwen. In een bouwaanvraag van 1947 wordt gemeld dat Van Silfhout een levensmiddelenwinkel had. Het was niet zo maar een winkel, hij had er ook een koffiebranderij. In 1966 betrok H. Snetselaar het pand. Opnieuw vond een verbouwing plaats. Geheel i.o.m. de mode van die tijd, kreeg de winkelpui een meer geprononceerd aanzien. Toen Snetselaar de supermarkt verplaatste naar de overzijde van de Dorpsstraat, betrok Baars Woninginrichting het pand. Er zal een nieuw winkelpand komen, uiteraard met appartementen. 16 De Kostersteen 100; april 2007
Dorpsstraat 48 In 1970 werd hier gevestigd de fotowinkel van A. Lelieveld. De Bennekomse architect Messelink tekende een nieuwe voorgevel. Ook hier zien we dat de winkelpui meer geprononceerd werd, waardoor er een stijlbreuk ontstond tussen beneden- en bovenverdieping. Maar dat bleef niet zo. Het pand op nr. 48 is het enige pand in de Dorpsstraat waar deze schending ongedaan is gemaakt. In 2001 werd vergunning verleend voor een verbouwing; er zou een restaurant komen met twee bovenwoningen. In 2005 onderging het pand een aanzienlijke renovatie. Het restaurant is er nooit gekomen, maar wel kapsalon Assepoester. De nieuwe winkelpui harmonieert aanzienlijk beter met de gehele voorgevel dan de vorige pui. Het pand staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Dorpsstraat 46 Op 22 maart 1944 kreeg J.J. Mekking vergunning voor het uitvoeren van een verbouwing. Dat was enkele maanden voor de evacuatie van Bennekom, maar dat kon Mekking niet weten. Bouwmateriaal was schaars in die oorlogsdagen; het materiaal moest worden aangevraagd bij de Dienst van den Algemeen Gemachtigde voor den Wederopbouw en voor de Bouwnijverheid. In 1955 volgde opnieuw een verbouwing, waarbij Mekking hetzelfde deed als veel andere winkeliers in de Dorpsstraat, namelijk het nadrukkelijk prononceren van de winkelpui. De voorbijgangers werden buiten reeds lekker gemaakt. Inmiddels is het pand afgebroken en vervangen door hoog oprijzende nieuwbouw. In het nieuwe pand zijn twee winkels ondergebracht en een aantal appartementen. In het linkerdeel zit banketbakker Mekking, in het rechterdeel Baars Tapijt, nadat deze het inmiddels gesloopte pand op nr. 50 had verlaten. De Kostersteen 100; april 2007 17
Dorpsstraat 44-42-40 Op nr. 44 bevindt zich nu café De Rechter. Het is het zuidelijke gedeelte van een serie van drie vooroorlogse panden met een typische bouwstijl, drie woonlagen, meer stedelijk dan dorps. In 1973 kreeg D.J. van Hattum vergunning voor een verbouwing aan zijn woning. Hij had daar destijds een slijterij. Voordien was hier café Rawang gevestigd. In 2004 kwam een grote verbouwing tot stand. Het café werd verbouwd met een hoge aanbouw aan de zuidelijke gevel, er kwamen vier bovenwoningen. Het middengedeelte van de drie panden, waar nu bakkerij Bart is gevestigd, is in 1976 verbouwd tot winkel. Er kwam een grote uitbreiding achterwaarts. H.A.J. van der Slooten had hier toen een radio- en televisiezaak. Het noordelijke deel van de drie panden is in 1991 afgebroken om ruimte te maken voor Albert Heijn supermarkt. Dit pand was lange tijd in gebruik door G.Jansen die daar een schoenenwinkel had. In 1956 heeft Jansen de pui van zijn winkel aangepast aan de inzichten uit die tijd, maar een echte geprononceerde winkelpui verscheen pas in 1965. J. Meurs was de opvolger van Jansen, ook hij verkocht schoenen. In 1976 liet hij een luifel plaatsen. In de laatste jaren van het pand was hier een kledingzaak gevestigd. Dorpsstraat 36-34 Op nr. 36 staat sinds 1991 de supermarkt Albert Heijn. Voor deze supermarkt zijn twee panden afgebroken, nl. het noordelijke gedeelte van het eerder genoemde blok van drie panden (eertijds nr. 38) en het huis van de fa. wed. R. van Schothorst, dat op nr. 36 stond. Dat is het linkergedeelte van het pand op de tekening. In 1939 kreeg de firma Wed. R. van Schothorst vergunning tot het veranderen van een woning tot een dubbelwoning; het werd een huis met twee bouwlagen en een zadeldak. In 1946 vond een aanzienlijke verbouwing plaats. Het bestaande pand werd uitgebreid met het huis rechts op de tekening, waar thans Combi Foto is gevestigd. Het nieuwe huis werd een manufacturenwinkel, het bestaande huis een woning. Een modernisering van de woning vond plaats in 1963, toen de ramen met luiken werden vervangen door brede ramen. In 1991 valt het doek, het woonhuis wordt gesloopt, maar de winkel blijft gespaard. Daar vinden we nu Combi Foto (nr. 34). Zoals de foto laat zien, is de topgevel sierlijker dan op de tekening is weergegeven. 18 De Kostersteen 100; april 2007
Albert Heijn had al langer belangstelling voor Bennekom, de eerste gesprekken vonden plaats in augustus 1987. De Koninklijke Ahold NV liet ook een vestigingsplaatsonderzoek uitvoeren. Niettemin stuitte de aangekondigde komst van Albert Heijn op grote bezwaren, er brak een beschaafde dorpsopstand uit. Op 2 april 1991 werd de bouwvergunning aangevraagd. Er kwamen bezwaarschriften van supermarkt Snetselaar BV, van het voltallige personeel van Snetselaar (met van ieder een handtekening), van super Donkelaar, van de Dorpsraad van Bennekom, van de bewoners van Neder-Veluwe, van J. J. Mekking namens de Bennekomse winkeliersvereniging (met van elke aangesloten winkeliers een winkelstempel en handtekening), van De Gruyter Beheer BV als exploitant van Quality Photo (niet te verwarren met Combi Foto). Het mocht niet baten, op 16 juli 1991 werd de vergunning verleend. Een belangrijke concessie was de interne passage; voetgangers kunnen zo vanuit de Dorpsstraat naar de achter de winkel gelegen parkeerplaats gaan. Albert Heijn bouwde de winkel zo breed mogelijk, niet alleen tegen maar ook achter Combi Foto. Deze situatie doet denken aan de bouw van het Victoria Hotel tegenover het Centraal Station in Amsterdam. Thomas Rozeboom beschrijft in zijn roman Publieke Werken (Amsterdam, 1999) de wederwaardigheden van de eigenaar van een pand, een vioolbouwer, die niet bereid was tot verkoop; met als gevolg dat het hotel om het huis heen werd gebouwd, zoals vandaag de dag nog is te zien. Dorpsstraat 32 Op nr.32 vinden we thans Groeneveld opticien. Dit is een van de oudere panden in de Dorpsstraat waar weliswaar aan verbouwd is, maar dat toch zijn oorspronkelijke aanzien nog goeddeels heeft behouden. Lange tijd is dit een kapperszaak geweest. Omstreeks 1910 was hier kapper H. van Dam gevestigd; ook in 1928 woont hij nog op dit adres. Op de adressenlijsten van 1936 en 1941 staat D. Franzen vermeld. Vanaf ongeveer 1950 werkte hier kapper A. Leeflang. In 1976 liet R.C.M. van Puffelen een strakkere winkelpui aanbrengen. De winkelpui onderging opnieuw een verandering in 1987 met de komst van Groeneveld opticien. De Kostersteen 100; april 2007 19
Dorpsstraat 30 Het pand op nr. 30, waar nu Slijterij van de Voort van IJsseldijk is gevestigd, is lange tijd een textielwinkel geweest van A. van Holland. In 1939 kreeg A. van Holland vergunning om zijn woning te verbouwen. In 1947 gaf J. van Holland de winkel een voornamer aanzien. De toegangsdeur kwam in het midden van de voorgevel, met aan weerszijden grote etalageramen. De winkelpui kreeg in 1970 opnieuw een opknapbeurt, toen de slijterij zich in dit pand vestigde. In 1994 liet M.P.G. v.d. Voort de winkel vergroten door een uitbouw achterwaarts. De winkel werd bereikbaar vanaf de parkeerplaats aan de achterzijde. Dorpsstraat 26 Het pand op nr. 26 heeft een lange traditie van reizen en vervoer. Nu vinden we daar Reisbureau Brooks en Leppers. Het huis is gebouwd in 1928, in opdracht van Geurt van Silfhout Wzn.. Reeds op jonge leeftijd werkte hij in het bedrijf van zijn vader die een bodedienst had op Arnhem, met paard en wagen. In 1928 sloot hij een contract met de spoorwegen voor het in ontvangst nemen van fietsen en bagage op het station Ede, bestemd voor Bennekom. In Bennekom waren toen veel pensions. In het nieuwe pand werd een wachtkamer ingericht voor passagiers van de stoomtram. Daar was ook een loket voor het kopen van treinkaartjes. Geurt van Silfhout droeg de zwarte spoorpet. In 1936 kreeg Van Silfhout vergunning voor de bouw van een garage en het verplaatsen van een loods. Wanneer in 1937 een einde komt aan het personenvervoer met de stoomtram, wordt de wachtkamer gesloten; ook het kaartjesloket verdween. Van Silfhout sloot toen een contract met de PTT voor het vervoer van post naar Wageningen. Ook de besteldienst van Van Gend & Loos in Wageningen werd nu aan hem toevertrouwd. In 1957 laat Van Silfhout de wachtkamer ombouwen tot showroom. In 1962 werd het bedrijf overgenomen door zijn schoonzoon Sake Smit. 20 De Kostersteen 100; april 2007
Dorpsstraat 24-22-20-18 De tekening van dit pand is enigszins misleidend. Het rechtergedeelte van de tekening is het huidige Chinese restaurant. Vervolgens gaat het gebouw de hoek om; het gedeelte met de twee grote boogramen wordt nu gebruikt door Bruna. Op nr. 24 vinden het Chinese restaurant China Garden. Gedurende een lange tijd daarvoor was dit café Dorpszicht van Bothof. Toen in 1947 vanuit de rooms-katholieke parochie Ede-Zuid de bijstatie Bennekom werd gesticht, was er in Bennekom nog geen kerkgebouw. Gekerkt werd er vanaf 7 december in de zaal van Bothof in de Dorpsstraat. Elke zondag kwam de kapelaan uit Ede naar Bennekom. Deze situatie duurde tot 3 november 1957, toen de kerk aan de Heelsumseweg in gebruik werd genomen. In 1973 was J.C. Mak eigenaar van Dorpszicht; hij breidde de cafézaal uit. In het midden van de jaren tachtig startte A.K. Foo hier een Chinees restaurant. In 1987 werd vergunning verleend voor het plaatsen van een zgn. Chinees dak aan de voorgevel. Het complex Dorpsstraat 18-20-22 is gebouwd in het begin van de twintigste eeuw; er is een bouwtekening uit 1906. In de tweede wereldoorlog heeft het gebouw schade opgelopen als gevolg van granaatinslagen. In 1946 diende H. Folmer, horlogemaker, een aanvraag in voor een verbouwing van een winkelhuis, bestemd voor één gezin en twee winkels. Op de bouwtekening staat op de noordelijke hoek: Folmer Antiek. Het Gelders Genootschap tot Bevordering en Instandhouding van de Schoonheid van Stad en Land maakte de volgende aantekening bij deze bouwaanvraag: De bestaande toestand is dusdanig lelijk, dat iedere verandering hier reeds een verbetering is. In dit opzicht is het jammer, dat het pand niet op zeer ingrijpende wijze wordt verbouwd. De vergunning werd verleend op 27 juni 1946. In dit pand bevond zich ook de boekhandel A. van Slooten. Hij was het die in de eerste helft van de twintigste eeuw prentbriefkaarten uitgaf met afbeeldingen van Bennekom, De Kostersteen 100; april 2007 21
zodat de vele pensiongasten die in die tijd Bennekom bezochten, de thuisblijvers konden verblijden met een foto uit Bennekom met het opschrift De groeten uit Bennekom. De zaak werd overgenomen door schoonzoon M.van de Bent, en later diens zoon A. van de Bent. De winkel van Folmer was inmiddels bij de boekhandel getrokken. Van de Bent heeft de winkel overgedragen aan Bruna boekhandel; in het pand is sinds enkele jaren tevens een postagentschap gevestigd.. Het pand heeft na 1946 nog een aantal verbouwingen ondergaan. Op de tekening zien we in het midden een woonhuis met een rechthoekige toegangsdeur en een raam met luiken. Aan beide kanten van het huis is een winkel getekend met grote boogvormige vensters en een toegangsdeur op de afgeschuinde hoek. Zoals de foto laat zien, is het raam met de luiken inmiddels veranderd in een grote toegangsdeur, die bovendien is voorzien van een zeer geprononceerde luifel. Dorpsstraat 16-14 In het statige pand op de nrs. 16 en 14 bevinden zich nu resp. de bloemenen plantenwinkel van Adams en de kledingzaak Labelle. Beide winkels hebben de oorspronkelijke ingang aan de afgeschuinde hoek van het pand verplaatst. De twee ramen aan de voorzijde zijn vervangen door een groot boogvenster. Maar er is meer gebeurd. De verplaatste ingang van de winkels zit niet in, maar achter de voorgevel, waardoor tussen voorgevel en de toegang tot de winkels een arcade is ontstaan. Op nr. 16 hadden de dames De Vries een drogisterij. Hun naam vinden we terug op de adressenlijsten van 1928 en 1936. In 1941 woonde drogist Eijgenraam op dit adres. Hij had de ingang van zijn winkel nog op de afgeschuinde hoek; achter de twee kleinere ramen op de tekening bevond zich de woonkamer. Eijgenraam verhuisde naar de overzijde van de Dorpsstraat. Later heeft in dit pand de Kip- en Kaaswinkel gezeten. In het linker gedeelte van het pand, nu nummer 14, heeft nog enige tijd de winkel van Kolkman gezeten; in de etalage was het speelgoed van grotere omvang tentoongesteld. Kolkman is ook naar de overkant verhuisd en is daar de winkel Novita begonnen. 22 De Kostersteen 100; april 2007
Dorpsstraat 10 Hier heeft de Dorpsstraat een wezenlijk ander aanzien gekregen. Het pand op de tekening is inmiddels verdwenen. In het linker gedeelte was sinds de jaren dertig de slagerij van M. v.d. Bosch en later P.J. v.d. Bosch gevestigd. In het rechter gedeelte woonde G. Bothof; in latere jaren was hier een cafetaria. Het pand op de tekening is inclusief de ruimte aan weerszijden vervangen door een modern winkelpand. In maart 1977 is vergunning verleend aan Beleggings- en Handelsmaatschappij De Vallei te Ede voor het bouwen van een dubbel winkelpand. Het perceel werd inmiddels verkocht aan B.M.B. BV te Harderwijk die een nieuwe aanvraag indiende. In de nieuwe bouwtekening is met name de bovenste etage minder pompeus. De vergunning werd verleend in juni 1977. Ook in dit pand zijn de ingangen van de winkels achter de voorgevel. In het linkerdeel van het nieuwe pand heeft enige tijd een rijwielhandel en een breiwolwinkel gezeten. Nu is hier dameskledingzaak Seasons gevestigd. Rechts zit Landgraaf, ook een kledingzaak. Dorpsstraat 8 Ook dit huis is afgebroken. Van 1917 tot 1927 was hier de smederij van Jan de Nooij gevestigd, nadat zij eerder een bedrijf aan de Krulweg hadden. Daarna kwam hier R.R. v.d. Born wonen met een winkel voor tabak, sigaren en sigaretten. Aan de zijgevel hing een sigarettenautomaat. Aan de zijkant rechts had na de tweede wereldoorlog Klein Obbink een fotozaak; hij is later naar de Edeseweg verhuisd. Hier is ook het Kip- en kaaswinkeltje begonnen dat later is verhuisd naar Dorpsstraat 16, en daar uitgroeide tot een veelzijdige delicatessenzaak. In 1994 werd aan Modetta BV te Beetsterzwaag vergunning verleend voor het bouwen van een winkel met berging.dat betekende sloop van Dorpsstraat 8. Per brief van 23 december 1993 tekende P.H. van Hoffen bezwaar aan; wederom zou een beeldbepalende gevel van ca. 1880 verdwijnen. Ook de Dorpsraad van Bennekom maakte bezwaar. Volgens de Dorpsraad is de Dorpsstraat ter plaatse te smal voor zo n grote achterwaarts uit- De Kostersteen 100; april 2007 23