NUMMER 188 SEPTEMBER 2014 DORPSKRANT Schaarsbergen
2 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 COLOFON INHOUD Dorpsraad Wim van Droffelaar (voorzitter) f.w.vandroffelaard@d3advies.nl Karin van Helden (secretaris) kfvanhelden@gmail.com Peter Offringa (penningmeester) NL 69 INGB 0003 87 92 56 Pieter van Amerongen (lid) Marnix ten Brinke (lid) Sjoerd Meulensteen (lid) 8 Website Dorpsraad www.dorpsraadschaarsbergen.nl Redactie Hessel van Dijk, Marjolein Kaarsemaker, Dorine Keijzer, Guus Rood 11 e.v. Fotograaf Hans Broeksteeg Redactieadres Holtweg 12 6816 RG Arnhem E-mail redactie hwvandijk@kramerbv.nl Voor overleg over kopij of inhoudelijke klachten over de Dorpskrant kunt u contact opnemen met Hessel van Dijk, eindredacteur, (026) 44 24 151 Voor klachten of vragen over de bezorging van de Dorpskrant kunt u contact opnemen met Jeannette de Vries, (026) 44 24 460 25 30 Basisontwerp Richard van Zijll de Jong Druk Drukkerij Editoo, Arnhem De Dorpskrant verschijnt in beginsel vijf maal per jaar in de maanden februari, april, juni, oktober en december 3 Van de redactie 3 Wateroverlast 4 Recept voor aardappelknolselderijpuree 4 Succes schietvereniging 4 Avondvierdaagse 5 Van de Dorpsraad 8 Markant (oorlogs)pand 8 Opening Logeerhuis De Pastorie 9 Reünie School 1 11 Thema Schaarsbergen September 1944 25 Kunstzinnig Schaarsbergen 26 Markant Pand 2, Koningsweg 15c 27 Jarig 30 Wie de jeugd heeft... 31 Biij de hand Sluitingsdatum kopij voor nummer 189 is 26 oktober 2014
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 3 Van de redactie Zoals wij in het juninummer al aankondigden is er in deze Dorpskrant veel aandacht voor de periode uit de Tweede Wereldoorlog welke bekend staat als de Slag om Arnhem en de evacuatie daarna. Naast de bekende Rijnbrug was ook het voor de Duitsers uiterst belangrijke vliegveld Fliegerhorst een belangrijk doelwit van de geallieerden. Via dagboeken en doorgegeven persoonlijke herinneringen wordt op deze bewogen periode in ons dorp nader ingegaan. Dankzij Marjolein, redactielid, zijn er ook een aantal historische foto s voor afdrukken geschikt gemaakt en in deze editie opgenomen. De foto op de voorpagina geeft de berk weer aan de Bakenbergseweg. De boom werd zwaar beschadigd doordat daar een neergeschoten Engels vliegtuig terecht kwam. Vier bemanningsleden vonden daarbij de dood. Meer details hierover vindt u onder meer in het artikel getiteld Dakota in de berkenboom. De extra pagina s over de oorlogsdagen werden mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen en medewerking van de Historische Werkgroep in Schaarsbergen, het Arnhems Oorlogsmuseum en de heer Hans Timmerman, als specialist verbonden aan de Gelderse Bibliotheek, onderdeel van de Arnhemse Bibliotheek. Wij hebben een aantal oorlogsherinneringen wegens ruimtegebrek niet kunnen plaatsen. Wij hebben deze kopij geplaatst op de site van de Dorpsraad. Het is te vinden via www.dorpsraadschaarsbergen.nl->schaarsbergen->1940-45. Natuurlijk is ook aandacht voor actuele gebeurtenissen. Zo was er deze zomer bij herhaling sprake van wateroverlast. De heftige regenbuien veroorzaakten omhoog komende putdeksels en waterstromen langs de bermen. In de lager gelegen gedeelten van ons dorp drong het water opnieuw garages en kelders binnen. Wij hebben natuurlijk ruimte gemaakt voor een aantal van de in onze krant gebruikelijke rubrieken, zoals Van de dorpsraad en Wie de jeugd heeft. In de junivergadering van de Dorpsraad is nader ingegaan op het onderwerp Inbraakpreventie. Vervolgens is er een lijst opgesteld met tips over dat onderwerp. De lijst is geplaatst op de site van de dorpsraad en zal in het decembernummer van onze krant worden afgedrukt. De redactie wenst u veel kijk- en leesplezier. Wateroverlast Op 28 juli was het helaas weer raak en begin augustus opnieuw. Schaarsbergen lijdt. In de Gelderlander van 16 augustus staat een artikel voorzien van foto s met alle waterellende, dat aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. Met name de ondergelopen ruimtes via het eigen toilet zorgde voor stank en verwoeste vloerbedekkingen. En schoonmaken van de straten? Ho maar! Het WC papier ligt er nog. Inmiddels is er een actie op gang gekomen richting gemeentebestuur. Initiatiefnemer Geert Schulkes heeft in een brandbrief, mede namens 33 dorpsbewoners, aan de gemeente uitgelegd dat de situatie onhoudbaar dreigt te worden als er niet snel wordt ingegrepen.
4 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 Recept voor aardappel-knolselderijpuree Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren er al snel oorlogskookboeken te koop. Al was er zeker in de beginjaren nog niet echt sprake van schaarste, men hield er wel rekening mee. De kookboeken gaven creatieve ideeën voor het besparen op suiker en boter maar ook voor het maken van surrogaatkoffie, vleesvervangers en andere voedingsmiddelen. In september 1944 was vrijwel al het nog verkrijgbare voedsel op de bon en onbetaalbaar. Een pond boter voor zo n fl. 50,00 een kilo suiker fl. 40,00. Dit recept van aardappelen en knolselderij was voedzaam en het kon zonder boter en melk gemaakt worden. Ingredienten 1/2 kilo kruimige aardappelen 1/2 knolselderij (geschild) Schil de aardappelen en snijd ze in stukken. Snijd de geschilde knolselderij in blokjes. Kook de aardappelen in water met zout in 20 minuten gaar. Voeg na 10 minuten de knolselderij toe. Giet af maar vang 1 kopje kookvocht op. Stamp er met de pureestamper een smeuïge puree van en voeg wat kookvocht toe als de puree te dik blijft. Succes schietvereniging Drie schutters van schietvereniging Schaarsbergen waren uitgenodigd om deel te nemen aan het Nederlands kampioenschap luchtwapens. Alle drie schutters, Mandy Kooij, Eric Rap en Mandy Mulder presteerden volgens eerder zelf vastgestelde doelen. Mandy Mulder werd voor de derde achtereenvolgende keer kampioen van Nederland. Op 7 juli j.l. werden de drie NK-schutters op een feestelijke bijeenkomst in de bloemetjes gezet. Avondvierdaagse Op 20 juni werden de honderden lopers van de Schaarsbergse Avondvierdaagse met bloemen en muziek ingehaald. Het jaarlijkse wandelen van ouders en kinderen, opa s en oma s, singles en solo s is steeds een jaarlijks hoogtepunt van sportief bezig zijn. Muziekvereniging Eendracht begeleidde de laatste kilometers met marsmuziek, waarop het heerlijk stappen was. De organisatoren kunnen wederom terugzien op een succesvol evenement.
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 5 Van de Dorpsraad Verslag van de vergadering van de Dorpsraad Schaarsbergen op 12 juni 2014 Vervangend voorzitter Karin van Helden leidde deze laatste bijeenkomst voor de zomerpauze. Zij meldde o.m. het volgende: De mobiele bibliotheek trekt te weinig bezoekers. De bus stond elke woensdag bij bakker Reijnen. Misschien was slechts 1 uurtje per week op woensdag tussen 10.30 en 11.30, te weinig. Helaas komt de boekenbus niet meer. Wijkgericht werken. Na 2014 moeten gemeenten de Wmo zelf gaan toepassen. AWBZ en de Jeugdzorg behoren daartoe. Daarom is een Centraal Orgaan Wijken gestart. Zowel gemeente als dorpsraad en dorpskrant zullen de inwoners goed op de hoogte houden. Zorgwoningen in Schaarsbergen zijn al heel lang gepland, maar er komt een nieuwe Startnotitie Daarin zullen wensen van bewoners van ons dorp worden opgenomen. Als de gemeenteraad akkoord gaat zullen ontwikkelaars worden uitgenodigd. De dorpsraad zal hierop nauwkeurig toezien en meepraten. Wijkprijs Arnhem. Helaas heeft ons dorp niet de wijkprijs van de gemeente Arnhem gewonnen. De bibliotheek-kastjes van de wijk t Craneveld waren de winnaar. Deze kastjes, gemaakt door burgers, staan in de openbare ruimte en dienen als op- en afhaalpunt van boeken. Na de mededelingen en de goedkeuring van de notulen van 10 april werd de agenda afgehandeld. Daarbij kwamen de volgende onderwerpen ter sprake. Het Droompark Hooge Veluwe aan de Koningsweg tegenover de ingang van het park, wil uitbreiden met de bouw van chalets voor permanente bewoning. Ook komt er een nieuw hoofdgebouw en een geluidswal. Het bestemmingsplan moet daarvoor gewijzigd worden. De website van de dorpsraad geeft de actuele informatie. Wijkagent Theo Vermaas kreeg alle aandacht voor zijn onderwerp inbraken. Ook Schaarsbergen heeft daarvan te lijden. Daarom wil de Politie de buurtpreventie verhogen. Dat houdt niet in dat men burgers vraagt om te gaan wachtlopen, maar wel om per straat meer op elkaars bezit te gaan letten. Er wordt gezocht naar een voorzitter buurtcomité. Die zoekt buurt- en wij coördinatoren. Zij kunnen ook contact leggen met deze vrijwilligers, die al functioneren in de Hofkamp en Gulden Bodem. Veel van de inbraken gebeuren door slordigheid van bewoners. Dieven wordt het vaak erg gemakkelijk gemaakt. De dorpsraad wil daarom huis aan huis een folder verspreiden met praktische wenken hoe criminaliteit tegen te gaan. Wijkagent Vermaas waarschuwde ook voor oplichters en smoesjesmakers aan de deur. De een belt aan en vraagt binnen te mogen komen, daarna blijkt er een tweede persoon te zijn die ook binnenkomt en spullen steelt. In dat kader noemt de agent ook de zogenaamde ver-kopers. Ze bieden aan het dak te repareren of andere klusjes te doen, maar eisen na afloop een groot bedrag, terwijl het geleverde werk minimaal is. Samengevat luidt het advies: wantrouw sterk onbekende personen die aanbellen. Noteer kentekens van verdachte auto s en maak goede afspraken met buurten straatgenoten om elkaar te helpen door op te letten en door wederzijdse hulp. Een van de dorpsgenoten meldde dat bij haar huis een kenteken van de auto was gestolen. Maandenlang werd zij daarna bestookt met bekeuringen op haar naam, terwijl zij kon aantonen die overtredingen niet gepleegd te hebben. De dorpsraad adviseert dan ook om uw autokentekens bij de garagehouder te laten vastzetten met popnagels of veilige schroeven. In de rondvraag meldt de gemeentelijke vertegenwoordiger, die altijd bij vergaderingen aanwezig is, dat na de zomervakantie weer een gemeentelijke schouw wordt gehouden. Burgers wordt gevraagd hiervoor al punten aan te geven bij de gebiedsbeheerder. De volgende vergadering van de dorpsraad is op 11 september.
6 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 7
8 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 Markant (oorlogs)pand De Reijnouthoeve: wonen in een voormalige vliegtuighangar Wat maakt een pand een markant pand? Daarover valt te twisten. Maar dat het woonhuis van Teun en Joke Varekamp markant is, dat staat vast. Markant door het soort pand: een boerderij, en daar zijn er niet meer zo veel van in Schaarsbergen. Markant door de ligging: bij de rotonde aan het eind van de Kemperbergerweg rechtdoor, aan het einde links (met bord verboden toegang), dan over de rolbaan (taxibaan vliegtuigen, red.) langs de akkerbouwvelden tot bijna aan de hekken van vliegveld Deelen en dan nog een stuk naar links ( aan het einde van de wereld, zoals de moeder van Joke het noemde). Hun huis is echter vooral markant doordat het oorspronkelijk een vliegtuighangar was! In 1940 legden de Duitsers rondom Deelen een enorme vliegbasis aan. Een deel van de gebouwen werd, als camouflage, vermomd als Veluwse boerderij met schuren. Om dat te bereiken werden er voor de omgeving kenmerkende daken op geplaatst en ramen, kozijnen en gordijntjes op geschilderd. Een deel van de heide er omheen werd tot landbouwgrond gecultiveerd om het vanuit de lucht zo echt mogelijk te laten lijken. De zogenaamde Heimatschutz-Architectur. Toen de ouders van Teun in 1946 vanuit het Westen naar Schaarsbergen kwamen om hier te gaan boeren, had de Heidemij net het plan opgevat om rondom het eigenlijke vliegtuigterrein vier gemengde boerenbedrijven op te richten en die te verpachten, daarbij gebruik makend van bestaande landbouwgronden en opstallen. In het geval van de familie Varekamp drie vliegtuighangars! De hangar met het uiterlijk van een boerderijtje werd vergroot door aan twee zijden de buitenmuren op te schuiven en het pannendak te verlengen, waardoor aan de ene zijde ruimte ontstond voor een inpandige koeienstal en aan de andere kant, daar waar de staart van de vliegtuigen had gestaan, voor een woonkeuken, hal, woonkamer en logeerkamer. Boven werden drie slaapkamers en een douche gerealiseerd, reuze modern voor die tijd. In de 68 (!) cm dikke muren werden echte ramen en deuren geplaatst, een hele klus. De twee andere hangars bleven schuur. In 1949 was de verbouwing klaar. Tot die tijd woonden de ouders van Teun in houten barakken die de Duitsers in in het weiland hadden gezet. Sindsdien is er aan het huis niet veel veranderd. Er is her en der dubbel glas geplaatst en er werd een groot raam in de keuken gemaakt, waardoor Teun en Joke nu genieten van een prachtig uitzicht over de velden. Verbouwingen die, nu het complex Rijksmonument is (sinds 2007), niet meer mogelijk zouden zijn. Verder hebben de koeien het huis verlaten en is de koeienstal een gewone schuur geworden. Teun is geboren op het terrein en is er altijd blijven wonen, met uitzondering van de drie jaren tussen zijn huwelijk met Joke (in 78) en het moment dat zijn vader Opening Logeerhuis De Pastorie Op woensdag 18 juni jl. vond de officiële opening plaats van logeerhuis De Pastorie, dat zich bevindt op de verbouwde zolderverdieping van de pastorie van onze Dorpskerk. Deze verdieping is omgetoverd tot een logeergelegenheid inclusief keuken, geschikt om familieleden van verslaafden op te vangen. Jan Heikens voorzitter van de Stichting De Pastorie, bedankte iedereen die veel tijd en geld in het project had gestoken. Don Schothorst, directeur van verslavingskliniek SolutionS uit Voorthuizen benadrukte de pijn van verslaafden, maar zeker ook van de omringende familieleden. Hij sprak de hoop uit dat het project een succes zal worden. Voor de officiële opening bliezen herauten te paard van Stal Mansour een saluut, werd een wensballon opgelaten en werden drie vruchtbomen geplant. Meer informatie kunt u vinden op www.logeerhuisdepastorie.nl
65 werd. Toen woonden Joke en Teun in een rijtjeshuis op de Mesdaglaan. Het feit dat de boerderij zo afgelegen ligt is, ook voor Joke die van een kleine boerderij in Rozendaal komt, nooit een probleem geweest. Ze heeft zich nooit bang of eenzaam gevoeld. Er is bovendien genoeg te doen. Alleen het grasmaaien kost al 2,5 uur en er komen regelmatig mensen langs, zoals vertegenwoordigers of Fliegerhorst toeristen die graag de tekst Rauchen Verboten, die nog steeds op de muur van een van de schuren staat, willen aanschouwen. Of de locomotief die daar gestald staat en ooit dienst deed op het bommenlijntje tussen Wolfheze en Deelen. Het is hier goed wonen zeggen ze beiden. Het huis blijf lekker koel in de zomer door de dikke muren. De paar nadelen van praktische aard nemen ze graag voor lief: zo zijn er twee satellieten nodig om tv en internet te kunnen ontvangen en moest er, vooral toen de kinderen nog thuis woonden, veel met de auto gehaald en gebracht worden. Ze hopen dat ze nog heel lang op dit bijzondere terrein kunnen blijven wonen, zolang hun gezondheid het toelaat en Teun zijn werk, tevens hobby, als akkerbouwer kan blijven uitoefenen. Wat daarna komt zien ze wel. Reünie School 1, later Kemperbergerschool Zoals we al eerder in de dorpskrant hebben aangekondigd organiseren wij een reünie voor oud-leerlingen van School 1, later de Kemperbergerschool. Iedereen die op deze school heeft gezeten is welkom. De datum is nu bekend: zaterdag 25 oktober 2014 van 14.00 tot 17.00 uur. De reünie zal worden gehouden in de Larix, dat is het gebouw achter het oude school gebouw: Kemperbergerweg 813 in Schaarsbergen. Meester Winkes zal ook aanwezig zijn, als zijn gezondheid het toelaat. Wij hopen met nog meer oude leerkrachten contact te leggen, maar het is al wel moeilijk omdat het lang geleden is. Als iemand nog een naam, adres, telefoonnummer weet willen wij dit graag horen, ook natuurlijk van oud-leerlingen. Op schoolbank.nl is de reünie ook aangekondigd en kun je ook oude schoolfoto s vinden. Je kunt je aanmelden via reunie.school1@gmail.com. Voor het organiseren vragen wij een bijdrage van 5.00, ter plekke te voldoen. Wij hopen dat jullie met velen komen. Tot de 25ste oktober! Elly Broecks-Doorn en Jaap Bosman.
10 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 voor iedereen die fitness of Spinning wil doen of fysiotherapie nodig heeft Oremusplein 58-60 6815 DS Arnhem sport: 026 389 35 00 sport@lifeinmotion.nl fysiotherapie: 026 389 39 52 fysiotherapie@lifeinmotion.nl internet: www.lifeinmotion.nl openingstijden maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 9.00 tot 21.30 uur woensdag van 12.00 tot 21.30 uur zaterdag van 9.00 tot 12.00 uur
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 11 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Kort overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in Schaarsbergen in de periode september 1944-17 april 1945 Op 17 september begon de Operatie Market Garden met de landing van de Eerste Britse Luchtlandingsdivisie op de heide bij Wolfheze. Eén van de droppingzones was gelegen op de landbouwgronden van de familie Wijlhuizen, in de hoek van de Schelmseweg en de Amsterdamseweg. Hier kwamen veel containers en manden neer met voorraden en munitie die helaas grotendeels in Duitse handen vielen. In het dorp waren veel geschutsopstellingen (FLAK), zoals bij de NH Kerk, op de Kattenberg, nabij de fabriek van Barenbrug, op de hoek van de Strolaan en de Kemperbergerweg en op een aantal locaties langs de Koningsweg en nabij de oprijlaan naar Warnsborn. Deze namen actief deel aan de strijd tegen de Britse para s. Voor 17 september waren de startbanen van het grote Duitse vliegveld door bombardementen al zodanig beschadigd dat de Duitsers reeds begonnen waren om de Fliegerhorst te ontmantelen. Ook het interieur van de bunker Diogenes was al gedeeltelijk weggehaald. Op die datum begon de Slag om Arnhem en was Schaarsbergen oorlogsterrein geworden. Op 19 september wordt bekend dat het zogenaamde Hooimagazijn van Barenbrug om circa 12.00 uur zal worden opgeblazen. Het diende als bewaarplaats van Duitse levensmiddelen en er ontstaat een grote run op de voorraden door de dorpsbewoners om zoveel mogelijk voedsel weg te halen. De Duitsers grijpen pas na enkele uren in. Het steeds erger wordend lawaai van kanonnen, mitrailleurs, laag overvliegende oorlogsvliegtuigen, inslaande bommen en granaten, dwingen de bewoners om dagen achtereen dekking te zoeken, in kelders, gangen en onder bedden en tafels. Op 20 september komen voor de eerste keer grote aantallen gekleurde parachutes naar beneden. Het betreft bevoorradings droppings. Voor de oprijlaan van de Bornshoeve op de hoek van de Strolaan en de Kemperbergerweg ligt een dode Engelse piloot. Op diezelfde dag stort een Brits bombardementsvliegtuig, een Dakota FZ-626 met vier inzittenden brandend neer nabij een berk op de Bakenbergseweg. Dorpsbewoners worden door de Duitsers gedwongen de dode militairen te bergen. Op maandag 25 september komt er een stroom van evacues uit Arnhem op gang. De binnenstad moet die dag voor 20.00 uur s avonds zijn ontruimd en de volgende dag volgen ook de buitenwijken. Dit laatste geldt niet voor Schaarsbergen. Vele honderden vinden daarom in Schaarsbergen een tijdelijk onderdak. In Rust-Wat wordt een post gevestigd die evacués doorverwijst naar met name Otterlo en Hoenderlo. Ongeveer 600 Arnhemmers vinden een heenkomen in het FOTO: GELDERS ARCHIEF Open Lucht Museum. Op 25 september wordt de dorpskerk door een bom getroffen. Vier evacués vinden de dood. Steeds meer huizen raken beschadigd. De kerkgemeente wijkt uit naar de Sylva-Hoeve waar op zondag 1 oktober de eerste kerkdienst plaatsvindt. Het Ehrenfriedhof Zypendaal aan de Schelmseweg raakt inmiddels overvol. Er moet nu ook op de paden begraven worden en aan de grondeigenaren wordt om uitbreiding gevraagd. In de loop van tijd worden steeds meer Schaarsbergers door de Duitsers gedwongen om voor hen te werken. Vooral aardappelrooien. Op 3 november komt het bericht dat ook Schaarsbergen wordt ontruimd. De Duitse soldaten wachten veelal niet tot de bewoners zijn vertrokken en velen worden letterlijk verjaagd. Op 15 april 1945 start de Geallieerde operatie Dutch Cleanser, vanaf de lijn Schelmseweg. Enkele dagen later komen de eerste dorpelingen weer terug.
12 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 De Werkgroep Historie Schaarsbergen heeft in haar archief gezocht naar artikelen en foto s uit die periode. Verhalen hebben we gevonden, opgetekend in dagboeken maar foto s zijn er bijna niet. Aan de hand van wat dagboekfragmenten en verhalen van Schaarsbergers proberen wij een beeld te schetsen van de situatie toen in Schaarsbergen. Kijk op de site www.schaarsbergen.nl->schaarsbergen->1940-45 (Uit het dagboek van Wil Jager, huishoudster van de Gereformeerde predikant Ds. H. Both uit Arnhem (Hoogkamp), die beiden geëvacueerd waren bij de familie K. Haan aan de Kemperbergerweg 29). Maandag, 25 September 1944 Wij moeten weg maar o wee, ds. heeft de sleutels en hij is naar de kerk, die ook als toevluchtsoord is ingericht, om verschillende gemeenteleden die daar zijn ondergebracht, te bezoeken. Herman Gerritsen gaat met me mee. Als we er bijna zijn komen er eerst jagers en dan, o schrik, vele bommenwerpers. Herman vlucht het bos in en ik een huis. Daar tref ik mw. Van Gulik. Iemand roept: liggen! We gehoorzamen. t Kindje tussen ons in. De kleinste achter ons in de wagen. En dan... Ik kan het niet beschrijven. Een gedreun, een geschud, een gerinkel van brekend glas achter ons. Niets doe je dan een stamelend gebed tot God opzenden om geholpen te worden. Driemaal gaat zo n golf over je heen, driemaal de angst. Maar God verhoorde onze gebeden. We werden gered. Met Herman hand in hand lopen we, rennen we door het bos naar huis. Een nieuwe angst. Daar horen we dat bij de kerk een bom is ingeslagen. Oh en ds. is daarheen. Maar weer, o wonder, ds. was zo ver nog niet gekomen. Hij was in de schuilkelder bij de school. (Uit het oorlogsdagboek van Mien Haan, Kemperbergerweg 29) Zondag, 29 October s Middags wandel ik met Riek Busser naar ons Schaarsbergense kerkje. Ontzettend, wat is het kerkje deerlijk gehavend. Het dak is helemaal ingestort. De kerk ligt vol puin. Ook t orgel ligt vol met kalksteen. Een wonder dat niet meer mensen omgekomen zijn. (Tijdens dit bombardement vielen er vier doden en waren er vele gewonden. Vóór de kerk lag een dood paard). Vermeldenswaard is in dit geval de Sylvahoeve. Na de slag om Arnhem trokken er vele tientallen evacués in. Zij bleven daar tot 3 november 1944, de dag waarop ook de meeste Schaarsbergers gedwongen werden te evacueren. Het percentage gereformeerden onder deze evacués was opvallend hoog en vrijwel onmiddellijk organiseerden ze zondagse erediensten. Op zondag 22 oktober werd het zilveren avondmaalstel van de kerk van Schaarsbergen in bruikleen gegeven voor een avondmaalsviering. Sindsdien zijn de bekers en schalen verdwenen. De kerk heeft na de oorlog, in 1946, een nieuw stel gekregen van de kerk van Dunblane, Schotland. (Uit: Schaarsbergen, van Zypendaal tot Kemperheide). Eén van de evacués uit Arnhem in Schaarsbergen was Dick Onck. Hij heeft zijn herinneringen aan die tijd opgeschreven en het is bijzonder om te ervaren wat voor indruk al deze gebeurtenissen gemaakt hebben op het jongetje dat hij toen was. Hij beschrijft de dagelijkse gang van zaken maar vertelt er ook bij dat het voor hem geen ellendige tijd was. Het was spannend. Hier volgen enige gedeeltes van zijn verhaal. Mijn vaders moeder is op Schaarsbergen geboren, zij was één van de zeven dochters van Willem Spekschot. Deze Willem was een pachtboer die o.a. boerde op de Hienenkamp en de Grote Kweek. Hij had geen zonen en geen van zijn dochters trouwde met een boerenzoon dus was er geen opvolger. Toen hij te oud werd ging hij op de Stroolaan wonen in een huis van mijn vaders grootvader, een Arnhemse loodgieter. Op diezelfde Stroolaan, bij de familie van Heusden op nummer 1 in de Lelie kwamen wij terecht toen Arnhem moest evacueren. Er waren toen, buiten de twee vaste bewoners, twintig evacués. Wij sliepen op veldbedden op de zolder samen met een paar andere families. Overdag woonden we in het schuurtje achter het huis en mijn moeder kookte daar op een houtkacheltje waarop normaal de was gekookt werd. Het schuurtje had een dak van ijzeren golfplaten die hevig rammelden als er granaten overkwamen. Net als
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 13 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 FOTO: GELDERS ARCHIEF de boeren mocht mijn vader, omdat hij brandmeester was bij de vrijwillige brandweer, blijven toen ook Schaarsbergen moest evacueren. De bewoners van de Stroolaan moesten ook weg en wij bleven alleen achter in de Lelie. Toch lukte het de Duitse soldaten niet om iedereen weg te sturen. Op de hoek van de Stroolaan en de Sylvalaan woonden in een oud boerderijtje de gebroeders Rootselaar, twee oude mannetjes. Toen ook zij weg moesten, zetten ze twee stoelen op de deel, gingen zitten en zeiden: Schiet ons maar dood, wij gaan niet. Ze bleven dus, levend! Wij verhuisden van het schuurtje naar het huis en gingen in de kelder slapen. Behalve ons gezin dat toen uit zeven personen bestond, bleven ook zes huisdieren achter die door diverse andere evacués achtergelaten waren. Toen begon voor mij en voor de jongens van mijn leeftijd, ik durf het haast niet te zeggen, een spannende maar ook mooie tijd. We waren nog te jong om de zorgen van onze ouders te delen maar wel oud genoeg om allerlei avonturen te beleven en hadden geen school. Wat wil je nog meer? Wat ons gevoel van vrijheid niet weinig hielp was het feit dat onze vaders alleen op straat kwamen als ze gedekt werden door een Ausweis. Ook onze moeders kwamen niet vaak buiten omdat ze dan de kans liepen opgepakt te worden en aardappels moesten gaan schillen op het vliegveld Deelen. In dit geval herinner ik mij ene Engelberts, een figuur in een glimmende grijze jas, die hiervoor aan de deur kwam. Hij had gewoond in het Wapen van Brantsen aan de Schelmseweg. Behalve mijn moeder waren ook een tante en onze hulp in de huishouding die bij ons ondergedoken was, mee geëvacueerd. Vermoedelijk dacht hij dat hij bij zoveel vrouwvolk wel iemand kon ronselen. Als we hem zagen aankomen, verdwenen de dames haastig uit zicht zodat hij er nooit in geslaagd is bij ons iemand te rekruteren. Eén van mijn taken bestond uit houthakken, gas was er na het bombardement op de gasfabriek al geruime tijd niet meer. Ook moest ik voor drinkwater zorgen en dat haalde ik bij Lamers, schuin tegenover ons. Eten haalden we in een emmer bij de gaarkeuken die in de garage van Broekhuizen was aan de Kemperbergerweg. De lekkerste soep die ik in mijn leven gegeten heb, kwam uit de noodkeuken van Gijs Wijnveld in de Stroolaan, later heette dat huis de Vier Gijzen. Er waren tijdens de
14 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 slag om Arnhem heel wat noodslachtingen en al dat vlees ging de pot in. Zoveel vlees als daar in zat, ben ik er later nooit meer in tegengekomen. Tegenover ons huis stond de Bornshoeve. Er waren Duitsers ingekwartierd en ook woonde er toen (geëvacueerd) de tuinbaas van graaf Von der Goltz, Reinders. Op een zondagmorgen viel daar een V 1, een paar Duitsers gewond maar mevrouw Reinders was dood. Ook een niet-ontplofte V1 was gevaarlijk omdat deze later alsnog kon afgaan. Dat overkwam een aantal Duitse soldaten. Van der Sluis van de Stroolaan die met paard en wagen richting Amsterdamseweg ging, kwam in plaats van met de beoogde voederbieten terug met een kar vol dode Duitsers. Toen kwam eindelijk de bevrijding. Het begon met een langdurig, ononderbroken hevig granaatvuur gevolgd door een periode van stilte waarna het weer begon. De Duitsers kwamen nog met zestien oude Renault tanks uit Harskamp om de aanval af te slaan maar geen van die tanks is aan vernietiging ontkomen. Vanaf de grafheuvel die er vroeger was langs de Schelmseweg tegenover de Kemperbergerweg werden ze met antitankgeschut één voor één buiten gevecht gesteld. Er heeft nog lang een arm van één van de inzittenden van zo n tank aan het hek van de Menthenberg gehangen. De boerderij van Bram Wijlhuizen, Het Hoge Erf, brandde tot de grond toe af met vee en al. Wij zaten in de kelder en kwamen alleen even boven als het iets rustiger was. Na het lezen van het verslag van Dick Onck zal het u opgevallen zijn dat hij, zijn familie en ook nog andere Schaarsbergers de laatste oorlogswinter niet weggeweest zijn uit Schaarsbergen. Vele anderen zijn in die tijd geëvacueerd geweest en ook over die periode bestaan mooie, aangrijpende verhalen. Wellicht is het mogelijk om in een latere dorpskrant daarop terug te komen. Als u meer informatie wilt over de toestand in Schaarsbergen gedurende de laatste maanden van de oorlog kunt u dat vinden op de website van de Dorpsraad: www.dorpsraadschaarsbergen.nl. Het Nederlands Openlucht Museum: geslot Eén van de dingen die men zich nauwelijks nog voor kan stellen als je nu over het terrein van het Nederlands Openlucht Museum loopt is dat het er in het najaar van 1944 in de huisjes, boerderijen en tentoonstellingsgebouwen circa zeshonderd evacués woonden, voor de periode van een aantal spannende oorlogsmaanden. Hoe moest men harmonieus naast elkaar leven, aan eten komen? Aan warmte in de winter; museaal hout gebruiken om te stoken of niet? En was het wel veilig tussen de Duitsers en zo dicht op het front met de overvliegende V1 s? Dan is het haast niet voor te stellen dat het gewone, dagelijkse leven toch haar beloop weer nam. Er waren dramatische gebeurtenissen zoals het overlijden van een door een granaatscherf geraakte jongeman, de SS-razzia s en de continue dreiging van ontruiming. Maar net als in het normale leven gebeurden er ook leuke dingen, zoals naar school gaan in een museum, samen koken, het zingen van Kerstliederen, en de geboorte van kinderen die de voorletters N.O.M. kregen. FOTO S: NEDERLANDS OPENLUCHT MUSEUM
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 15 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Wilde dieren in een dode stad Op 17 september 1944 begon operatie Market Garden met aanvallen van de geallieerden op Duits afweergeschut dat rondom de dierentuin was geplaatst. Dieren, hun verblijven en bezoekers werden geraakt, waarop de laatsten het dierenpark ontvluchtten. Vanaf die tijd zou de familie Van Hooff, samen met enkele oppassers tot aan de bevrijding vechten voor het behoud van de dierentuin en de levende have. Toen tijdens een van de beschietingen/ bombardementen van de RAF op de Duitse stellingen de familie (weer eens) in de schuilkelder was, bedacht de heer Van Hooff zich dat hij zijn geweer vergeten was en ging terug naar het huis om het op te halen. Binnen de kortste keren werd hij overvallen door het vreselijkste trommelvuur, dat ze ooit zouden doorstaan. Hij dook in huis op de vloer en om hem heen spatte de keukeninrichting aan gruzelementen. Bij terugkomst in de schuilkelder bemerkte zijn vrouw dat hij iets in zijn mond had en vroeg ernaar. Het was de steel van zijn pijp; de kop was en wegens bewoning FOTO: BURGERS ZOO er vanaf geschoten! Veiligheidshalve schilderde hij in het voorjaar van 1945 op het dak van het restaurant in grote witte letters SAVE OUR ZOO maar alleen aan die kant die door de Duitsers niet gezien kon worden Arnhems Oorlogsmuseum 40-45 OPGERICHT IN 1994 Unieke verzameling wapens, kleding, munitie, voertuigen, kranten, foto s, documenten, enz. teveel om op te noemen en zelfs een vliegtuig. Persoonlijke rondleidingen. Steeds nieuwe thema-exposities. Kemperbergerweg 780, 6816 RX Schaarsbergen Tel. (026) 4420958 arnhemsoorlogsmuseum@hetnet.nl www.arnhemsoorlogsmuseum.com Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur
16 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Mill Hill-fathers en Karmelitessen Aan de Koningsweg staat tegenover de Oranjekazerne een groot wit gebouw. Dat was tot 1942 het klooster van de Fathers van Mill Hill, een Engelse orde van missionarissen. De Duitse bezetter vorderde het gebouw, de paters moesten vertrekken. Die verhuiseden toen naar landgoed de Lichtenbeek, waar zij een missiehuis hadden. Het stond vlakbij het tegenwoordige Engelse kerkhof. Dat pand is in de oorlog verwoest, alleen het koetshuis bleef bestaan. De markante zuilen bij de ingang aan de Amsterdamseweg staan er nog steeds, evenals de muur van de moestuin en de oude rododendrons. Tegenwoordig is op het terrein Gelders Landschap gevestigd en heeft Klaas Gubbels er zijn atelier. Op de grote weide aan de Amsterdamseweg en ook aan de overkant op Warnsborn vonden in september 1944 grote droppingen plaats door de Royal Air Force. Bestemd voor de Tommies, maar de meeste afgeworpen containers vielen in handen van de Duitsers. Lees daarover elders in deze dorpskrant het verhaal van Gerrit Dieckmann Op dinsdag 19 september 1944 staat een pater aardappelen te verkopen aan Duitse soldaten als Engelse vliegtuigen laag overkomen. Enorm lawaai van de motoren en Duits afweergeschut doen alle paters vluchten naar de schuilkelders. Afgeworpen parachutes ontvouwen zich; manden en bussen met voorraden dalen in de gouden avondzon van september. Na 10 minuten is alles voorbij. Het vee graast rustig verder. De Duitsers komen aangerend en werpen zich op de manden. De buit bestaat uit chocola, thee, vlees, groenten en sigaretten. In de bussen zitten schoppen, munitie, zenders, batterijen en waterpompen. Zelfs een Engelse krant met Good luck boys is meegestuurd. Ook de dagen erna werpen Engelse vliegtuigen hun parachutes met hulpgoederen af. Ook dan valt alles in Duitse handen. Op zondag 24 september stellen de Duitsers zwaar afweergeschut op vlakbij de boerderij van de paters op het terrein van de Lichtenbeek. Daar wonen inmiddels ook gevluchte oudere mensen uit Oosterbeek. Op maandag vallen Engelse bommenwerpers met donderend lawaai het Duitse geschut aan. Ook boven de Leeren Doedel hangt een rode gloed. Op 26 september besluit de overste van Mill Hill om de Lichtenbeek te verlaten. Het wordt te gevaarlijk en men wijkt uit naar het klooster van de Karmelitessen in Schaarsbergen. Het vee blijft op de Lichtenbeek. De Karmelitessen vormen een kloosterorde, die zich toelegt op gebed en stilte. Armoede is een belangrijke deugd, de zusters zijn gesluierd en komen vrijwel nooit buiten. Als de vluchtelingen arriveren worden de strenge regels opgeheven. Zij verhuizen naar een souterrain, in een kelder gaan 19 broeders slapen. In de cellen (kamers) van de zusters op de eerste verdieping worden de paters gehuisvest. Er volgen nog meer bewoners, onderduikers en zelfs twee Duitse deserteurs van 16 en 17 jaar oud. Die worden later in Hotel Warnsborn ondergebracht waar meer onderduikers zitten.
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 17 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 waarde dat ze geen dienst houden en geen wierook gebruiken mogen ze in een school overnachten. Een lokaal voor paters, een lokaal voor zusters. Aangekomen in Ughelen splitst de groep zich. De paters gaan naar het klooster van paters Salesianen, de zusters naar sanatorium Caecarea. Daar wonen dan ruim 100 evacués. Als men zich realiseert dat op het terrein van Lichtenbeek in Schaarsbergen nog heel wat aardappelen liggen ingekuild, wordt priorin Beatrix ingezet. Zij spreekt vloeiend Duits en is rap van tong. Ze wordt daarom Schwester Wasserfall genoemd. Deze Karmelites wordt dan ook naar de Ortskomandant in Arnhem gestuurd waar ze een Ausweis voor paard en kar regelt. Daarmee worden verschillende succesvolle voedseltochten naar de Lichtenbeek gemaakt. In november gelast de NSB burgemeester van Arnhem dat de Karmel ontruimd moet worden. Met paard en wagen vertrekken paters en zusters naar Veenendaal. Jongere zusters lopen, ouderen mogen op de kar met bagage zitten. De zusters leefden altijd blootsvoets, nu hebben ze pijn van de schoenen die ze van de broeders hebben gekregen. Het protestantse Veenendaal kijkt op van de Roomse invasie. Later lukt het toestemming te krijgen van paters in Ughelen om daarheen te komen en de stoet vertrekt opnieuw. In Otterlo moeten ze overnachten. Dat lukt met moeite, want de gereformeerde onderwijzer houdt niet van Roomsen. Op voor- Zeven maanden na de mislukte luchtlandingen boven Arnhem komen de Canadezen Ughelen binnenrijden. Daarmee zijn de evacués op 17 april 1945 allemaal weer vrij en keren ze terug naar Schaarsbergen. De destijds ontstane band tussen Mill Hill fathers en Karmelitessen bestaat tot op heden. Nog elke ochtend komt een priester uit Oosterbeek om in het klooster vlakbij camping Warnsborn om 8.00 uur de H. Mis op te dragen. Gegevens uit De Lichtenbeek, door L. Bruggeman, bewerkt door Dick Beumer Arnhems Oorlogsmuseum 40-45 In 1994 nu 20 jaar geleden werd er in de voormalige School met de Bijbel (in WOII geconfisceerd door de Duitsers en na de bevrijding gebruikt door de Engelsen) het Arnhems Oorlogsmuseum 40-45 geopend. Het particuliere museum, opgericht door de familie E. Peters, stelt zich ten doel om de herinnering aan deze belangrijke episode in de geschiedenis levend te houden voor het nageslacht. U waant zich in het museum terug in de tijd met de nog steeds groeiende collectie variërend van helmen, hulzen, tanks en zelfs een vliegtuig, tot kranten, boeken en niet te vergeten de belevenissen van veteranen en bewoners die het oorlogsgeweld hebben meegemaakt. De vrijwilligers, velen van hen met ervaringen in en herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog, maar ook jonge mensen, nemen de bezoekers mee op een persoonlijke ontdekkingsreis door de collectie van het museum.
18 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Uit het dagboek van Felix Valk Felix is de zoon van Hendrik Valk, een bekende schilder en leraar aan de Arnhemse academie Kunstbeoefening. Het gezin woonde aan de Bovenbrugstraat nr. 7. Felix was 14 jaar toen hij zijn dagboek begon en leerling van het Stedelijk Gymnasium. Het omvat de periode augustus 1943 tot april 1945. Dagboeken van scholieren zijn zeldzaam. Deel 2 (het betreft twee schoolschriften) begint met de Slag om Arnhem op 17 september 1944. Felix verbleef toen enige tijd bij de familie Roëll, die woonde in de Bornshoeve, gelegen aan de Bakenbergseweg. Het huis werd door de familie verlaten op 3 november (evacuatie van heel Schaarsbergen) en in maart 1945 getroffen door de scherven van een V1, welke insloeg in de rode beuk die links naast het huis stond. (bron;schaarsbergen van Zypendaal tot Kemperheide, Schaarsbergen 2002) De gekozen citaten maken deel uit van grote lappen tekst over die oorlogsdagen. De afbeelding van het beschadigde huis is van de Historische Werkgroep. Zondag 17 september Ik was bij de familie Roëll omdat Els (zusje,red.) roodvonk had en daarom mocht ik niet naar school. Op 15 september zou ik weer naar school mogen, maar er werden steeds jongens opgepakt en daarom mocht ik langer blijven. Zondag waren wij aan tafel gegaan en hadden eitjes gebakken. Toen wij vliegtuigen hoorden en even gingen kijken, zagen wij vliegende forten in formaties van zes. De Kattenberg (een hoog gedeelte bij Schaarsbergen waarop afweergeschut was opgesteld) schoot uit alle macht. Toen zagen wij uit de formatie een ding vallen wat zichzelf verplaatste naast de formatie en dan naar beneden suisde en zich splitste in kleinere banen en dan werden bommen losgelaten, bedoeld voor het afweergeschut. Er kwamen steeds meer formaties die o.a. ook in Arnhem afweerstellingen bombardeerden. Steeds renden wij met boterham en al naar de kelder als de formaties boven ons hoofd verschenen. s Middags stonden wij op het balkon en zagen toen Mitchels, Halifaxen en Sterlings die (maar dat wisten wij nog niet) transportvliegtuigen aan kabels met zich meevoerden, gevuld met parachutisten. s Avonds hoorden wij dat er parachutisten waren geland met Horsa s en Hamiltons. Wij hebben toen de vlaggenstok in de grond gestoken. (Felix wist veel van vliegtuigen,red.) Maandag 18 september De hele nacht werd er flink geschoten en we veronderstelden dat de Engelsen de Amsterdamseweg optrokken. Het was maar steeds een geknetter van machinegeweren en het ontploffen van granaten. Tegen 10.00 uur hoorden we dat de fabriek (Barenbrug,red.), eigenlijk een noodopslagplaats van Duitse levensmiddelen, om 12.00 uur zou worden opgeblazen. De mensen mochten er nu nog uithalen wat zij wilden. Gauw gingen wij er heen met een kruiwagen en fietsen. Het was werkelijk een paradijs wat eten betreft. Woensdag 20 september Vandaag werd er geschut opgesteld vlak bij ons, namelijk bij de fabriek. Het waren drie grote afweerkanonnen en 5 lichtere stukken. s Middags, tegen vieren, begon het afweergeschut reusachtig te knallen. Wij kropen allemaal gauw in de kelder. Het was een lawaai van jewelste. Vliegtuigen kwamen laag over, het huis stond te trillen. Toen het enigszins bedaard was keken wij naar buiten. In de tuin lagen een stuk of zes parachutes in allerlei kleuren. Aan de oprijlaan lagen een groene en een oranje parachute en op het land voor het huis leek het wel een lappendoek, allerlei gekleurde parachutes lagen in het rond. Een dode Engelsman lag voor het huis. Later kwamen de Duitsers om te vragen of er ook parachutisten bij ons in huis waren. We zeiden nee volgens de waarheid. We hoorden dat er even verder een Douglas DC 3 op een huis was neergestort. De beman-
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 19 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 ning was dood en het vliegtuig brandde. Ik ben er toen naar toe gegaan. Juist voor het huis waarop het toestel was neergestort stond afweergeschut. Zondag 24 september Vandaag stond overal aangeplakt dat de binnenstad voor (maandagavond) 08.00 uur moest evacueren en de buitenstad de volgende dag. Schaarsbergen viel hier niet onder. Ik ben direct naar huis gefietst en daar was het een drukte van belang. Eerst werd het bericht tegengesproken en dan weer bevestigd. Er werd afgesproken dat ik voorlopig in Schaarsbergen zou blijven. Ons gezin zou naar Garderen gaan met een handkar die vader had opgescharreld. s Middags was er een landing in Oosterbeek (misschien ook in de Betuwe). Er werden veel vliegtuigen neergeschoten en wij konden dat goed volgen. Zo kreeg een vliegtuig een treffer in de vleugel waardoor die afbrak en het vliegtuig brandend naar beneden tolde. Een ander vloog met een brandende streep achter zich. De streep werd steeds dikker en de piloot trok het toestel steeds hoger. Toen had hij teveel gevraagd van de motor en bijna loodrecht stortte het naar beneden en viel te pletter. De Engelsman die vlak voor ons huis lag werd vanmiddag begraven. Hij had een schot door zijn borst gehad. Het was nog een jonge kerel. Hij had gymnastiekschoentjes aan, een vilten broek en een camouflagejak. Op zijn mouw een insigne met een vliegend paardje, waaronder stond Airborne. Wij hebben toen nog een kruis gemaakt waarop geschreven werd Here liged the body of a galant Englishman Een veteraan Nog steeds komen Britse veteranen in september naar Arnhem. Elk jaar zijn het er minder, maar Alan Hartley geeft niet op. Dus ziet U hem misschien ook deze weken weer in ons dorp. Hij logeert al jaren bij oud-dorpskrant scribent Rinus Voeten en zijn vrouw Mia. Hartley was in de oorlog belast met het in conditie houden van de vliegtuigen die boven Arnhem vlogen. Na de oorlog was hij initiatiefnemer van het monument dat ter herdenking van de air despatchers in Oosterbeek is opgericht en vlakbij het Airborne-kerkhof staat. Als hij in Schaarsbergen is brengt hij steevast een nieuw houten kruisje aan op de boom aan de Bakenbergseweg 262 waar zijn maten de dood vonden in september 1944 toen hun Dakota daar neerstortte. Hij vertelde zijn gastheer een aardige anekdote. Vorig jaar september kocht hij bij een ijssalon in Oosterbeek een ijsje. Toen hij wilde betalen greep een inwoner van Schaarsbergen in en zei tegen de ijscoman: Deze meneer hoeft niet te betalen, het is een Engelse veteraan. Alan Hartley vond het gebaar bijna 70 jaar na de slag om Arnhem nog steeds erg leuk.
20 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Gerard Dieckmann, geboren in een huis aan de Amsterdamseweg bij ingang Warnsborn. Hij heeft daar tot december 2008 gewoond. Zondag 17 september 1944 waren mijn ouders, mijn broer, de inwonende pater Rombouts en ik thuis, toen we om 12.00 uur de vliegtuigen in grote formaties over zagen komen. Ze doken steeds naar beneden om te zien of er vijandelijke doelen waren en of er ergens afweergeschut stond opgesteld. Toen er parachutisten naar beneden kwamen drong het tot ons door dat de bevrijders geland waren. Op maandag 18 september kwam er een Duitse tank vanuit richting Arnhem, die werd opgesteld tegenover ons huis. De pater vond het veiliger om in het Broederhuis van de Mill Hill Fathers te gaan wonen (een boerderij naast het koetshuis aan de overkant waar nu het Gelders Landschap zit) en ik ben met hem meegegaan. De schuilkelders waren met water en eten gevuld zodat wij daar konden verblijven. Er werd die nacht niet veel geslapen. Iedereen dacht dat we over enkele uren bevrijd zouden zijn. Rond 8.00 uur zagen we Duitse soldaten over de weg sluipen richting de Leeren Doedel. Later in de ochtend verschenen er vliegtuigen, helaas waren het Duitse. Aan het eind van de middag daalden er weer parachutisten neer in de buurt van de Johannahoeve. Dinsdag 19 september begon met een beschieting van Oosterbeek door de Duitsers vanaf de Hoogkamp. Na twee uur flinke explosies werd het weer rustiger. In de middag kwamen vliegtuigen vanuit het zuiden met een ontzettend lawaai heel laag aanvliegen. Iedereen vluchtte naar de schuilkelder of zocht ergens dekking. De luiken van de vliegtuigen gingen open waarna kleurrijke parachutes daalden met daaronder hangende manden en containers vol voorraden en gereedschap. Na 10 minuten was het weer rustig. Van alle kanten kwamen Duitsers aangerend om de manden te pakken, maar ook de paters en nonnen renden de wei in voor het voedsel en ook de parachutes werden meegenomen om er kleding van te maken. Toen het s avonds donker was zag je nog her en der lampjes branden die aan de containers waren vastgemaakt. Ook de dag erna werd weer voedsel gedropt maar ook deze lading kwam in het weiland voor ons huis terecht en te ver af van de Engels soldaten die op
DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 21 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 de Johannahoeve zaten en dus werd alles grotendeels door de Duitsers ingepikt. De dag erna kwamen de eerste parachutisten bij ons langs, die krijgsgevangen waren gemaakt, zodat wij merkten dat het verkeerd ging aflopen. Op de 26ste was het niet meer veilig genoeg om daar te blijven. De broeders en paters gingen naar het klooster van de Karmelitessen en ik ging weer naar huis. Een paar dagen later ging ik wandelen met mijn moeder over de Lichtenbeek. We gingen de beukenlaan in vlak bij de Leeren Doedel. Na 50 meter lag op een heuveltje een mooie parachute die ik graag wilde hebben. Op het moment dat ik hem vast had zag ik de dode soldaat die er onder lag. We zijn toen snel doorgelopen. maar 100 meter verderop zagen we drie dode soldaten, nog met hun machinegeweren, zittend tegen een boom. Van schrik zijn we toen maar snel naar huis gegaan. Deze beelden zie ik nog altijd voor me. Begin oktober moesten we ons huis uit. We zijn toen naar het grote huis op de Lichtenbeek gegaan (de helft daarvan was al afgebrand door een keukenbrand in 1942), waar nog een paar broeders woonden die voor het vee zorgden. We wisten niet dat er in het koets- huis ondergrondsen zaten maar het ging allemaal goed tot 8 november. Die morgen tegen 4.00 uur werden wij met veel geschreeuw wakker gemaakt. Heraus werd er geroepen. Ze kwamen ons halen alsof we misdadigers waren. Onder zware bewapening moesten we lopen naar De Lange Hut op de Koningsweg. Na een paar uur werden we naar Ede gebracht waar we een dag hebben vastgezeten. Omdat wij onschuldig waren mochten we weer terug naar huis maar daar aangekomen was er niet veel meer van te vinden. Er stond nog een handkar en met dit kleine bezit zijn we vertrokken. Achteraf was het maar goed ook, want een maand later viel er een V1 op de Lichtenbeek en was er niets meer van het huis over. Wij zijn toen geëvacueerd geweest bij mijn oma in Ede waar al twaalf mensen waren, dus met 16 hebben we het daar vol moeten houden. Het was die winter erg koud onder de dakpannen en op een bos stro, maar s nachts kwamen de V1 s over en als het geluid dan weg viel, wist je dat er ergens een kon vallen en werd je weer warm van angst. Tot mei 1945 hebben we daar gezeten, toen konden we weer terug. Ons huis bleek onbewoonbaar beschadigd. Dakota in de berkenboom Veel inwoners van Schaarsbergen is het nog altijd niet opgevallen dat er houten kruisjes zijn bevestigd aan de oude berk ter hoogte van Bakenbergseweg 262 (zie voorpagina). Ze zijn een eerbetoon aan de mannen van de Royal Air Force, die omkwamen toen hun Dakota FZ-626 daar neerstortte. De boom werd gehalveerd, de panden erachter zwaar beschadigd. Deze panden zijn hersteld en staan er nog steeds. Het vliegtuig had hulpgoederen aan boord, bestemd voor de Engelse grondtroepen. Blikken voedsel, batterijen, radio s. Maar boven Oosterbeek werd de Dakota op dinsdag 19 september 1944 beschoten. Het lukte Flight Lieutenant Wilson onder hevig geweervuur om de voorraden af te werpen. Hij gaf daarna orders aan de bemanning om te springen, maar bleef zelf met drie anderen aan boord. Vier inzittenden sprongen per parachute. Een van hen, sgt Newth, 35 jaar oud, werd in de lucht zwaar gewond door Duits geweervuur en overleed later. De andere drie, navigator Gaydon, en de despatchers Dilworth en Jenkinson werden op de grond gevangen genomen. Piloot Wilson, 32, copiloot Osborne, 23 jaar, marconist French, 24, en dispatcher Grace, 28 jaar oud, sneuvelden bij de crash in de berkenboom. Aanvankelijk werden ze gezamenlijk achter de boom begraven in de tuin van de familie Vleeming op huisnr 262. Later zijn zij naast elkaar herbegraven op het Airborne-kerkhof in Oosterbeek.
22 DORPSKRANT SCHAARSBERGEN 188 SCHAARSBERGEN SEPTEMBER 1944 Vlucht uit Arnhem 1944 Ds. Adrianus Drost, toen 74 jaar oud en emeritus predikant, woonde in WO II met zijn echtgenote (71) op Bakenbergseweg 187. Hij was na zijn emeritaat actief gebleven. Zo leidde hij als gevangenispredikant elke zondagochtend een dienst in de strafgevangenis van Arnhem. Hij houdt na september 1944 een oorlogsdagboek. Paul Bosman De boerderij van Bram en Dina Wijlhuizen Na 25 september verblijven zij daar twee dagen. (N.B. Het fraaie pand van zoon Henk en zijn vrouw Ria Wijlhuizen staat anno 2014 nog steeds op t Hoog Erf). De dominee en zijn echtgenote slapen er in 1944 in een koestal op stro, samen met 40 à 50 andere evacués. Met een handkar gaan ze terug naar hun woning op de Hoogkamp om nog wat spullen te halen. Daarna verblijven zij 5 1/2 week bij rijwielhersteller Dirk- Jan de Keijzer en zijn vrouw Sjaan op Kemperbergseweg toen nr 47h, nu 181. In de voorkamer sliepen Adrianus en Catharina, op de eerste etage sliep het evacué-echtpaar Hendriks. Drost en zijn vrouw sliepen afwisselend op de canapé en op hun eigen meegebrachte(!) matrassen. Met de verkregen voedselbonnen werd door Drost dagelijks eten gehaald bij de gaarkeuken naast de toenmalige bakkerij De Kruijf, nu bakkerij Reijnen. Max van Broekhuizen was de chefkok. In de achterkamer van Dirk-Jan de Keijzer werd gezamenlijke gegeten, waarbij het eten werd aangevuld met groente uit Sjaan s moestuin. Ds. Drost heeft tijdens zijn verblijf meerdere keren in één van de werkplaatsen van de garage kerkdiensten georganiseerd en geleid. De mensen zaten op strobalen en op kerkbanken die uit de zwaar beschadigde dorpskerk waren gehaald. De kerk was op 25 september getroffen door een verdwaalde bom. Vijf in de kerk ondergebrachte evacués werden door het ingestorte dak gedood. Het dagboek beschrijft ook de tochten met paard en wagen terug naar de woning van Drost in Arnhem. Die is steeds verder door de Duitsers leeggeroofd. Deze tochten waren niet zonder gevaar. Zo kwamen Drost en zijn helper Hendriks een keer in granaatvuur terecht en moesten in een greppel schuilen voor de gevechten. Voedselschaarste Door het groeiend aantal evacués, werd de voedselvoorziening en de kwaliteit van het eten uit de gaarkeuken Paul is 82 jaar en geboren in het huis aan de Kemperbergerweg waar hij nog steeds woont. Over zondag 17 september vertelt hij het volgende: Wij kwamen op zondag uit de kerk toen er vliegtuigen overkwamen. De zweefvliegtuigen doken naar beneden en we zagen parachutisten springen. Later werden ook goederen gedropt, maar die werden opgehaald door de Duitsers, waarvan er een paar in de schuur naast ons huis zaten. Ze gaven ons chocola en sigaretten. Later in de week werd mijn vader gevraagd om een gewonde koe te halen bij de Dreijenseweg. Samen gingen we met paard en kar van boer van Loenen het beest ophalen. We liepen door Warnsborn en staken bij Dieckmann de weg over en langs de begraafplaats richting Dreijenseweg. Onder bij de spoorbaan lagen in een greppel allemaal lichamen en losse ledematen van dode militairen. Dit is het beeld wat ik nog steeds zie als ik er langs fiets. De koe kregen we na veel gezeul en getrek tenslotte op de kar en we konden haar afleveren bij de gaarkeuken naast de huidige bakkerij Reijnen. Duitse militairen schoten het beest dood, waarna veel mensen ervan konden eten.