VER ANT WOORD BELEGGEN Samenvatting jaarverslag 2009
VERANTWOORD BEL Verantwoord beleggen loont en financieel en maatschappelijk rendement gaan heel goed samen. Verantwoord beleggen is het geheel van beleggingsactiviteiten waarbij bewust rekening wordt gehouden met de invloed van milieu-, sociale en corporate governance factoren. 2 VERANTWOORD BELEGGEN
EGGEN LOONT PGGM Vermogensbeheer B.V., de beleggingsorganisatie van uitvoeringsorganisatie PGGM N.V., en hierna PGGM genoemd, werkt voor de volgende pensioenfondsen: Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn, Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Particuliere Beveiliging, Stichting Beroepspensioenfonds voor Zelfstandige Kunstenaars AENA, Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus en Stichting Pensioenfonds Cultuur (per 1 maart 2010). Onze klanten zijn zelf eigenaar van hun vermogen en bepalen hun eigen beleggingsbeleid. PGGM geeft hen daarbij advies en beheert hun vermogen. Het vermogen van onze klanten willen wij zo verantwoord mogelijk beleggen. Wij sturen de beleggingen op basis van fundamentele risicofactoren in financiële markten. Zes overtuigingen vormen de leidraad voor ons handelen en onze toegevoegde waarde: geen hoog rendement zonder risico; risicodiversificatie is essentieel; toegevoegde waarde is haalbaar; kostenefficiëntie heeft impact; benut onze kracht als langetermijnbelegger; verantwoord beleggen loont. Verantwoord beleggen Verantwoord beleggen loont en financieel en maatschappelijk rendement gaan heel goed samen. Met verantwoord beleggen bedoelen wij het geheel van beleggingsactiviteiten waarbij bewust rekening wordt gehouden met de invloed van milieu-, sociale en corporate governance factoren (ESG). Dit is vastgelegd in ons Beleid Verantwoord Beleggen. Wij brengen verantwoord beleggen op verschillende manieren in de praktij. Zo nemen wij bij onze beleggingen ESG-factoren mee in onze beleggings beslissingen (ESG-integratie). Bovendien doen wij gerichte ESG-beleggingen waarbij wij beleggingen niet alleen beoordelen op het financiële rendement, maar ook op hun maatschappelijke relevantie. Ook bredere beleggingsactiviteiten als het stemmen namens onze klanten, het voeren van juridische procedures, het opzetten en uitvoeren van engagementprojecten en ons uitsluitingenbeleid zijn onderdeel van verantwoord beleggen. Verantwoord beleggen PGGM Juridische procedures VERANTWOORD BELEGGEN Uitsluitingen In dialoog met ondernemingen en markten ESG-integratie Gerichte ESGbeleggingen Stemmen op aandeelhoudersvergaderingen Beleid en transparantie Wij focussen op de volgende aandachtsgebieden: gezondheid, ondernemingsbestuur, klimaatverandering, mensenrechten en wapens. Deze thema s zijn tot stand gekomen na uitvoerige raadpleging van onze klanten, hun achterban en diverse maatschappelijke organisaties. PGGM, toen nog deel uitmakend van het huidige Pensioenfonds Zorg en Welzijn, is al sinds 1985 bezig met verantwoord beleggen. De financiële crisis heeft ons geleerd dat wij hier goed aan doen. Wij zijn allemaal gewezen op onze verantwoordelijkheden. Verder past verantwoord beleggen bij onze identiteit en die van onze klanten. PGGM wil graag een goede en dus verantwoorde belegger zijn. Daarbij past transparantie van het beleid en in de uitvoering. Deze samenvatting en ons Jaarverslag Verantwoord Beleggen zijn belangrijke uitingen daarvan. Wij willen ons blijven ontwikkelen. Reacties op deze publicatie en ons jaarverslag zijn zeer welkom. Johan van der Ende, CIO PGGM N.V. SAMENVATTING JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2009 3
Strategisch belang Verantwoord beleggen is voor PGGM van strategisch belang. Wij hebben daarom ons beleid in zes kernpunten geformuleerd, die voor alle beleggingscategorieën en -activiteiten gelden. Daarbij laten wij ons leiden door de Principles for Responsible Investment die de VN heeft opgesteld. Deze kernpunten zijn: financieel en maatschappelijk rendement gaan goed samen; benut rendementsbronnen waarbij de invloed van ESG-factoren van belang is; draag bij aan de kwaliteit en de continuïteit van ondernemingen door aandeelhouders actief te vertegenwoordigen; stel grenzen en bepaal keuzes op basis van onze identiteit; stimuleer partners in de financiële sector om verantwoord te beleggen; leg verantwoording af over doelen, activiteiten en resultaten op het gebied van verantwoord beleggen. Transparantie Verantwoord beleggen hangt nauw samen met transparantie. Wij willen een betrouwbare partner zijn en besteden daarom veel aandacht aan het rapporteren over ons beleid en de resultaten die wij behalen. Als het gaat om verantwoord beleggen is hierbij ons Jaarverslag Verantwoord Beleggen het belangrijkste document. Daarnaast publiceren wij periodiek het PGGM Kwartaalverslag Actief Aandeelhouderschap op onze website. Ook geven wij onze klanten de mogelijkheid om jaarlijks inzage te geven in de beleggingsportefeuille en in de partijen waarmee zij zaken doen via PGGM. Deelnemers van onze klanten hebben het recht om te weten hoe hun pensioengelden worden belegd. Daarom ondersteunen wij onze klanten bij hun communicatie hierover. Verder geven wij via een website inzicht in ons stemgedrag op aandeelhoudersvergaderingen. Doelstellingen 2009 De doelstellingen voor 2009 op het gebied van verantwoord beleggen heeft PGGM ruimschoots behaald. Ook namen wij onze verantwoordelijkheid tijdens vele aandeel houdersvergaderingen: zo stemden wij namens onze klanten wereldwijd op 4.678 aandeelhoudersvergaderingen op meer dan 40.000 agendapunten. In onze dialoog met ondernemingen hebben wij mooie successen geboekt. Een ander positief resultaat is dat ons uitsluitingenbeleid op minimaal 98% van de totale portefeuille daadwerkelijk wordt toegepast. Gezien de diversiteit van de beleggingscategorieën waarin wij beleggen is dit zeer hoog. Enkele activiteiten uitgelicht PGGM heeft een structureel plan opgesteld voor het integreren van ESG-factoren. Per beleggingscategorie zijn wij de ESG-factoren aan het inventariseren, implementeren en internaliseren. In 2009 hebben wij op dit gebied grote vooruitgang geboekt. De inventarisatietrajecten uit 2008 zijn in 2009 grotendeels geïmplementeerd. Dit heeft bijvoorbeeld geresulteerd in het beleid Responsible Investment policy for Real Estate. Op het gebied van engagement hebben wij een aantal concrete stappen gezet, onder andere in het kader van klimaatverandering en de schending van mensenrechten. Wij hebben op 99% van de aandeelhoudersvergaderingen gestemd namens onze klanten. Wij sloten in 2009 33 ondernemingen en 5 staatsobligaties uit. Ook hebben wij een begin gemaakt met het toepassen van ons uitsluitingenbeleid op hedge funds. Vooruitblik 2010 In 2010 willen wij de ESG-factoren in alle beleggingsactiviteiten inventariseren. Verder willen wij doorgaan met het wereldwijd stemmen namens onze klanten en willen wij het aantal engagementprojecten dat wij zelf uitvoeren verder laten toenemen. Ook streven wij naar een constante hoge dekking van het uitsluitingenbeleid. Daarbij blijven wij het belangrijk vinden om zo transparant mogelijk te communiceren over ons beleid en onze resultaten, onder meer via onze website. Daarom zullen wij het Beleid Verantwoord Beleggen en de beleidsdocumenten die hierbij horen verder actualiseren. De aanbevelingen uit het rapport Pensioen: Onzekere Zekerheid nemen wij mee in ons beleid. Kerngegevens 2007 2008 2009 Omvang totaal beheerd vermogen ( miljard, jaareinde) 88 72 88 Omvang totaal beheerde aandelenportefeuille ( miljard, jaareinde) 36 28 36 Aantal ondernemingen in de totale aandelenportefeuille (jaareinde) 4.230 4.340 4.248 4 VERANTWOORD BELEGGEN
ACTIVITEITEN Gerichte ESG-beleggingen PGGM belegt in een aantal gevallen gericht in ESG-thema s. De totale omvang van deze gerichte ESG-beleggingen is gegroeid naar 2,6 miljard euro. Deze beleggingen hebben in principe altijd zowel een financieel als een maatschappelijk rendement en zijn binnen alle categorieën mogelijk. Een selectie van de gerichte ESG-beleggingen: Met de Responsible Equity Portfolio (REP) streeft PGGM naar een verantwoord rendement, dat minimaal gelijk is aan de benchmark. PGGM heeft in 2009 800 miljoen belegd in acht ondernemingen. Een goed voorbeeld is Geberit, een Zwitserse producent van toe- en afvoersystemen voor huishoudelijk water met een sterke focus op duurzaamheid. Binnen structured credit heeft PGGM een transactie afgesloten met Banco Santander. Het gaat om een belegging waarmee onder andere alternatieve energieprojecten op het gebied van zonne- en windenergie worden gefinancierd. AlpInvest (waarvan PGGM N.V. voor 50% eigenaar is) investeert namens PGGM in schone technologie (cleantech) via private equity. Daarbij wordt gezocht naar fondsen die een bijdrage leveren aan het verbeteren van het duurzame en efficiënte gebruik van natuurlijke bronnen en het verminderen van de impact op het milieu. Sinds 2008 investeert AlpInvest bijvoorbeeld in Quench USA via het fonds Element Partners, een onafhankelijke distributeur van drinkwaterzuiveringssystemen. PGGM investeert ook in infrastructuurfondsen die beleggen in duurzame energieprojecten vanwege het aantrekkelijk en stabiele rendement. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het Nederlandse Ampèrefonds, dat belegt in onder andere windparken, zonne-energie en biomassacentrales. Andere voorbeelden zijn Hg Renewable Power Partners, dat belegt in onshore windparken en waterkracht projecten, en Fortis Clean Energy Fund, dat belegt in diverse vormen van duurzame energie. Via gespecialiseerde fondsmanagers belegt PGGM indirect in microkredieten. Met behulp van microkredieten kunnen families en kleine bedrijven zelf een beter bestaan opbouwen. PGGM belegt onder andere in een nieuw fonds van Grassroots Capital (USD 49 miljoen), gericht op microfinanciering in India. De strategische portefeuille van PGGM bestaat uit beleggingen met een strategisch karakter, zoals het belang van 6% in Triodos Bank. Verder belegt PGGM in Albright Capital Management ( 212 miljoen), gericht op opkomende markten. Actief stembeleid Het stemrecht is voor PGGM een van de belangrijkste rechten van aandeelhouders. Wij streven ernaar om wereldwijd altijd goed geïnformeerd namens onze klanten te stemmen. Dat hebben wij in 2009 gedaan op 99% van de aandeelhoudersvergaderingen. Het beleid Aandeelhouderschap Beursgenoteerde Ondernemingen fungeert hierbij als basis. Vanuit een eigen oordeel stemmen wij op alle aandelen van ondernemingen die op de Stemfocuslijst staan. Dit zijn onder meer ondernemingen die voor onze klanten van strategische waarde zijn, alle Nederlandse ondernemingen en ondernemingen waarin wij in financiële en/of procentuele zin grote belangen beheren. In 2009 voldeden 98 beursgenoteerde ondernemingen aan deze criteria. Bij het stemmen op aandelen van andere ondernemingen gebruiken wij een gespecialiseerde dienstverlener die stemt op basis van onze eigen stemrichtlijnen. Wij monitoren deze stemuitvoering vooraf en stemmen waar nodig zelf. Wij brengen ieder kwartaal een rapportage uit over ons stemgedrag en communiceren hier ook over op onze website. Engagement PGGM stimuleert ondernemingen en markten om hun beleid en activiteiten op ESG-vlak waar nodig aan te passen. Deze vorm van engagement is gericht op het tot stand brengen van een dialoog met onder andere ondernemingen, toezichthouders en beleidsmakers. Op basis van de thema s ondernemingsbestuur, mensenrechten, klimaatverandering en gezondheid hebben wij actieplannen gemaakt. In 2009 zijn 53 nieuwe engagementtrajecten gestart en hebben wij 81 engagementprojecten zelf uitgevoerd. Namens PGGM heeft het Britse F&C 1.528 projecten uitgevoerd, gericht op 495 ondernemingen. Wij hebben alle ondernemingen in onze portefeuille die actief zijn in Soedan en Myanmar (Birma) gewezen op het risico van mensenrechtenschendingen. Wij willen deze ondernemingen bewust maken van deze risico s. Verder hebben wij intensief gesproken met Europarlementariërs over klimaatverandering en hebben aangedrongen op een krachtig akkoord in Kopenhagen. Wij richten ons daarbij op een klimaatbeleid in Europa en Nederland. SAMENVATTING JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2009 5
Ook hebben wij ons gericht op het verbeteren van de corporate governance richtlijnen en het uitoefenen van stemrecht, onder meer in Azië. Met de farma ceutische industrie zijn wij in gesprek over de toegang tot medicijnen. Daarnaast hebben wij de beleggersverklaring van de Access to Medicine Index ondertekend. Juridische procedures Binnen en buiten Nederland is PGGM betrokken bij juridische procedures. Wij maken onderscheid tussen actieve en passieve (zogeheten Class Actions) procedures. Wij gaan pas over tot een actieve juridische procedure als wij hiervoor duidelijk aanwijsbare redenen hebben, zoals fraude of vormen van ondeugdelijke corporate governance. De meeste juridische procedures betreffen ondernemingen in de Verenigde Staten, omdat wij daar een relatief groot deel van het vermogen van onze klanten hebben belegd. Beleggers hebben in de Verenigde Staten relatief weinig aandeelhoudersrechten om veranderingen in ondernemingen te realiseren. Dan is een juridische procedure een effectief en tactisch instrument om met ondernemingen in dialoog te gaan. Wij voeren een procedure: om een schadevergoeding te verkrijgen; om op lange termijn waarde te creëren; Gerichte ESG-beleggingen vanwege de continuïteit van de activiteiten van de onderneming; om goede corporate governance en goed ondernemingsgedrag te realiseren. In 2009 waren wij onder meer betrokken bij juridische procedures rond AIG, Shell en Bank of America. In totaal zijn de opbrengsten van passieve procedures in 2009 opgelopen tot 16,6 miljoen (cumulatief sinds 2004). Uitsluitingenbeleid Verantwoord beleggen betekent dat wij niet in alle entiteiten willen beleggen. Wij willen voorkomen dat wij namens onze klanten beleggen in ondernemingen die niet bij hen en ons passen. Zo sluiten wij ondernemingen uit die substantieel betrokken zijn bij de productie van en handel in controversiële wapens (zoals nucleaire wapens en landmijnen). Als er gevallen van mensenrechtenschendingen zijn vastgesteld binnen de invloedssfeer van een bepaalde onderneming, gaan wij in gesprek met die onderneming om te streven naar een verbetering van de situatie. Indien verbetering uitblijft, en verbetering ook niet meer te verwachten is, sluiten wij de onderneming uit. Doelstelling 2007 2008 2009 2010 Omvang ESG-gerichte beleggingen/commitments ( miljoen) 1.700 2.400 2.568 4.000 Percentage gerichte ESG-beleggingen in totaal beheerd vermogen 1,9% 3,3% 2,9% Stemmen Doelstelling 2007 2008 2009 2010 Aantal aandeelhoudersvergaderingen (AVA s en BAVA s) waarop is gestemd 2.025 4.792 4.678 Aantal uitgebrachte stemmen 18.018 40.618 40.819 Aantal gestemde (B)AVA s als percentage van het totale aantal (B)AVA s 41% 92% 99% 95% Aantal gestemde (B)AVA s als percentage van de Stemfocuslijst 70% 99% 99% 99% Engagement Doelstelling 2007 2008 2009 2010 Aantal ondernemingen waarmee indirect (via F&C) engagement is gevoerd 715 569 495 Aantal ondernemingen waarmee direct engagement is gevoerd 13 34 48 48 Waarde van de ondernemingen waarmee engagement is gevoerd als percentage van de beheerde aandelenportefeuille 41% 48% 48% 6 VERANTWOORD BELEGGEN
Verder sluiten wij staatsobligaties uit van een aantal landen. Wij baseren ons hierbij op uitspraken en sancties van de VN Veiligheidsraad en oproepen van de International Labour Organisation (ILO). Daarnaast gaan wij ook af op ons eigen oordeel als staten de bepalingen van ons uitsluitingenbeleid op grote schaal schenden, zonder positieve recente ontwikkelingen of uitzicht daarop in de nabije toekomst. Wij passen ons uitsluitingenbeleid ook op illiquide beleggingen toe. Omdat de lijst van uitgesloten aandelen en staatsobligaties alleen betrekking heeft op beursgenoteerde beleggingen, is het beleid zelf voor illiquide beleggingen het meest relevant. Ook in 2009 zijn de bepalingen uit het uitsluitingenbeleid opgenomen in contracten met onze beleggingspartners. Eind 2009 hebben wij vastgesteld dat 98% van onze portefeuille het uitsluitingenbeleid niet schendt. Dit wil niet zeggen dat de overige 2% dit beleid wel schendt, maar wij kunnen dit niet met zekerheid vaststellen. Eind 2009 stonden 33 ondernemingen op onze lijst van uit te sluiten aandelen: 32 vanwege de wapens die zij produceren en 1 vanwege de mensenrechten. Op de lijst van uitgesloten staatsobligaties stonden op dat moment 5 landen: Soedan, Somalië, Myanmar (Birma), Iran en Noord-Korea. Juridische procedures 2007 2008 2009 Actieve procedures 1 2 3 Opbrengsten Class Actions 4.646.307 3.674.956 6.574.827 Uitsluitingen Doelstelling 2007 2008 2009 2010 Aantal uitgesloten ondernemingen 29 30 33 Percentage van totaal beheerd vermogen dat door het uitsluitingenbeleid is gedekt 90% 98% 98% 98% Omvang uitsluitingen t.o.v. FTSE All World benchmark 0,9% 1,2% 1,2% SAMENVATTING JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2009 7
Colofon Deze samenvatting van het Jaarverslag Verantwoord Beleggen 2009 is een uitgave van PGGM. Het volledige jaarverslag kunt u lezen op onze website of opvragen bij de afdeling Responsible Investment. Dr. Marcel Jeucken Hoofd Responsible Investment PGGM Investments Kroostweg Noord 149 3704 DV Zeist Postbus 117 3700 AC Zeist Telefoon: 030 277 13 77 E-mail: Responsible.Investment@PGGM.nl Website: www.pggm.nl/investments Disclaimer Wij bieden de samenvatting van het PGGM Jaarverslag Verantwoord Beleggen 2009 aan als een vorm van dienstverlening aan onze klanten en daarnaast aan overige geïnteresseerden. Hoewel wij de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht hebben genomen bij de samenstelling van deze samenvatting, kunnen wij niet garanderen dat deze informatie altijd volledig en/ of juist is. Evenmin garanderen wij dat het gebruik ervan leidt tot de juiste analyses voor specifieke doeleinden. Wij kunnen derhalve nimmer verantwoordelijk worden gehouden voor onder andere maar niet uitsluitend eventuele onvolkomenheden, onjuistheden en/of op een later tijdstip aangebrachte wijzigingen. Zonder onze voorafgaande schriftelijke toestemming is het gebruik van deze rapportage niet toegestaan anders dan het genoemde doel waarvoor wij deze rapportage hebben opgesteld. 10-3490 maart 2010