specialisatie Management van de Publieke Sector, locatie Campus Den Haag 2008/2009 Blok 3 en 4 van studenten die in 2007-2008 zijn begonnen ECTS Blok Research Design/Bestuurskundig Onderzoek 5.0 1 Organisatieverandering in de Publieke Sector 5.0 1 New Public Management 5.0 1 Reflectie Seminar 5.0 2 thesis 10.0 2 Start september 2008 Semester I Blok I Research Design/Bestuurskundig Onderzoek Organisatieverandering in de Publieke Sector New Public Management HRM Blok II Strategisch Management Public Governance and Government Publieke Waarden Semester II Blok III State of the Art Management van de Publieke Sector 10.0 ECTS Blok IV thesis 10.0 ECTS Start februari 2009 Blok III State of the Art Management van de Publieke Sector 10.0 ECTS
Blok IV Strategisch Management MPS en toezicht Financieel Management van de overheid Blok I Research Design/Bestuurskundig Onderzoek Organisatieverandering in de Publieke Sector New Public Management HRM Blok II thesis 10.0 ECTS
Blok 3 en 4 van studenten die in 2007-2008 zijn begonnen MPS Den Haag: Organisatieverandering in de publieke sector Dr. W.J. van Noort Niveau: 400 Blok I MAM1006 Dr. W.J. van Noort Organisaties die tot de publieke sector behoren, maken in Nederland sinds de jaren tachtig ingrijpende veranderingen door. Reorganisaties zijn bij overheidsorganisaties en onderwijs-, zorg- en welzijnsinstellingen aan de orde van de dag. Die veranderingen voltrekken zich niet alleen op het niveau van afzonderlijke organisaties maar ook op dat van interorganisationele verbanden en koepelorganisaties, ofwel op het institutionele niveau. Organisatieveranderingen hebben betrekking op de structuur en cultuur van organisaties maar ook op het regime, dat wil zeggen de wijze waarop de leidinggevenden de uitvoerenden in het gareel proberen te houden en de manier waarop de uitvoerenden zich opstellen jegens de leidinggevenden. Een nog steeds populaire doctrine in het personeelsbeleid is het Human Resource Management (HRM), waarvan de kern is dat men het menselijk potentieel in organisaties optimaal wil benutten. Uiteraard verschillen de aard en het tempo van de doorgevoerde veranderingen van organisatie tot organisatie en van institutie tot institutie. Toch zijn er gemeenschappelijke elementen in de pogingen tot organisatievernieuwing in de publieke sector, die onder andere naar voren komen in het gebruikte jargon; of het nu om thuiszorginstellingen, woningcorporaties of gemeenten gaat, alle proberen ze een 'klantvriendelijke', 'bedrijfsmatige', 'cliëntgerichte', 'marktconforme' werkwijze te realiseren en werken ze aan -competentiemanagement-, -employability- en - empowerment-. Het bedrijfsleven geldt daarbij als rolmodel. De ratio van veel reorganisaties en andere vernieuwingen in de publieke sector is de vooronderstelling dat de toepassing van organisatie- en bedrijfskundige concepten zal leiden tot vergroting van de doelmatigheid en doeltreffendheid. Zoals echter iedere krantenlezer weet en zoals vele Nederlanders aan den lijve ondervonden hebben, gaan die vernieuwingen met veel problemen gepaard en bestaat er vaak een grote discrepantie tussen de oogmerken van allerlei 'verbeteringen' en de feitelijke effecten ervan. In de cursus staan de volgende vijf vragen centraal. 1. Wat zijn de drijfveren van publieke organisaties om zich te vernieuwen, wat zijn de gestelde doelen en hoe verloopt de besluitvorming over de vernieuwing? 2. Hoe verloopt de vernieuwing, welke weerstanden doen zich voor en welke conflicten spelen zich af? 3. Tot welke feitelijke veranderingen op het niveau van de structuur, de cultuur en het regime van afzonderlijke organisaties en op institutioneel niveau leidt de vernieuwing? 4. Wat zijn de bedoelde en onbedoelde effecten van de pogingen tot
organisatievernieuwing? 6. Welke factoren bepalen het slagen dan wel falen van organisatievernieuwing? In een serie werkgroepbijeenkomsten wordt theoretische en empirische literatuur over organisatievernieuwing, met inbegrip van Human Resource Management, besproken. Tevens komen concrete voorbeelden van zich vernieuwende publieke organisaties aan de orde en is er gelegenheid de eigen ervaringen met organisatieverandering te bespreken. In drie opdrachten moeten de deelnemers zelf relevante literatuur bespreken en aspecten van organisatievernieuwing analyseren. Werkcolleges Henry Mintzberg, Mintzberg over Management: de Wereld van onze Organisaties, Groningen: Wolters-Noordhoff, 1998. David Buchanan & Richard Badham, Power, Politics and Organizational Change. SAGE. Daarnaast enkele artikelen (beschikbaar via blackboard). Een eindpaper. Halverwege de cursus dienen de deelnemers de vraagstelling en de voorlopige opzet van de paper in te leveren. Deelnemers kunnen ook een mondelinge presentatie houden en daarvoor een deelcijfer krijgen. Via U-twist MPS Den Haag: New Public Management Dr. F.M. van der Meer Niveau: 500 Blok I MPSDH Dr. F.M. van der Meer In deze cursus gaan we dieper in op het NPM, waarbij het veelvormige karakter en de crossnationale verscheidenheid van NPM worden onderkend. Door middel van onderzoek gaan we na wat NPM betekent in de westerse staten en in Nederland in het bijzonder, en in hoeverre de voorgenomen veranderingen daadwerkelijk worden gerealiseerd. In onze analyse hebben we niet enkel oog voor de voordelen van NPM, maar ook voor mogelijke knelpunten bij de invoering van NPM zoals de verhoogde behoefte aan (interdepartementale) coördinatie, of de moeilijke verhouding met traditionele publieke sector waarden als democratie, gelijkwaardigheid, objectiviteit en
integriteit. De cursus wordt onderricht onder de vorm van een seminar, waarbij studenten actief participeren tijdens de sessies via voorbereiding, discussie of presentaties. Werkcolleges Hans de Bruijn; Prestatiemeting in de publieke sector.tussen professie en verantwoording, Lemma 2001 (of laatste druk). Christopher Pollitt en Geert Bouckaert (2004), Public Management Reform, a comparative analysis, Oxford, Oxford University Press Laurence E. Lynn; Public Management: Old and New, Jr. 2006, Routledge Opdrachten Via U-twist MPS Den Haag: Research Design/Bestuurskundig Onderzoek Dr. J.J.J.M. Wuisman Niveau: 500 Blok I MA Dr. J.J.J.M. Wuisman Het centrale thema van deze cursus is Bestuurskundig Onderzoek. Het inhoudelijk doel van deze cursus is de kennis en het inzicht in de opzet en uitvoering van bestuurskundig onderzoek te verbreden en verdiepen. Het praktische doel van de cursus is een bijdrage te leveren aan de voorbereiding van de scriptie. In de cursus worden in het bijzonder vier aspecten van bestuurskundig onderzoek belicht waarmee de deelnemers gewoonlijk veel moeite hebben: (1) Het onderzoeksonderwerp en de bijpassende probleemformulering, (2) De rol en betekenis van concepten en theorie in bestuurskundig onderzoek, (3) De opzet of het ontwerp van bestuurskundig onderzoek en (4) de planning van de uitvoering van een onderzoek. Van de deelnemers aan het programma wordt verwacht dat zij een scriptie schrijven op basis van een theoriegestuurd fundamenteel en/of toegepast bestuurskundig onderzoek. Hiervoor is het nodig een bestuurskundig onderzoek vanuit een breder wetenschapsfilosofisch en methodologisch perspectief te kunnen beschouwen en de achterliggende visies op wetenschap en onderzoek te
onderkennen. Ten tweede is het voor de deelnemers noodzakelijk niet alleen te weten welke soorten theorieën of theoretische kaders er zijn die bij een bestuurskundig onderzoek een rol kunnen spelen, maar bovendien hoe deze ontwikkeld dienen te worden. Wat betreft het aspect van de opzet en uitvoering van bestuurskundig onderzoek is het, ten derde, noodzakelijk dat de deelnemers in staat zijn om een dergelijk onderzoek systematisch te kunnen doordenken en voor een verscheidenheid van onderzoeksopzetten of ontwerpen alle essentiële elementen tot een coherent en logisch samenhangend geheel samen te voegen. In de cursus worden drie leervormen gebruikt. Een verplicht leerboek en een aantal artikelen worden door zelfstudie eigen gemaakt. De zelfstudie wordt door de hoorcolleges en huiswerkopdrachten ondersteund. In de hoorcolleges worden specifieke onderwerpen betreffende de literatuur besproken, thema's ter discussie gesteld, en de resultaten van zelfstudie besproken. De opdrachten zijn bedoeld om de student te helpen begripsmatig greep op het onderwerp te krijgen. Werkcolleges - Blaikie, Norman (2000), Designing Social Research: The Logic of Anticipation, Cambridge: Polity Press. - Artikelen en hoofdstukken uit boeken: Worden zo spoedig mogelijk opgegeven. Onderzoeksontwerp ten behoeve van een theoriegestuurd, toegepast bestuurskundig onderzoek Via U-twist MPS Den Haag: Reflectie seminar Dr. F.M. van der Meer Niveau: 500 Blok II MPS Dr. F.M. van der Meer Het Reflectie seminar is bedoeld om studenten een moment stil te laten staan bij de inhoud en onderwerpen van het tot dan gevolgde MPS programma en van daar uit kritisch te laten kijken naar de mogelijke toepassingen van die kennis en vaardigheden in de praktijk van de publieke sector. Die kritische terug- en vooruitblik wordt aangeduid met het woord -reflectie-. De bedoeling van dit vak is om datgene wat is geleerd in de verschillende seminars in onderlinge samenhang te bekijken en op
specifieke praktijksituaties toe te passen. Studenten zullen daarom aan de slag gaan met een casus, waarbij een breed scala aan bestuurskundig relevante thema-s en invalshoeken de revue zullen passeren waaronder ook normatieve en ethische vraagstukken. werkcolleges MPS: thesis nvt ECTS: 10.0 Niveau: 500 Niet van toepassing MA Collegejaar: 2007-2008 Dr. F.M. van der Meer De masterthesis dient als afronding van de masterspecialisatie Management van de Publieke Sector. De scriptie heeft een gemiddelde omvang van 40-45 pagina-s A-4, enkele regelafstand voor studenten in collegejaar 2007-2008 aan de master zijn begonnen. Studenten die in 2006-2007 zijn begonnen schrijven de scriptie voor 15 Ects (55-60 pagina's A-4, enkele regelafstand). De scriptie vormt het sluitstuk van de studie, waarin men toont op academisch niveau een probleem in het openbaar bestuur te kunnen onderzoeken en behandelen. De scriptie is een verslag van zelf verricht onderzoek. Materiaalverzameling kan echter ook langs andere weg (enquêtes, interviews, inhoudsanalyse, secundaire bronnen) plaatsvinden. De scriptie zal bij voorkeur niet beperkt blijven tot een literatuurbeschouwing. Het is steeds de bedoeling de scriptie ook een empirische basis te geven. Start september 2008 Research Design/Bestuurskundig Onderzoek 5.0 ECTS Organisatieverandering in de Publieke Sector 5.0 ECTS New Public Management 5.0 ECTS Zie vakbeschrijvingen hierboven. MPS Den Haag: HRM in de publieke sector Docent: Dr.T.P.S. Steen
Niveau: 500 Blok I Dr. T.P.S. Steen Het seminar situeert HRM als wetenschappelijk en professioneel vraagstuk, met bijzondere aandacht voor de specificiteit van tewerkstelling en management van personeel binnen de publieke sector. We bespreken verschillende HRMperspectieven, de integratie van strategie en HRM, evenals de belangrijkste inhoudelijke componenten van HR-beleid. We gaan dieper in op eigentijdse uitdagingen binnen de publieke sector, zoals ondersteuning van public service motivation en de positionering van publieke organisaties als employer of choice, levensfasebewust personeelsbeleid, enz. Hierbij hebben we ook oog voor de evolutie van HRM binnen een NPM en good governance context. Seminarbijeenkomsten Vloeberghs, D. Human Resource Management. Fundamenten en perspectieven. Op weg naar de intelligente organisatie, Lannoo Campus, Tielt & Sdu Uitgevers/Academic Service, Den Haag, 2008, p.546 (4 e druk 44,95 euro richtprijs). Aanvullende teksten (reader/blackboard) Opdrachten Blok II MPS Den Haag: Strategisch Management Mr. dr. G.S.A. Dijkstra Niveau: 400 Blok II MPS Mr. dr. G.S.A. Dijkstra
Strategisch management richt zich op het besturen en beïnvloeden van de omgeving, dusdanig dat het legitiem functioneren van de organisatie gewaarborgd blijft. De toenemende aandacht voor strategie-ontwikkeling en strategisch gedrag van organisaties is van steeds groter belang in de publieke sector. Ingegaan wordt op de toepasbaarheid van vaak aan de bedrijfskunde ontleende modellen. Het concept strategisch management wordt nader verkend op basis van de praktijk in het openbaar bestuur. Aan de hand van enkele cases uit de praktijk wordt van de deelnemers verwacht de inzichten in de praktijk toe te passen. Werkcolleges J.M. Bryson, Strategic Planning for Public and Nonprofit Organizations, San Francisco, nieuwste druk. Paper via U-twist MPS Den Haag: Public Governance and Government Prof. dr. G.D. Minderman Niveau: 400 Blok II MA Prof. dr. G.D. Minderman Public Governance & government gaat op zoek naar allerlei nieuwe samenwerkingsverbanden en bestuurlijke relaties in Nederland. Zorg,onderwijs, cultuur, maatschappelijk werk maar ook veiligheid komen hierbij aan de orde. Dit vak gaat dieper in op de organisaties in de non-profitsector en behandelt thema-s als bestuursorganen en ministeriële verantwoordelijkheid, de recente onderzoeken van de WRR en bijvoorbeeld het nieuwe regeerakkoord. Wat betekent de maatschappelijke onderneming en hoe gaan organen en mensen daarbinnen werken? Wat betekenen de bestuurlijk ontwikkelingen voor de bedrijfsvoering van deze non-profitinstellingen? Voor instituties op het terrein van onderwijs, gezondheidzorg of onderzoek kan het contact met strategische partners van even groot belang zijn als het zich conformeren aan overheidsbeleid. Met de term Governance duiden we dus op het streven binnen
de publieke en private sector naar normatief -goed- management en goed overzicht binnen de hele structuur van publieke diensten en organisaties. Nemen we bijvoorbeeld de ontwikkelingen in de bestuursstructuur van het onderwijs of de gezondheidszorg, dan zien we dat politici en wetenschappers op zoek zijn naar nieuwe methodes om checks en balances aan te brengen binnen het veld. Nieuwe inspecties en decentralisatie zijn belangrijke sleutelwoorden in dit opzicht. Op het niveau van organisaties spreken we van Corporate Governance en hier is het verkrijgen van intern overzicht van cruciaal belang. Hiervoor worden allerlei codes en richtlijnen uitgevaardigd (Tabaksblat, Langlands, Glasz etc.), wat tot een levendig debat aanleiding geeft over de vraag: wat is goed publiek management? Centrale sleutelwoorden in de analyse zijn integriteit, transparantie en verantwoording. Natuurlijk zullen publieke diensten altijd gestructureerd worden door de wet en politieke besluitvorming. Daarom maakt een introductie in de veranderingen die zich voordoen in de wijze waarop verantwoording wordt afgelegd op parlementair niveau ook deel uit van deze collegereeks. Dit onderdeel wordt sterk casuïstisch gedoceerd. Aan de hand van een drietal cases kunnen bonuspunten worden verzameld. In december vindt een tentamen plaats. Werkcolleges - Jon Pierre en B. Guy Peters, Governance, Politics and State, Macmillan press 2000 - M.H. Meijerink en G.D. Minderman (red), Naar een andere publieke sector, Den Haag 2005 - (GOVON) G.D. Minderman (red.), Governance in het onderwijs, een nieuwe balans?, Den Haag 2007 - VERSCHIJNT 1 NOVEMBER (let op: het boek van Peij hoeft niet te worden aangeschaft!) Tentamen. Het is ook mogelijk het vak af te sluiten met het schrijven van te publiceren artikel. Via U-twist Publieke Waarden Dr. M.R. Rutgers & Drs. P. Overeem ECTS: 5 Niveau: 400 1 Blok II
M.R.Rutgers Publieke waarden zoals veiligheid, gezondheid, voedselvoorziening, infrastructurele voorzieningen, enzovoort worden vanouds tot de overheidtaken gerekend. Door de tijd zijn ze altijd verzorgd door zowel publieke en private, als profit en nonprofit instellingen. De vraag hoe publieke waarden moeten worden gerealiseerd en wie daarvoor verantwoordelijk is, is in de huidige tijd van privatisering, liberalisering, vernetwerking en globalisering in belang en complexiteit toegenomen. In dit seminar wordt ingegaan op de vraag wat publieke waarden eigenlijk zijn: wat is hun oorsprong, hoe zijn ze te ordenen en wegen en hoe moeten ze worden gerealiseerd? Daartoe wordt gekeken naar de fundamentele waarden van het e openbaar bestuur zoals onder andere vervat in de Grondwet. Deze worden vergeleken met meer algemene theorieën en met praktische perspectieven. In het bijzonder staat het werk van de Amerikaan Barry Bozenman (2007) centraal. Hij heeft een theorie ontwikkeld in confrontatie met de dominantie individualistische benaderingen zoals deze ten grondslag liggen aan bijvoorbeeld New Public Management om tot een beoordeling te komen van het succes of falen in het realiseren van publieke waarden in termen van public value failure. Werkcollege Bozeman, B. (2007). Public values and public interest. Counterbalancing economic individualism. Washington: Georgetown University Press. De Grondwet van het Koninkrijk der Nederlanden Reader Opdrachten Via U-twist
Semester II Blok III MPS Den Haag: State of the Art Prof. dr. J. de Vries ECTS: 10.0 Niveau: 500 2e semester MPS Prof.dr. J. de Vries Een overzicht geven van ontwikkelingen binnen de bestuurskunde (public administration) is verre van eenvoudig. Er is altijd discussie geweest over het materiele object van de bestuurskunde en ook de opvattingen omtrent de formele benadering lopen uiteen. Het vak is altijd ingewikkeld geweest en lijkt aan complexiteit zelfs nog te winnen. Dat heeft te maken met veranderingen in het openbaar bestuur en de ontwikkeling van nieuwe theorieën. In State of the Art keren wij terug naar de orthodoxe periode van de bestuurskunde om van daaruit op zoek te gaan naar de ontwikkelingen van het vak en de meest recente thema-s en theorieën. De deelnemers aan dit programma verdiepen zich in eerste instantie in drie recent verschenen boeken over klassieke denkers en een boek over paradigma-s binnen de bestuurskunde. Met de docent zullen zij ingaan op ontwikkelingen die na de Tweede Wereldoorlog in de bestuurskunde hebben plaatsgevonden en die voor een groot deel zijn gebaseerd op het werk van deze klassieke denkers. De studenten zullen zelf onderzoek verrichten naar recente ontwikkelingen in de bestuurskunde. Zij verrichten onderzoek in nationale en internationale tijdschriften, houden interviews met onderzoekers en ambtenaren in de praktijk, geven presentaties, maken videoboodschappen en schrijven wetenschappelijke papers. De studenten worden ingedeeld in zelflerende teams. Elk team krijgt na de gezamenlijke inventarisatie een actueel thema toegedeeld. Elke student schrijft een individueel paper die door het zelflerend team aan elkaar worden gekoppeld. Dit maakt samenwerking mogelijk maar sluit een individuele beoordeling niet uit. De bijdragen zullen na vier jaar uitmonden in een publicatie. Hoorcollege en werkgroepen Literatuur State of the Art Public Administration : Sam Whimster, (2007), Understanding Weber, Routledge. (isbn:90-415-37076-0) Brian J. Cook, (2007), Democrarcy and Administration. Woodrow Wilson-s ideas and the challenges of Public Management, The John Hopkins University Press. (isbn: 9978-0-8018-8522-8) I. Th. M. Snellen, (2007), Grondslagen van de bestuurskunde. Een essay over haar paradigma-s, Den Haag, Lemma. 9978-90-5931-008-7)
Hans Blokland (2001), De modernisering en haar politieke gevolgen: Weber, Mannheim en Schumpeter. Boom, Amsterdam (Dit boek is niet meer in de boekhandel te verkrijgen en zal in een reader worden aangeboden). Paper via U-twist MPS Den Haag: Management van de Publieke Sector Dr. F.M. van der Meer, dr. T.P.S. Steen Niveau: 500 2e semester MAM305 Dr. F.M. van der Meer Het onderwerp van dit seminar betreft de analyse van publieke sector hervormingen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een vergelijkend perspectief. De nadruk valt op hervormingen in westerse staten. Wanneer men de stroom beleidsdocumenten gepubliceerd door wetenschappers, overheden en internationale organisaties als de IMF, OECD, de Wereldbank in beschouwing neemt dan moet je haast tot de conclusie komen dat bestuurlijke hervormingen overal aan de orde zijn. Maar is dit werkelijk waar? In hoeverre worden de voorgenomen veranderingen daadwerkelijk gerealiseerd? Voorts is het noodzakelijk na te gaan op welke terreinen bestuurlijke veranderingen hebben plaatsgevonden. Onder de aanduiding -bestuurlijke hervormingen- gaat een grote verscheidenheid aan thema-s schuil. Het uitgangspunt van dit seminar is dat publieke sector hervormingen een multi-dimensionaal karakter hebben. De verschillende typen hervormingen hangen met elkaar samen. Men kan spreken van hervormingslagen. De belangrijkste hervormingslagen zijn: -de afbakening tussen de publieke en private sector; -de veranderingen in de verdelingen van taken, bevoegdheden en middelen tussen lichamen van territoriaal en functioneel bestuur; -de relaties tussen het openbaar bestuur en de burger; -de relaties tussen politieke en ambtelijke bestuurders; -reorganisaties van de ambtelijke organisatie voor wat betreft structuur, cultuur en werkwijze; -civil service reform: naar een nieuwe ambtenaar: rechtspositie, mobiliteit, HRM en
training; -veranderingen in de ambtelijke organisatie, werkwijze en management en in het bijzonder de introductie van NPM. In het seminar gaan we deze hervormingen bestuderen en naar de onderlinge dwarsverbanden kijken. In het eerste uur wordt een inleiding op het betreffende thema gegeven. In het tweede uur wordt aan de hand van een groepsopdracht een belangrijk aandachtspunt in de thematiek van de dag uitgewerkt. Geert Bouckaert and Christopher Pollitt (2004), Public Management Reform: a comparative analysis, Oxford: Oxford University Press; Hans A.G.M. Bekke and Frits M. van der Meer (eds.) (2000), Western European Civil service systems, Cheltenham/Aldershot, Edward Elgar. (Wacht met aanschaf). B. Guy Peters, B. Guy and Jon Pierre (2004), The quest for control. The politicisation of the civil service in comparative perspective. Routledge. (Wacht met aanschaf). Dijkstra, Gerrit S.A. and Frits M van der Meer, Disentangling blurring boundaries: the public/private dichotomy from an organisational perspective, in: Retracing public administration, Elsevier Science Ltd, 2003, 89-106. (via Blackboard). Frits M. van der Meer, Civil service reform in Western Europe and the rise of the enabling state, Paper presented during the Paul van Riper symposium at ASPA conference Phoenix Arizona march 2002. (Zie Blackboard) Jos C. N. Raadschelders, Theo A. J. Toonen and Frits M. van der Meer (2007),The Civil Service in the 21st Century: Comparative Perspectives, Palgrave Macmillan. Paper en opdrachten via U-twist Gebruik DLO Blackboard Blok IV
Blok IV MPS: thesis nvt ECTS: 10.0 Niveau: 500 Niet van toepassing MA Collegejaar: 2007-2008 Dr. F.M. van der Meer De masterthesis dient als afronding van de masterspecialisatie Management van de Publieke Sector. De scriptie heeft een gemiddelde omvang van 40-45 pagina-s A-4, enkele regelafstand voor studenten in collegejaar 2007-2008 aan de master zijn begonnen. Studenten die in 2006-2007 zijn begonnen schrijven de scriptie voor 15 Ects (55-60 pagina's A-4, enkele regelafstand). De scriptie vormt het sluitstuk van de studie, waarin men toont op academisch niveau een probleem in het openbaar bestuur te kunnen onderzoeken en behandelen. De scriptie is een verslag van zelf verricht onderzoek. Materiaalverzameling kan echter ook langs andere weg (enquêtes, interviews, inhoudsanalyse, secundaire bronnen) plaatsvinden. De scriptie zal bij voorkeur niet beperkt blijven tot een literatuurbeschouwing. Het is steeds de bedoeling de scriptie ook een empirische basis te geven.