Cursus Nederlands Taalbeschouwing Communicatie 2014-2015 KTA Brugge COVYY Lexicon en semantiek Communicatie Taal, spelling en grammatica TAALBESCHOUWING Bronnen http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de www.belgium.be Markant 6T, Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 2008
1 Het verhaal van onze taal 1.1 Over het ontstaan en de evolutie van het Nederlands Nederlands is de moedertaal van zo'n 22 miljoen mensen, voor het merendeel Europeanen. Voor het merendeel, inderdaad, want ook op Suriname, de Nederlandse Antillen en het eiland Aruba wordt Nederlands gesproken. Maar sinds wanneer spraken onze oervoorouders de taal die we van hen geërfd hebben? Hoe klonk die taal toen en hoe evolueerde ze? Dat gaan we na in het volgende bondige overzicht. 1.2 Oudnederlands 1.2.1 Over oude krabbels We spreken van Nederlands vanaf ca. 700. Voordien spraken onze oervoorouders nog Germaans. Het Nederlands van ca. 700 tot ca. 1150 noemen we Oudnederlands. Maar je moet je daarbij niet al te veel voorstellen: dat Oudnederlands is niets meer dan een verzameling soms heel verschillende dialecten. Als het Nederlands zich begint te ontwikkelen, is ons land een nog nauwelijks in cultuur gebrachte delta aan de Noordzee. Hier en daar wonen plukjes mensen in het veen-, moeras en boslandschap. Een handvol kloosters en kastelen, en een paar stadjes die zo klein zijn dat ze die naam nog nauwelijks waard zijn; dan heb je het wel gehad. Voor zover er al geschreven wordt, is dat vooral in de kloosters, waar heel wat monnikenwerk verricht wordt. En soms heeft een kasteelheer een klerk in dienst om de administratie te verzorgen. Uit die cultuur zijn de oudste geschriften uit onze streken overgeleverd: boeken, oorkondes, rekeningen en wetsteksten, bijna allemaal in het Latijn. Maar soms hadden de schrijvers van die officiële stukken niet genoeg aan Latijn. Dan zie je ineens flarden Oudnederlands, dan voel je heel even het volle leven van die tijd, waar het Latijn misschien geen woorden voor had. Het is een aardig Oudnederlands woordenboek dat je op die 2
manier bij elkaar kunt rapen in allerlei bronnen, van een muderkin ofwel moedertje tot een wada of wad, voor een doorwaadbare plaats in een rivier. 1.2.2 Een probatio pennae En wij vragen ons natuurlijk af: is er met die woorden ook literatuur gemaakt? Het antwoord komt omstreeks 1100, met een complete versregel, dertien woorden uit een liefdesliedje. De regel werd als pennenproef neergeschreven door een Vlaamse monnik die in Engeland in een klooster zat. Zijn dagelijks leven was grotendeels gevuld met het overschrijven van Latijnse en Oudengelse teksten. Af en toe moest hij de ganzenveer waarmee hij schreef aanscherpen. Op de laatste bladzijde van het boek dat hij aan het maken was, probeerde hij uit of zijn pen weer goed schreef, alvorens verder te werken. In zo'n geval schrijf je vaak het eerste dat je te binnen schiet. Bij onze monnik was dat een liefdesversje dat hij nog uit zijn jeugd in Vlaanderen kende: Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic anda thu, wat unbidan we nu? Een romantische liefdesverklaring in het Oudnederlands: Alle vogels zijn begonnen te nestelen, behalve jij en ik, waar wachten wij nog op? Daar is het begin van onze literatuurgeschiedenis. Dit befaamde zinnetje is het resultaat van een 'probatio pennae'. Alles werd toen met de hand geschreven (vandaar de term 'handschriften'), en als pen werd een vogelveer gebruikt waaraan een scherpe punt gesneden werd. Maar voor de 'schrijver' aan het 'serieuze werk' begon, testte hij zijn fonkelnieuwe pen eerst even uit. Aan zo'n pennentest hebben we dus dat ene zinnetje te danken. 3 gelobistu in got alamehtigan fadaer ec gelobo in got alamehtigan fadaer gelobistu in crist godes suno ec gelobo in crist godes suno gelobistu in halogan gast ec gelobo in halogan gast. (uit de Utrechtse doopbelofte, 8ste eeuw) Weetje - Onze enige echte oudste Wil je eens een stukje uit de misschien wel echt oudste Oudnederlandse tekst lezen? Wedden dat je het moeiteloos begrijpt? Het is een stukje uit een doopbelofte van het einde van de 8ste eeuw.
1.3 Middelnederlands 1.3.1 Geen eenheidstaal Het Nederlands van ca. 1150 tot ca. 1550 wordt Middelnederlands genoemd. Net zoals het Oudnederlands was het een verzameling dialecten. Er was dus geen sprake van een eenheidstaal. Een vaste spelling bestond er evenmin. En ook net als vroeger konden de meeste mensen niet lezen en schrijven. Het waren vooral monniken die naarstig handschriften kopieerden. 1.3.2 Kunnen wij het lezen? Jawel, met enige moeite Het Middelnederlands is moeilijk te lezen voor ons. Niet alleen omdat er veel c's en q's en x'en in voorkomen, maar ook omdat er letters gebruikt worden die er anders uitzien dan onze letters. De s leek op een f waar een stukje af was. Als je niet gewend bent zo'n lange s te lezen, fta je raar te ftaren. Verder kon eenzelfde woord op verschillende manieren geschreven worden. 'Jaar' bijvoorbeeld kon net zo goed jaer zijn, of jair en zelfs jayr. 4 1.3.3 Veel verbindingen en afkortingen Er werden ook heel wat woorden aan elkaar geplakt. Dat was bijvoorbeeld bijna altijd het geval wanneer bij inversie het onderwerp een persoonlijk voornaamwoord was. Dus niet: zei hij, maar seidi, en niet heb je maar hebter. En omdat kopiëren een bijzonder eentonige bedoening was, schreven de kopiisten ook niet alle letters. Stonden er bijvoorbeeld twee m'en na elkaar, dan schreven ze er maar eentje, met een golfje erboven. Wie kon lezen, wist wel wat dit golfje betekende. Sms-taal avant la lettre dus.
1.3.4 Een stukje Middelnederlandse literatuur Middelnederlandse niet-literaire teksten zijn er in overvloed: oorkonden, statuten van verenigingen, verkoopakten, verslagen van allerlei raden en zittingen etc. Daarnaast is er een groot aantal literaire teksten. Uit een daarvan, Karel ende Elegast, krijg je een fragmentje te lezen. Een scoe - twee scoen Als middeleeuwers ons bezig hoorden over onze schoenen, zouden ze wellicht denken dat we twee paar schoenen tegelijk dragen, of anders dat we twee paar benen en dus vier voeten hebben. Het middeleeuwse woord was immers scoe, meervoud scoen. Mettertijd werd dat meervoud als een enkelvoud aangevoeld, zodat er een nieuw meervoud ontstond, gevormd naar analogie van de meeste andere substantieven. Dus enkelvoud plus -en. Hetzelfde gebeurde bijvoorbeeld ook met ei. Eier was het meervoud, maar net als scoen ging het voor de bijl en moest het braaf meelopen in de lange rij meervouden op -en. Dus eieren. Raven ging dan weer de andere kant uit. Dat was het enkelvoud, maar aangezien het als een meervoud klonk, ontstond er een nieuwe enkelvoudige vorm: raaf. Zo zie je maar: taal heeft zo haar eigen wetmatigheden. Si *worpen omme *met deser dinc *Hare orse sterc ende snel Si waren beide ghewapent wel. Hare speren waren sterc. Si *versaemden in een perc Met sulken *nide *onder hem tween Dat *dorse boghen over haer been. *Manlic vinghen si ten swaerde, Alse die vechtens begaerden Si vochten *een langhe wile Dat men gaen mochte een mile Die *swerte was sterc ende snel Ende sine joesten waren fel *Dattie coninc was in vare Ende waende, *dat die duvel ware wendden, keerden om troffen elkaar op een open plek hardnekkigheid, geweld; allebei de paarden door de knieën gingen moedig grepen ze hun zwaard als twee die er echt op uit waren om te vechten zolang als het duurde om een mijl te gaan in het zwart geklede ridder en zijn aanvallen waren zo gemeen dat de koning schrik begon te krijgen en dacht dat het de duivel was Uit: Karel ende Elegast, 13de eeuw 5 Het prijskaartje van een handschrift Literaire handschriften werden dikwijls bijzonder rijk verlucht met randversieringen, miniatuurschilderijtjes en dies meer. De prijs van al dat fraais? In de vijftiende eeuw kostte zo'n pareltje ongeveer evenveel als een stenen huis - en dat konden alleen de superrijken zich veroorloven. Maar wat is zo'n verlucht handschrift vandaag nog waard? In 2002 organiseerde het Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten van de K.U.Leuven, onder de titel Meesterlijke Middeleeuwen, een handschriftententoonstelling. Tienduizenden bezoekers waren met verstomming geslagen door de pracht van de honderd tentoongestelde handschriften. En het prijskaartje? De totale verzekerde waarde van de stukken bedroeg 175 miljoen euro. Gemiddeld dus zo'n 1 750 000 euro. Voor dat bedrag kun je vandaag beslist nog altijd een héél leuk stulpje bouwen. De waarde van die handschriften is in de loop der eeuwen dus zeker niet gedaald.
1.4 Intensief lezen Je gaat te werk als volgt. 1. Je lost individueel de quiz op aan de hand van alle teksten in Het verhaal van onze taal. Soms is er meer dan één juist antwoord. 2. Je motiveert elk antwoord door de vindplaats ervan te vermelden (bladzijde en regel). 3. Als je klaar bent, vergelijk je je antwoorden met die van je buur. Heb je een of meer verschillende antwoorden, dan moet je samen nagaan wat het juiste antwoord is. 4. Aan de hand van de juiste antwoorden en soms ook van de teksten vul je het synthesekader na de quiz in. Daarin wordt Het verhaal van onze taal samengevat. 1. Van wanneer dateert de misschien wel oudste geschreven Nederlandse tekst? van rond 600 van rond 700 van rond 800 2. Van wanneer dateert de oudste Nederlandse geschreven losse zin? van rond 1000 van rond 1100 van rond 1200 6 3. Middelnederlandse handschriften waren heel dikwijls prachtig versierd waren heel duur werden in stenen huizen bewaard 4. In vergelijking met hedendaags Nederlands heeft het Oudnederlands veel meer doffe klanken veel meer heldere klanken ongeveer dezelfde klanken 5. Het Middelnederlands heeft dezelfde schrifttekens als het huidige Nederlands heeft andere schrifttekens dan het huidige Nederlands heeft voor sommige tekens een enigszins ander schriftbeeld dan het huidige Nederlands
6. Hebban olla vogala nestas hagunnan... is de eerste zin van een lang liefdesgedicht een pennentest een probatio pennae 7. Vandaag zijn Middelnederlandse handschriften zeer waardevol en duur niet speciaal waardevol en duur veeleer goedkoop 8. Het Nederlands wordt als moedertaal gesproken door ca. 12 miljoen mensen 18 miljoen mensen 22 miljoen mensen 9. De spelling in het Middelnederlands lag vast lag niet vast was totaal willekeurig 10. Het Middelnederlands is te situeren tussen ca. 950 - ca. 1550 ca. 1150 ca. 1450 ca. 1150 - ca. 1550 7 11. Middelnederlands is een verzameling dialecten een eenheidstaal de algemene taal in Vlaanderen en Nederland 12. In Middelnederlandse teksten komen veel afkortingen voor weinig afkortingen voor veel verbindingen van woorden voor 13. Oudnederlands is te situeren tussen )ca. 600 en ca. 1050 ca. 750 - ca. 1050 ca. 700 - ca. 1150 14. Middelnederlandse teksten bezitten we in overvloed, o.m. literaire teksten statuten van verenigingen oorkonden
15. Karel ende Elegast toont o.m. aan dat sommige Middelnederlandse woorden nu niet meer bestaan sommige Middelnederlandse woorden nu een andere betekenis hebben. Middelnederlands minder heldere klanken heeft dan Oudnederlands 1.5 Syntheseoefening Vul de volgende tekst aan. Zo krijg je een goede synthese van wat je geleerd hebt over Oud- en Middelnederlands. Nederlands is de moedertaal van ongeveer twintig miljoen mensen die vooral in Europa wonen. Het ontstond rond (1). In zijn oudste stadium noemen we het (2). Dat is te situeren tussen ca. (3) en ca. (4). Het gaat niet om een eenheidstaal, wel om een verzameling (5). Er zijn (6) geschreven bronnen van overgebleven. Het bekendste zinnetje uit die periode hebben we te danken aan een (7). Vergeleken met modern Nederlands heeft het (8) veel meer (9) klanken. We spreken van Middelnederlands tussen ca. (10) en ca. (11). Opnieuw is het geen (12). Er was ook geen vaste (13). Sommige letters werden (14) geschreven dan nu. Ook werden veel woorden (15). Er zijn heel veel Middelnederlandse (16) overgebleven. Die werden allemaal met de hand geschreven, vandaar dat ze (17) genoemd worden. Ze waren heel dikwijls (18) en bijgevolg ook zeer (19). We hebben allerlei soorten teksten, o.m. (20) teksten, (21) van verenigingen, (22) en oorkonden. Middelnederlands had minder (23) klanken dan Oudnederlands. Sommige Middelnederlandse woorden zijn nu (24) (bv. ors dat paard betekende ), andere hebben een andere (25) gekregen (bv. in vare sijn betekende vrezen, nu in gevaar zijn ). 8 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.