WERKBOEK Maatschappijleer

Niet voor de school, maar voor het leven leren wij WERKBOEK Maatschappijleer VMBO E.L. Schra, M.C. Veldman en A.A.J. Olgers Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA Seneca AR Download via Download via

Colofon Titel: Seneca vmbo werkboek 2015/16 Auteurs: E.L. Schra, M.C. Veldman en A.A.J. Olgers Vormgeving/opmaak: Molenberg Media, Zwolle Jasper Schuurman Druk: Molenberg Media, Zwolle Uitgave: Seneca, Harderwijk - Tweede Editie ISBN 978-90-812923-4-4 NUR 131 2015 - E.L. Schra, M.C. Veldman en A.A.J. Olgers. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

WERKBOEK Maatschappijleer VMBO E.L. Schra, M.C. Veldman en A.A.J. Olgers Seneca 3

1. Jouw geluk OPDRACHTEN 1.1 Opdracht 1.1 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waar word jij gelukkig van? 5. Wat is een verschil tussen een waarde en een belang? 2. Vergelijk je antwoord met dat van je buurman/- vrouw. Wat valt je op? 6. Noem drie waarden van jou (noem andere dan die in de tekst van 1.1 staan). 3. Waarom is geluk voor elk mens anders? 7. Leg uit of eerlijkheid een waarde of een belang is. 4. Wat is een belang? 8. Leg uit dat gezondheid een waarde EN een belang kan zijn. 4 Seneca

Opdracht 1.2 Geef van de volgende tekst en plaatjes aan welk belang erbij hoort. 1. 4. Scholieren hebben vaak een bijbaantje. 5. Supermarkten lokken klanten naar hun winkels met aanbiedingen. 6. Hoe hoger je diploma, hoe meer kans op een baan. 2. 7. Als veel mensen op een politicus stemmen, heeft deze... 8. Het is fijn als je heel goed kan sporten, dan kijken mensen tegen je op. 3. 9. Na de eindexamens begint de vakantie eerder dan in klas 1-3. 10. Een Bekende Nederlander (BNer) moet zijn of haar best doen om beroemd te blijven. Seneca 5

Opdracht 1.3 Geef het belang aan van de volgende mensen. 1. Sophie wil meer kleedgeld van haar ouders. Opdracht 1.4 Geef van de volgende tekst en plaatjes aan welke waarde erbij hoort. 1. 2. Lukas hackt de computer van school om zijn cijfer te veranderen. 3. Mustafa wil de nieuwste smartphone kopen. 2. 4. Jason wil graag bij zijn vrienden zijn, omdat hij dat gezellig vindt. 5. Julia wil dat haar baas haar meer vrije dagen geeft. 3. 6. Mark wil heel graag de baas van Nederland zijn. 7. Marco wil graag een Bekende Nederlander blijven. 4. Tijdens een sporttoernooi is er een beker voor het team dat de minste overtredingen maakt. 5. In Nederland moeten fietsers in het donker hun lampen aan hebben. 6 Seneca

Opdracht 1.5 Geef de waarde aan van de volgende mensen. 1. De ouders van Anna willen niet dat Anna liegt. Opdracht 1.6 Welke waarde of belang hebben volgende personen? Geef steeds ook aan of het een waarde (w) of belang (b) is. 1. Esmee wil zelf bepalen hoe laat ze s avonds thuiskomt. 2. Ruben vindt dat mensen mogen zeggen wat ze willen. 2. Politieke partijen maken veel reclame tijdens verkiezingen. 3. Lieke vindt het vervelend dat er camera s op straat hangen die haar filmen. 3. Bram staat altijd klaar voor zijn vrienden om hen te helpen. 4. Maria gaat in de zomervakantie naar het buitenland om een weeshuis te bouwen. 4. Autobedrijven maken steeds betere en schone auto s die minder CO2 uitstoten. 5. De ouders van Floris kopen alleen biologisch vlees. 6. Jasper demonstreert voor vrede in Oekraïne. 5. Jasmine gaat na het behalen van haar vmbo- diploma meteen werken, omdat ze daar gelukkiger van wordt. 7. Soekhaina heeft een hekel aan racisme en discriminatie. 6. Sjaak wil niet dat de politie alle berichten op internet leest. 7. Cally wil dat we meer belasting moeten betalen voor gezondheidszorg. Seneca 7

OPDRACHTEN 1.2 Opdracht 1.7 Beantwoord de volgende vragen. 1. Leg uit waarom jongeren in arme landen andere dingen belangrijk dan jongeren in Nederland. 5. Wat zijn socialisatoren? 2. Wat wordt bedoeld met nature? 6. Bedenk twee verschillende voorbeelden van socialisatie uit jouw leven. Gebruik twee verschillende socialisatoren. 3. En wat wordt bedoeld met nurture? 4. Wat is socialisatie? 8 Seneca Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA

Opdracht 1.8 Gaat het in de volgende teksten over nature of nurture? Het gaat over het schuingedrukte gedeelte. Licht je antwoord toe. 1. Janise woont in Maastricht en is geadopteerd uit China. Zij spreekt Nederlands met een Limburgs accent. 4. Thomas lijkt op zijn vader, ze zijn allebei heel snel boos. 5. Noa en haar vriendinnen houden ervan om samen te winkelen en kleding te kopen die in de mode is. 2. Stijn zit op een speciale school, zodat hij meer tijd voor hockey heeft. Hij is een toptalent. 3. Max wil graag topvoetballer worden. Daarom bekijkt hij filmpjes van Lionel Messi en doet hij zijn trucs na. Seneca 9

Opdracht 1.9 Beantwoord de volgende vragen. 1. Massamedia (radio, TV, kranten, internet) zijn nu belangrijker als socialisator dan 100 jaar geleden. Leg uit hoe dat komt. 4. Zou haar vader een belangrijke socialisator zijn geweest voor Laura? Licht je antwoord toe. 2. Massamedia zijn belangrijker geworden als socialisator. Welke socialisatoren zijn minder belangrijk dan vroeger? In 2009 wilde de 13-jarige Laura Dekker in haar eentje de wereld rond zeilen. Eerst ging haar vader een deel met haar mee omdat ze de boot niet alleen mocht besturen. Later ging ze alleen verder, met toestemming van haar vader. Bureau Jeugdzorg (de overheid) vond het niet goed dat Laura alleen verder ging en vond dat Laura in Nederland naar school moest. 3. Wat vond Bureau Jeugdzorg van de socialisatie door haar vader? 10 Seneca

5. Komt de wens van Laura om in haar eentje de wereld rond te zeilen eerder voort uit nature of nurture? Licht je antwoord toe. 7. Ben jij het eens of oneens met het willen tegenhouden van Laura Dekker door de overheid? Geef een goede reden met een waarde of een belang. Leg ook uit of het bij jou om een waarde of om een belang gaat. 6. De reis van Laura kreeg veel aandacht in de media, bijv. op het Jeugdjournaal. Leg uit hoe het Jeugdjournaal hiermee kijkers kan socialiseren. Seneca 11

Verdieping opdracht 1.10 De volgende teksten gaan over de oorzaak van criminaliteit. Heeft die verklaring te maken nature of nurture? 1. Arts Lombroso ontdekte in de 19e eeuw dat criminelen er anders uitzien dan niet- criminelen. Ze hebben een achteroverhellend voorhoofd, vooruitstaande jukbeenderen en een asymmetrische gelaatsuitdrukking. Ook hebben ze een lage gevoelsdrempel voor pijn en zijn ze wispelturig. 4. Anomie- theorie (tegen de wet leven): iemand die niet genoeg geld verdient om een BMW tekopen, gaat een BMW stelen om zo toch zijn doel te behalen. 2. Friedrich Engels legt in een boek in 1844 een verband tussen de slechte economische omstandigheden van de arbeidersklasse en criminaliteit. 3. Kriminalbiologie: bepaalde groepen uit de bevolking zijn meer misdadig dan andere groepen (onderzoeken in Duitsland in 1933-1945). Wie is de echte crimineel? Volgens Lombroso kon je dat aan de schedel zien. Later bleek dat er niets van zijn onderzoek klopte. 12 Seneca

OPDRACHTEN 1.3 Opdracht 1.11 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waarom zoeken mensen contact met andere mensen? 7. Wat is een dominante cultuur? 2. Wat is cultuur? 8. Wat is een subcultuur? 3. Wat is een norm? 9. Noem twee subculturen waar jij bij hoort. 4. Wat heeft een norm te maken met een cultuur? 5. Wat is voor jou een belangrijke norm? Noem ook de waarde erbij. 6. Geef een voorbeeld van een norm in Nederland. Noem ook de waarde erbij. Seneca 13

Opdracht 1.12 Gaat het in de volgende teksten over de dominante cultuur of een subcultuur? Het gaat over het schuingedrukte gedeelte. 1. In Rusland zijn veel mensen gewend om bij een verjaardag de jarige aan de oren te trekken. 4. Op het pieperfestival in Emmeloord wordt een voor Nederlandse begrippen uniek feest gevierd waar onder andere gratis patat wordt uitgedeeld. 5. De meeste Nederlanders geven aan niet tot een bepaalde religie te behoren. 2. De meeste Nederlanders vieren hun verjaardag. 6. Voor Amerikanen is het normaal om de vlag te groeten. 3. Het Wachttorengenootschap (Jehovah s Getuigen) is een groep mensen die geen verjaardagen vieren. 14 Seneca

Opdracht 1.13 In Nederland zijn er verschillende culturen, maar wereldwijd zijn de verschillen nog groter. De volgende bron is gedeelte uit een boek van Joris Luyendijk. Hij heeft in 1995 een jaar in Egypte gestudeerd en geprobeerd om te wennen aan het leven in Egypte. Hij sprak veel met jongeren. In Egypte slaan mannen hun vrouw en daarover ging hij in gesprek met Egyptische vriendinnen van hem. 3. Zou je liever in de dominante Egyptische of dominante Nederlandse cultuur willen wonen? Ondersteun je mening met een belang of een waarde. Bij de tekst horen drie vragen. 1. Noem een belangrijke norm voor de dominante Egyptische cultuur. 2. Noem een belangrijke norm voor de dominante Nederlandse cultuur (volgens de bron). Welke waarde past daar bij? Natuurlijk is het niet leuk, zegt Dalya (een Egyptische vriendin van Luyendijk) half serieus, half guitig, maar het is onvermijdelijk als de man echt van je houdt. Een vriendin vult aan: Mannen zijn emotionele wezens. Als hij stapelgek op mij is, en mij dan ziet praten met een ander wordt hij jaloers. Soms zo erg dat hij zijn zelfbeheersing verliest. Wie echt van zijn vrouw houdt, wil haar exclusief voor hemzelf. Een man die zijn vrouw nooit slaat, kan geen goede man zijn. Dalya knikt: Een goede man slaat je alleen als je het verdient. Helaas zijn er ook veel slechte echtgenoten, die er zonder reden op los slaan. Dat is een groot probleem in Egypte. Wat vinden ze van buitenshuis werken? Kijk zegt Dalya, mannen en vrouwen zijn gelijk, maar niet hetzelfde. Het zit in de mannelijke natuur om geld te verdienen. Dat is zijn taak. Vrouwen willen alles verzorgen. Ik moet hem thuis zo verwennen, dat hij geen moment aan andere vrouwen denkt. Ik vertel dat volgens nogal wat Nederlanders de Arabische vrouw wordt onderdrukt. Weer die bevrijdende lach. Onderdrukt? Door wie? Ze willen gewoon een goede man. Dalya: Nederlanders worden zelf onderdrukt. Het is tegennatuurlijk als vrouwen buitenshuis werken. Kijk maar naar die zelfmoorden, onwettige kinderen, alcoholici, drugsverslaafden, abortussen, enzovoorts in het Westen. Komt ervan. Die Nederlandse vrouwen denken dat ze niet worden onderdrukt omdat ze niet beter weten. Luyendijk, J. Een goede man slaat soms zijn vrouw, (2007) p. 88-89 Seneca 15

VERDIEPING Verdieping opdracht 1.14 Hieronder staat een tekst over de maffia in Italië. Beantwoord de volgende vragen. 1. Leg uit dat de maffia een tegencultuur zijn. Geef een voorbeeld uit de tekst. Roberto Saviano werd beroemd met zijn boek Gomorra en de verfilming ervan. Het laat van binnenuit de keiharde cultuur zien van de Napolitaanse maffia. Maar de prijs voor het succes is hoog, want hij leeft al drie jaar onder permanente politiebewaking. Hij zegt daar zelf over: Gomorra heeft mijn leven verwoest. 2. Bedenk een waarde voor de maffia, met een norm die daarbij hoort. Saviano infiltreerde in de maffia om zijn boek te kunnen schrijven. Het geeft een ontluisterend beeld van de macht van de Camorra, binnen en buiten Italië. De Camorra vergeet nooit, zegt Vreede in het interview tegen Saviano. Dat weet ik heel goed. Ze komen als de schijnwerpers zijn gedoofd. Dat hebben ze altijd gedaan, reageert de schrijver. Voordat de kogels komen, word je altijd eerst belasterd. Altijd, zegt Saviano. In dit land kun je nooit ongestraft de waarheid vertellen. Dat is ondenkbaar. Hij gaat er dan ook van uit dat er pogingen zullen worden ondernomen hem zwart te maken. De maffia in Italië is net zo machtig als multinationals, zoals General Motors, BMW, Mercedes of Nike, zegt Saviano. Volgens hem kan de politiek niet zonder het misdaadkartel. Hij is niet onder de indruk van de vele arrestaties die nu plaatsvinden in Italië. Het is een erg naïeve gedachte dat de staat met arrestaties de maffia kan verslaan. Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA 16 Seneca

2. Geluk van een land OPDRACHTEN 2.1 Opdracht 2.1 Beantwoord de volgende vragen. 1. Wat is een dilemma? 4. Waar is een AWB-schema nuttig voor? 2. Schrijf een dilemma op dat jijzelf wel eens hebt meegemaakt. 5. Waar staan de A, de W en de B voor in het AWB-schema? 3. Wat zijn actoren? Seneca 17

Opdracht 2.2 Wie zijn de actoren in de volgende situaties? 1. Greenpeace komt op voor het milieu. Soms varen rubberbootjes met Greenpeace aanhangers expres dicht langs walvisvaarders zodat die geen walvissen kunnen jagen. Opdracht 2.3 Max heeft een dilemma: hij kan een game computer kopen met zijn spaargeld, maar zijn ouders vinden dat hij moet doorsparen voor zijn rijbewijs, ook al duurt dat nog jaren. Geef aan welk AWB-schema het beste past bij het dilemma van Max. 2. Sommige mensen vinden abortus onwenselijk. Zo komt de organisatie Syriz op voor de belangen van het ongeboren kind. 1. A: Max A: Ouders Max W: game computer W: gehoorzaamheid B: - B: - 2. A: Max A: Max W: geld W: gehoorzaamheid B: game computer B: - 3. Stichting Wakker Dier is een actie begonnen om kiloknallers (goedkoop vlees) te stoppen, omdat dit betekent dat dieren slecht behandeld worden. Supermarkten bieden de kiloknallers aan om winst te maken. 4. Als het autorijden duurder wordt, zullen ANWB en VVD meestal hiertegen protesteren, terwijl GroenLinks dit niet erg vindt. 3. A: Max A: Max W: gehoorzaamheid W: - B: geld B: game computer Opdracht 2.4 De Nederlandse overheid heeft een dilemma: zij kan samenwerken met Europese landen om te zorgen dat het goed gaat met de economie van Nederland, maar dan geeft Nederland een stukje zelfstandigheid op. Geef aan welk AWB-schema het beste past bij het dilemma van de overheid. 1. A: overheid A: overheid W: W: B: geld B: economie 2. A: overheid A: overheid W: welvaart voor NL W: zelfstandigheid voor NL B: - B: - 3. A: overheid A: overheid W: - W: - B: geld B: macht 18 Seneca

Opdracht 2.5 Hieronder staan vier dilemma s. Geef bij elk dilemma aan waar de persoon tussen moet kiezen. Eén van de keuzes is al ingevuld. A. Felix heeft niet geleerd en ziet een kans om tijdens een toets te spieken, maar dat vindt hij niet kunnen. Hij moet kiezen tussen eerlijkheid en B. Mirjam ziet dat haar vriendin Sara tijdens een toets van haar het goede antwoord wil zien, maar ze vindt dat Sara gewoon had moeten leren. Ze moet kiezen tussen vriendschap en C. Harm kan makkelijk leren, maar als hij goede cijfers haalt vinden zijn vrienden hem stom. Hij moet kiezen tussen goede cijfers en Opdracht 2.6 Hieronder staan vier dilemma s. Geef bij elk dilemma aan waar de persoon tussen moet kiezen. Geef bij de keuzes aan of het over een waarde of over een belang gaat. A. Hassan staat met zijn voetbalteam met 2-1 voor in de finale. Dan gaat er een tegenstander alleen op de keeper af en Hassan kan hem alleen nog van achteren onderuit halen B. In de pauze rookt Emma. Het is duur en slecht voor haar longen, maar wel lekker. C. Marije is blut, maar wil wel graag dat leuke shirtje bij H&M. De verkoper kijkt niet, dus ze kan het zo in haar tas stoppen. D. Ton heeft met zijn vrienden een werkstuk gemaakt. Maar eigenlijk heeft alleen hij iets gedaan en daardoor is het werkstuk onvoldoende. Hierdoor kan Ton blijven zitten... D. De president van de VS wil graag dat zijn land wordt beschermd tegen terroristen. Hij kan verdachten laten martelen om meer informatie te krijgen. Hij moet kiezen tussen mensenrechten en Kies uit: eigen verantwoordelijkheid vriendschap goede cijfers veiligheid Seneca 19

Opdracht 2.7 Maak van de volgende dilemma s van de schuingedrukte actoren een AWB-schema. Let op: bij een AWB-schema van een dilemma is de schuingedrukte actor twee keer de A. Een voorbeeld: Sonia vindt het belangrijk dat het overal veilig is, maar wil niet dat al haar telefoongesprekken worden afgeluisterd. A: Sonia A: Sonia W: veiligheid W: privacy B: - B: - 3. In Groot-Brittanië debatteerden de Britten over roken in de auto. Sommige Britten wilden dit verbieden omdat het slecht is voor de gezondheid van de mensen die in de auto zitten. Anderen zijn tegen zo n verbod omdat mensen dat zelf moeten weten. A: A: W: W: B: B: 1. Het parlement in Frankrijk heeft een wet aangenomen. Die wet geeft inlichtingendiensten meer mogelijkheden om mensen te volgen. Daarmee moet het veiliger worden in Frankrijk. Het nadeel is dat mensen minder privacy hebben. A: A: 4. Een 25-jarige piraat uit Somalië vertelt dat de mensen uit zijn dorp vroeger genoeg vis konden vangen in de oceaan en voldoende vis hadden om zelf te eten en om te verkopen. Maar grote buitenlandse vissersboten gingen illegaal vissen en gif dumpen. Toen bleef er voor ons niets over. Toen hoorde ik van iemand dat je als piraat veel geld verdient en toen moest ik kiezen W: W: B: B: A: A: W: W: 2. Er zijn studenten die een vals adres opgeven bij de overheid. Zij zeggen dat ze niet bij hun ouders wonen en willen op die manier meer studiefinanciering krijgen. A: A: W: W: B: B: 5. Iemand van de SP kreeg maandenlang e-mails die niet voor hem bestemd waren, maar toch heeft hij ze gelezen. Ze waren bestemd voor iemand van het CDA. Dat kwam door een fout bij de provincie Limburg. B: B: A: A: W: W: B: B: 20 Seneca

6. In de Wolga zonk een cruise-schip. Daarbij kwamen meer dan 100 mensen om. Volgens de Russische minister was het schip overbeladen. Ook waren de veiligheidsmaatregelen niet voldoende toegepast en uitgevoerd door de eigenaar van het cruiseschip. A: A: W: W: Opdracht 2.8 Maak van de volgende situaties een AWB-schema. Let op: het gaat nu om botsingen (dus verschillende actoren) en niet om dilemma s (actor botst met zichzelf). Een deel van de AWB-schema s zijn al gegeven. 1. Autoproducenten hebben zeer teleurgesteld gereageerd op de plannen van de Europese Commissie. Die plannen moeten ervoor zorgen dat auto s minder CO2 produceren. De industrie vindt de plannen veel te streng en is bang dat die ten koste gaan van de autoverkoop. B: B: A: Autoproducenten A: Europese Commissie 7. In 2010 moest het CDA nadenken over de vraag of ze toen samen met de PVV van Geert Wilders in de regering wilden. Sommige CDA ers vinden dat de PVV niet opkomt voor godsdienstvrijheid en daarom willen zij dat het CDA niet gaat regeren met de PVV. Andere mensen in het CDA willen juist wel regeren, omdat zij dan meer macht hebben. Het maakt het hen dan minder uit dat het met Wilders erbij is. A: A: W: W: duurzaamheid (milieu) B: B: - 2. De Waddenvereniging wil dat de powerboatraces niet doorgaan. Dat is een evenement waarbij drie dagen lang tientallen motorboten met snelheden van meer dan 200 km/u op de Waddenzee tussen Texel en Den Helder scheuren. Dit zou volgens de vereniging schade voor de natuur en dieren opleveren. W: W: B: B: A: Waddenvereniging A: organisatie powerboatraces W: W: 8. Voor sommige zeldzame ziekten zijn wel medicijnen maar die zijn heel erg duur. Daarom wil het College voor Zorgverzekeringen (CVZ) stoppen met het vergoeden van die dure medicijnen. B: B: ontspanning A: A: W: W: B: B: Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA Seneca 21

3. De Stichting 1012 bestaat uit coffeeshophouders, kroeg- en seksbazen op de Amsterdamse Wallen. 1012 is de plaatselijke postcode. Die stichting is het niet eens met de gemeente Amsterdam. De gemeente wil af van criminele ondernemers op de Wallen die verdacht worden van wit-wassen, vrouwenhandel en andere illegale praktijken. Kortom, de Wallen moeten af van hun drugs- en seksimago. Maar ondernemers zien hun broodwinning verdwijnen en gaan protesteren. Opdracht 2.9 Maak van de volgende situaties een AWB-schema. Let op: het gaat nu om botsingen (dus verschillende actoren) en niet om dilemma s (actor botst met zichzelf). Je moet nu zelf de AWB-schema s invullen. 1. De gemeente Utrecht wil de luchtkwaliteit verbeteren. Daarom mogen dieselauto s die voor 2001 zijn gemaakt niet in de binnenstad komen. Volgens automobielclub KNAC heeft zo n maatregel geen zin, omdat ze ook in Duitsland geprobeerd zijn en daar ook niet werkten. Volgens KNAC is Utrecht bezig met autootje pesten. A: Stichting 102 A: Gemeente Amsterdam W: W: B: B: A: A: W: W: B: B: 4. Sommige Duitse moslimmeisjes wilden niet meedoen met de zwemlessen op school, omdat ze niet met zwemkleding bij jongens in de buurt willen zijn. Op grond van hun godsdienst wilden ze dat niet. De Duitse rechter heeft gezegd dat godsdienstvrijheid belangrijk is, maar dat er genoeg bedekkende zwemkleding is voor de meisjes (boerkini s). De Duitse meisjes moeten van de rechter meedoen aan de samenleving en dus ook aan de gym- en zwemlessen. 2. Het Zweedse bedrijf Bisso bood in Nederland verzekeringen tegen verkeersboetes aan. Automobilisten konden zich verzekeren tegen boetes voor te hard rijden en fout parkeren. De Nederlandse minister vond deze verzekering ongepast. Verkeersboetes zijn er om de verkeersveiligheid te vergroten. A: A: A: Sommige moslima s A: Duitse rechter W: W: W: W: B: B: B: B: 22 Seneca

3. Vogels leven veel in draslanden, dat zijn meren en moerassen. Maar daar vindt steeds meer recreatie plaats en dat vormt een groeiende bedreiging voor die vogels. Dat blijkt uit het Wetland-rapport van de Vogelbescherming. Vooral de enorme toename van het aantal kitesurfers (met vliegers) leidt tot verstoring van de dieren. Zij surfen tegenwoordig het hele jaar door en houden zich niet aan gebiedsgrenzen. De Vogelbescherming pleit voor een scheiding tussen recreatie en natuur in de gebieden waar ook gerecreëerd wordt. A: A: W: W: B: B: 4. Een aantal jaren geleden werd in Nederland gediscussieerd over ritueel slachten. Marianne Thieme van de Partij voor de Dieren vond dat dat verboden moest worden, omdat dieren daarbij zonder verdoving worden geslacht. De christelijke politieke partijen waren hiertegen, omdat dit ten koste ging van de godsdienst vrijheid. In het debat zei het kabinet dat het nog niet weet welk recht zwaarder weegt, dat van het dier of van de godsdienstvrijheid. A: A: W: W: B: B: Seneca 23

OPDRACHTEN 2.2 Opdracht 2.10 Beantwoord de volgende vragen. 1. Denken actoren hetzelfde over het maatschappelijk geluk? 5. Wie bepaalt wie er in de overheid zit? 2. Noem de drie kenmerken van een maatschappelijk probleem. 6. Waarom zijn maatschappelijke problemen niet altijd hetzelfde? Geef een voorbeeld van iets dat nu wel een probleem is en vroeger niet en dat niet in het lesboek staat. 7. Waarom zijn maatschappelijke problemen niet overal hetzelfde? Geef een voorbeeld van iets dat in Nederland wel een probleem is en ergens anders in de wereld niet en dat niet in het lesboek staat. 3. Waar hebben maatschappelijke problemen vaak mee te maken? 4. Wat is de overheid en wat doet de overheid? 24 Seneca

Opdracht 2.11 Is er in de volgende situaties sprake van een maatschappelijk probleem? Zo nee, welk kenmerk past er niet bij? 1. De zomer in Nederland was heel erg regenachtig en er was weinig zon. 6. Aids is een enorm probleem in Afrika, omdat er veel mensen aan sterven. 7. Bijna iedereen ervaart vroeg of laat liefdesverdriet. 2. Lange Frans had een alcoholprobleem. 8. Vroeger waren echtscheidingen verboden in Nederland. 3. In Groningen zijn er regelmatig aardbevingen doordat er naar aardgas wordt geboord. Dat is slecht voor de kwaliteit van de huizen. 4. Er zijn vaak storingen bij bankieren via de smartphone. 5. Steeds vaker worden paarden of pony s s nachts mishandeld door onbekenden. Seneca 25

Opdracht 2.12 Hieronder staan enkele situaties beschreven. Gaat het hier nu wel of niet om een overheid bij de schuingedrukte actoren? Leg je antwoord uit door te verwijzen naar wat je in het lesboek hebt geleerd. 1. In Groningen heeft een groep mensen de onafhankelijkheid van de provincie uitgeroepen om aandacht te vragen voor de aardbevingen daar. 4. In Noord-Irak heeft IS (Islamitische Staat) de onafhankelijkheid uitgeroepen en een strengislamitische wet ingevoerd. Ze hebben een leger, een grondgebied en een leider. O.a. Nederland, de VS en de Iraakse regering bestrijden hen. 2. Een terroristische groep in Colombia (FARC) heeft de macht over een deel van het platteland en zegt de werkelijke regering te zijn van het land. 5. Nederland geeft stukjes macht aan de Europese Unie zodat Europese landen beter kunnen samenwerken om maatschappelijke problemen op te lossen. Nederland is verplicht om sommige Europese afspraken uit te voeren. 3. In Syrië zijn verschillende groepen die strijden om de macht, waaronder die van president Assad die vroeger de baas over het hele land was. 26 Seneca

Opdracht 2.13 Beantwoord de volgende vragen over het maatschappelijk probleem spijbelen. 1. Welke actoren kun je bedenken bij dit maatschappelijk probleem? Opdracht 2.14 Hieronder staat een tekst over belasting op verpakking. Beantwoord de volgende vragen. 1. Wat is het maatschappelijk probleem in deze tekst? 2. Noem bij alle actoren een waarde of belang bij dit maatschappelijk probleem. 2. Welke drie actoren staan in deze tekst? 3. Noem van elke actor een waarde of een belang. 3. Maak een AWB-schema van dit maatschappelijk probleem. A: A: W: W: B: B: 4. Maak twee AWB-schema s van botsingen bij deze tekst. A: A: W: W: B: B: De Nederlandse overheid bereikte een paar jaar geleden na twee jaar onderhandelingen een akkoord over de recycling van verpakkingsmateriaal. Zij maakte met de supermarkten afspraken over de recycling van kunststof verpakkingen. Maar dat betekende dat in de prijzen in sommige winkels met 1% werden verhoogd, omdat die verpakkingsbelasting was ingevoerd. Supermarkten moeten ruim 250 miljoen euro betalen en zullen dit doorberekenen aan de klanten. Seneca 27

Opdracht 2.15 Er zijn in Nederland verschillende maatschappelijke problemen. Voorbeelden zijn werkloosheid en de vraag of gewelddadige computer games leiden tot geweld. Kies één van deze problemen en beantwoord de volgende vragen. 1. Noem drie actoren die te maken hebben met dit probleem. 2. Noem voor elk van deze drie actoren een waarde of belang. 3. Maak twee AWB-schema s van botsingen bij deze tekst. A: A: W: W: B: B: A: A: W: W: B: B: 28 Seneca

OPDRACHTEN 2.3 Opdracht 2.16 Welk woord hoort niet in het rijtje thuis? 1. 2. moord ontvoering debat praten meningsverschil extreem Opdracht 2.17 Beantwoord de volgende vragen. 1. Actoren denken verschillend over hoe maatschappelijke problemen opgelost moeten worden. Welke twee verschillen zijn daarbij mogelijk? 3. terrorist politicus wet 4. Tweede Kamer rechter strijd 2. Waarom willen extreme actoren niet debatteren? 5. staatstelevisie vrijheid van meningsuiting gelijkheid 3. Hoe worden extreme actoren genoemd? Geef twee namen. 4. Noem drie verschillende manieren van strijd. 5. Noem twee verschillende manieren van strijd waarop een overheid kan kiezen voor strijd. Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA Seneca 29

6. Waarom willen sommige actoren dat zo veel mogelijk verschillende mensen meepraten? Opdracht 2.18 Kiezen de volgende actoren voor strijd of debat? Het gaat om de schuingedrukte actoren. 1. IS onthoofde journalisten uit het westen in hun strijd voor een islamitische staat. 2. De SP en de VVD zijn het in de Tweede Kamer helemaal oneens over belastingverlaging. De SP vindt dat dat slecht gevolgen heeft voor arme mensen. 3. Op de Iraanse staatstelevisie wordt een filmpje getoond waarin te zien is hoe Iran raketten op Israël af kan vuren. 4. Mohammed B. vond Theo van Gogh een vijand van de islam. Daarom vermoordde hij hem. 5. Op de avond voor verkiezingen gaan politici heftig tegen elkaar tekeer in een lijsttrekkersdebat. Ze hopen daardoor nog meer stemmen te krijgen. 6. Bij een bijeenkomst over de vrijheid van meningsuiting in de Verenigde Staten zijn twee mannen door de politie doodgeschoten omdat zij begonnen te schieten bij die bijeenkomst. 30 Seneca

VERDIEPING Verdieping opdracht 2.19 1. Wat zijn de drie oplossingen om te voorkomen dat een debat te lang duurt? In Valkenswaard waren 44 vaten met drugsafval in een bos gevonden. Het gemeentebestuur wilde dat de eigenaar van dat stuk de kosten voor het opruimen zou betalen. Die wilde dat niet en ging naar de rechter. De rechter stelde de vrouw in het gelijk. 4. Leg uit dat deze situatie bij het midden past. 2. Leg van elk van de drie oplossingen (vraag 1) uit waarom die oplossing ervoor zorgt dat een debat niet te lang duurt. 3. In 2014 zei president Obama van de Verenigde Staten dat hij IS wilde bestrijden en vernietigen. Is Obama dan extreem? Seneca 31

OPDRACHTEN 2.4 Opdracht 2.20 Beantwoord de volgende vragen. 1. Wat is een mensbeeld? 6. Sommige actoren zijn meer voor kansen, anderen meer voor keuzes. Wat past meer bij linkse actoren, en wat meer bij rechtse actoren? 2. Over welke twee vragen gaat een mensbeeld? 7. Wat is een links-rechts-verdeling (p.22 lesboek)? 3. Wat houdt een links mensbeeld in? 4. Wat houdt een rechts mensbeeld in? 5. Sommige mensen zeggen dat linkse mensen positief zijn en rechtse mensen negatief. Leg uit dat dat niet klopt. 32 Seneca

Opdracht 2.21 Passen de volgende stellingen meer bij een links of een rechts mensbeeld? 1. Eigenbelang is slecht. LINKS RECHTS Opdracht 2.22 Wat zouden mensen met een links mensbeeld van de volgende onderwerpen vinden? En mensen met een rechts mensbeeld? links mensbeeld rechts mensbeeld Het bestraffen van criminaliteit. 2. Misdadigers worden niet geboren, maar verkeerd opgevoed. LINKS RECHTS 3. Criminelen moet je gewoon heel lang opsluiten. Het betalen van belastingen, rijkeren betalen meer dan arme. LINKS RECHTS 4. Mensen moeten hun eigen boontjes doppen. LINKS RECHTS 5. Wie niet werkt, zal ook niet eten. Hoe verschillende culturen in een land met elkaar om moeten gaan. LINKS RECHTS 6. Je moet de zwakkeren beschermen. LINKS RECHTS 7. Niemand heeft het recht om over een ander te heersen. Wie mag in een land meebeslissen? Veel of weinig mensen? LINKS RECHTS 8. Wie niet horen wil, moet maar voelen. LINKS RECHTS Seneca 33

Opdracht 2.23 Zijn de volgende actoren extreem-links of extreemrechts of kiezen ze voor debat? Het gaat om de schuingedrukte actoren. [Onder of achter elke situatie een keuze: EL / D / ER] 1. In 2002 werd Pim Fortuyn vlak voor de verkiezingen vermoord. Volkert van der G. uit Harderwijk schoot hem dood, omdat hij bang was dat Fortuyn aan de macht zou komen. Dat vond hij een gevaar voor asielzoekers en moslims. EXTREEM LINKS DEBAT EXTREEM RECHTS Opdracht 2.24 Hieronder staan standpunten van politieke partijen over criminaliteit. Zet ze in de goede volgorde van links naar rechts. Tip: maak een links-rechts-verdeling en zet daar de letters op de juiste plaats. A. De VVD wil dat criminaliteit hard wordt aangepakt. Daders moet zware straffen krijgen. B. GroenLinks wil jeugdcriminaliteit verminderen. Dat moet gebeuren door jongeren meer kansen te geven, bijv. op school. 2. De Noor Breivik schoot in de zomer van 2011 veel jongeren dood. Hij schreef dat hij tegen de islamitische kolonisatie van Europa was. EXTREEM LINKS DEBAT EXTREEM RECHTS C. De Partij voor de Dieren wil onderzoeken op welke manier straffen het meeste zin heeft. D. De SGP vindt dat criminaliteit beter bestraft moet worden. Veel daders komen er nu nog te makkelijk van af. 3. De oud-premier van Noorwegen Bondevik zei na de daad van Anders Breivik het volgende: Je Meest links Links Rechts Meest recht moet juist debat hebben, uiteindelijk schept dat duidelijkheid. EXTREEM LINKS DEBAT EXTREEM RECHTS 4. De FARC probeert met geweld de arme bevolking te bevrijden van onderdrukking door rijke mensen in Colombia. EXTREEM LINKS DEBAT EXTREEM RECHTS 5. IS voert oorlog om een islamitisch wereldrijk te krijgen. EXTREEM LINKS DEBAT EXTREEM RECHTS 34 Seneca

VERDIEPING Verdieping opdracht 2.25 Hieronder staan standpunten over geld en bezit. Zet ze in de goede volgorde van links naar rechts. Tip: maak een links-rechts-verdeling en zet daar de letters op de juiste plaats. A. Belastingen zijn een goede manier om de verschillen tussen rijk en arm veel kleiner te maken. B. We moeten geld afschaffen in de samenleving. Alles moet van iedereen worden. Als dat niet lukt, mag er geweld worden gebruikt om gelijkheid te krijgen. C. Een samenleving heeft niets aan mensen die niets willen en kunnen. Daarom moeten ze ook niet geholpen worden. D. Mensen moeten zelf zorgen voor hun inkomen. De kerk en goede doelen moeten arme mensen maar helpen, de overheid niet. Meest links Links Rechts Meest recht Seneca 35

3. Samenlevingsdilema s OPDRACHTEN 3.1 Opdracht 3.1 Stel je voor dat jij een nieuw land mag beginnen. Hoe zou jij jouw land noemen? En hoe ziet het land er dan uit? Hoe gaan de mensen in jouw land met elkaar om? - Hoeveel vrijheid hebben mensen? En hoeveel macht hebben de mensen die mogen bepalen wat er gebeurt? Geef antwoord op de volgende vragen: - Hoe heet je land - Wie mag bepalen wat wel en niet mag in jouw land? Waarom? - Hoeveel verschil in rijkdom mag er zijn? Waarom zo veel of zo weinig? - Hoeveel verschil mag er tussen mensen zijn qua cultuur? Waarom? 36 Seneca

Land van:

Opdracht 3.2 Beantwoord de volgende vragen. 1. Wat is een samenlevingsdilemma? Opdracht 3.3 Voorspel of de volgende schuingedrukte actoren eerder linkse of rechtse keuzes zullen maken bij veel onderwerpen. Leg uit waarom je dit denkt. 1. Als het gaat om de economie, vind ik dat mensen en bedrijven zoveel mogelijk vrijheid moeten hebben. 2. Welke vier samenlevingsdilemma s zijn er? 2. Bij het verdelen van de macht zijn alle mensen gelijk. 3. Welk verschil is er tussen wat linkse en rechtse actoren willen als het gaat om de samenlevingsdilemma s? 3. Alle culturen zijn gelijk aan elkaar. 38 Seneca

OPDRACHTEN 3.2 Opdracht 3.4 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waarom kiezen actoren met een links mensbeeld voor inspraak? Opdracht 3.5 Geef van de volgende stellingen aan of ze meer passen bij de waarde inspraak of bij de waarde daadkracht. 1. Weg met de leiders! MEER INSPRAAK MEER DAADKRACHT 2. Waarom kiezen actoren met een rechts mensbeeld voor daadkracht? 2. Hoe minder mensen meepraten, hoe beter. MEER INSPRAAK MEER DAADKRACHT 3. Alleen mensen die gestudeerd hebben, moeten kunnen stemmen. 3. Hoe zou jij het machtsdilemma uitleggen aan je vader of moeder? MEER INSPRAAK MEER DAADKRACHT 4. Iedereen moet meepraten, maar dan wel in kleine groepen zodat iedereen gehoord kan worden. MEER INSPRAAK MEER DAADKRACHT 5. Jongeren moeten kunnen stemmen vanaf hun 16e, niet vanaf hun 18e. MEER INSPRAAK MEER DAADKRACHT Seneca 39

Opdracht 3.6 Beantwoord de volgende vragen. 1. De tekst hiernaast staat wij zijn de baas. Wie zouden mensen met een links mensbeeld bedoelen met wij? 5. Niet iedereen is het met die leider eens. Sommigen (groep A) willen dat hij de macht met een paar mensen moet delen. Anderen (groep B) willen dat de mensen in het land meer rechten moeten krijgen. Wie is linkser, groep A of groep B? Leg uit. Welke waarde hoort daarbij? 2. En wie bedoelen mensen met een rechts mensbeeld met wij? 3. In Duitsland was er een politieke partij die wilde dat jongeren vanaf hun geboorte mochten stemmen. Voor welke waarde van het machtsdilemma kiest die partij? 4. In Iran is er een geestelijk leider die veel macht heeft in het land. Is Iran dan meer links of meer rechts? Licht je antwoord toe. Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA 40 Seneca

OPDRACHTEN 3.3 Opdracht 3.7 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waarom kiezen actoren met een links mensbeeld voor bestaanszekerheid? Opdracht 3.8 Geef van de volgende stellingen aan of ze meer passen bij de waarde bestaanszekerheid of bij de waarde eigen verantwoordelijkheid. 1. Mensen die veel geld willen hebben, moeten daar hard voor werken. MEER BESTAANSZEKERHEID MEER EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID 2. Waarom kiezen actoren met een rechts mensbeeld voor eigen verantwoordelijkheid? 2. Mensen die veel geld hebben, moeten meer belasting betalen. MEER BESTAANSZEKERHEID MEER EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID 3. Werkloze mensen moeten zelf voor een inkomen zorgen. 3. Hoe zou jij het welzijnsdilemma uitleggen aan je buurman of buurvrouw? MEER BESTAANSZEKERHEID MEER EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID 4. Artsen en vuilnismannen moeten hetzelfde verdienen. MEER BESTAANSZEKERHEID MEER EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID 5. Er moeten grenzen komen op het volume van smartphones om de oren van mensen te beschermen. MEER BESTAANSZEKERHEID MEER EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID Seneca 41

Opdracht 3.9 Beantwoord de volgende vragen. 1. In Nederland mag je niet roken in de horeca. Dat is bedoeld om mensen die daar werken een gezonde werkplek te geven. Bij welke waarde van het welzijnsdilemma past het rookverbod? Leg uit. 5. De minister heeft die plannen gemaakt omdat veel bedrijven te soepel omgingen met de regels. Welke belang past bij die bedrijven? 6. Maak een AWB-schema van de plannen om asbest verwijderen strenger te maken. 2. Amerikanen werken zo n 5 á 6 weken meer per jaar dan Nederlanders. Welke waarde van het welzijnsdilemma past blijkbaar bij de Amerikanen? Leg uit. A: A: W: W: B: B: 3. In Cuba verdienden vuilnismannen en dokters allebei zo n 12,- per maand. Nu is dat veranderd en krijgen mensen hun loon op basis van hun prestaties. Is Cuba nu linkser of rechtser geworden? Leg uit. 4. De minister heeft plannen om asbest te verwijderen strenger gemaakt. Zal dat een minister zijn met een meer links of een meer rechts mensbeeld? Licht je antwoord toe. 42 Seneca

OPDRACHTEN 3.4 Opdracht 3.10 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waarom kiezen actoren met een links mensbeeld voor diversiteit? Opdracht 3.11 Geef van de volgende stellingen aan of ze meer passen bij de waarde diversiteit of bij de waarde eenheid. 1. De westerse cultuur is beter dan andere culturen. MEER DIVERSITEIT MEER EENHEID 2. Waarom kiezen actoren met een rechts mensbeeld voor eenheid? 2. Mensen die in dit land komen wonen, moeten zich aanpassen aan de dominante cultuur. MEER DIVERSITEIT MEER EENHEID 3. Iedereen mag zelf weten bij welke cultuur hij of zij wil horen. MEER DIVERSITEIT MEER EENHEID 3. Hoe zou jij het cultuurdilemma uitleggen aan je broertje of zusje? 4. Je mag elk geloof aanhangen dat je wilt, als je het maar niet op straat laat zien. MEER DIVERSITEIT MEER EENHEID 5. Je moet iedereen gelijk behandelen, zonder onderscheid te maken tussen ras, geslacht, geloof of seksuele geaardheid. MEER DIVERSITEIT MEER EENHEID Seneca 43

Opdracht 3.12 Beantwoord de volgende vragen. 1. Bij welke waarde van het cultuurdilemma past het schoolbord hiernaast meer? 4. In Scandinavische landen krijgen vrouwelijke politici de voorkeur boven mannelijke politici. Op die manier proberen ze een verdeling van 50% mannen en 50% vrouwen te krijgen, want de meeste politici zijn nu man. Bij welke waarde van het cultuurdilemma past dat? Licht je antwoord toe. 2. In Rusland is een groep actief die homoseksuelen opspoort, bedreigt en in elkaar slaat. Homoseksualiteit is volgens hen niet natuurlijk. Is die groep extreem te noemen? Leg uit. 3. Is die groep extreem-links of extreem-rechts? Leg uit. 44 Seneca

OPDRACHTEN 3.5 Opdracht 3.13 Beantwoord de volgende vragen. 1. Waarom kiezen actoren met een extreem mensbeeld voor orde? Opdracht 3.14 Geef van de volgende stellingen aan of ze meer passen bij de waarde orde of bij de waarde vrijheid. 1. Mensen moeten de mogelijkheid hebben om te demonstreren tegen de overheid. MEER ORDE MEER VRIJHEID 2. Waarom kiezen actoren uit het midden voor vrijheid? 2. Twitter- en WhatsApp-berichten moeten zoveel mogelijk gecontroleerd worden door de politie. Dan wordt het veiliger. MEER ORDE MEER VRIJHEID 3. Vrijheid van meningsuiting is een belangrijke waarde. 3. Hoe zou jij het mensenrechtendilemma uitleggen aan je opa of oma? MEER ORDE MEER VRIJHEID 4. Nederland heeft een sterke leider nodig, geen kibbelende politici in de Tweede Kamer. MEER ORDE MEER VRIJHEID 5. De overheid beschermt ons tegen elkaar, maar privacy is nodig om ons te beschermen tegen een te machtige overheid. MEER ORDE MEER VRIJHEID Seneca 45

Opdracht 3.15 Beantwoord de volgende vragen. 1. Vertaal de tekst hiernaast. 4. In sommige landen geldt de sharia, de islamitische wetgeving. In het verleden is daarom weleens bij een dief een hand afgehakt. Bij welke waarde van het mensenrechtendilemma past dit? Leg uit. 5. De Duitse Grondwet is na de Tweede Wereldoorlog gemaakt. Door deze wet wordt de burger beschermt tegen een te machtige overheid. Bij welke waarde van het mensenrechtendilemma past dit? Leg uit. 6. In sommige gevallen luistert de Duitse overheid mensen af. Dat doet ze om de mensen te beschermen tegen terrorisme. Bij welke waarde van het mensenrechtendilemma past dit? Leg uit. 2. Past de doodstraf bij het midden of bij de extremen? Leg uit. 3. Past deze tekst meer bij het midden of bij de extremen? Leg uit. 46 Seneca

OPDRACHTEN BIJ SAMENVATTING Opdracht 3.17 1. Teken een symbool voor het machtsdilemma. Opdracht 3.18 Bij welke samenlevingsdilemma s horen de volgende teksten? 1. Er moeten uitkeringen zijn voor mensen die niet kunnen werken. 2. In Nederland is er een leider nodig die bepaalt wat er gebeurt. 2. Teken een symbool voor het welzijnsdilemma. 3. Scholen moeten stoppen met het verkopen van vette snacks. 4. De Nederlandse Grondwet beschermt de mensen tegen een overheid die te machtig is. 3. Teken een symbool voor het cultuurdilemma. 5. Preventief fouilleren moet kunnen in gevaarlijke situaties. 4. Teken een symbool voor het mensenrechtendilemma. 6. Jongeren moeten kunnen stemmen vanaf hun 16e, en niet vanaf hun 18e. 7. Jongeren die willen studeren moeten dat zelf betalen, en niet de overheid. Seneca 47

8. In Nederland moet de doodstraf weer worden ingevoerd. 9. Nederlanders die wonen in het buitenland spreken Nederlands met elkaar en vieren Nederlandse feesten als Koningsdag en Sinterklaas. Opdracht 3.19 Bij welke waarde van één van de vier samenlevingsdilemma s hoort de volgende situatie? Bedenk eerst welk samenlevingsdilemma dat erbij hoort en bedenk daarna welke waarde erbij past. 1. In Saudi-Arabië hebben vrouwen stemrecht gekregen voor lokale verkiezingen. 10. Nederland was het eerste land in de wereld waarin homoseksuelen met elkaar konden trouwen. 2. De PVV van Geert Wilders pleit voor het invoeren van minimumstraffen bij ernstige misdrijven. 3. De Russische Maxim Martsinkevich probeert met zijn extreme groep homoseksuelen in de val te lokken met nepdates en mishandelt ze dan. 4. De Amerikaan Warren Buffett is één van de rijksten ter wereld en hij wil dat rijken meer belasting betalen dan ze nu doen. 48 Seneca

5. De PvdA wil dat er streng wordt opgetreden tegen discotheken waar het geluid te hard staat. Dat harde geluid is schadelijk voor de oren van jongeren. 6. Bij het aanpakken van terroristen is de veiligheid van de samenleving belangrijk. Maar het College voor de Rechten van de Mens vindt dat de privacy van verdachten ook belangrijk is. Opdracht 3.20 In Suriname heeft de rap-groep HMG een tekst gemaakt waar mensen boos over zijn geworden. In het nummer staat bullet gi den batti man, wat betekent kogel voor homo s. Ik word er bang van en ik vraag me af hoe muzikanten zoiets kunnen doen, zegt de van oorsprong Surinaamse Anita Chedi Shiwally. De rap krijgt in Suriname veel aandacht, zegt Chedi Shiwally. Ze vreest daarom dat het liedje populair zal worden. Er is in Suriname veel negativiteit over homoseksualiteit. Homo-activisten zijn bezig een positiever beeld te creëren en dan komt er zo n liedje. 1. Bij welke samenlevingsdilemma s past dit artikel? Licht je antwoord toe. 7. De Nederlandse vereniging Martijn vond het belangrijk dat seksuele relaties tussen volwassenen en jongeren geaccepteerd werden door de samenleving. 2. Maak een AWB-schema van deze tekst. Maak daarbij gebruik van de waarden van het samenlevingsdilemma (vraag 1). A: A: 8. Mark Rutte (van de VVD) wil dat de Tweede Kamer verkleind wordt van 150 naar 100 zetels. W: W: B: B: Seneca 49

Opdracht 3.21 In Zwitserland heeft de bevolking gestemd voor strengere immigratieregels. Een krappe meerderheid van 50,3 procent wilde dat bij de grens strenger gecontroleerd wordt. De stemming was een initiatief van de extreem-rechtse Zwitserse Volkspartij (SVP). De SVP maakt zich vooral zorgen over de sterk toegenomen immigratie uit Oost-Europese landen, zoals Hongarije en Bulgarije. De SVP wil dat Zwitsers op de arbeidsmarkt voorrang krijgen boven buitenlanders. Opdracht 3.22 Sinds een aantal jaren wordt geweld rondom Oud en Nieuw hard en snel bestraft. Ook geweld tegen mensen met een publieke taak (zoals agenten of ambulancepersoneel) wordt harder bestraft. Als iemand bezig is met zijn werk en daarom agressief en gewelddadig wordt behandeld, gaat de rechter vaak strenger straffen. Het Openbaar Ministerie (OM) beoordeelt het feit dan 200% zwaarder. 1. Bij welk samenlevingsdilemma past tekst? Leg uit. 1. Bij welk samenlevingsdilemma passen de eerste twee regels over de stemming? Leg uit. 2. Het OM eist strengere straffen. Welke waarde hoort daarbij? 2. De rest van de tekst past bij een ander samenlevingsdilemma. Welke? 3. Maak daar een AWB-schema van en gebruik de waarden van dat laatste samenlevingsdilemma. A: A: W: W: B: B: 50 Seneca

4. Politieke partijen OPDRACHTEN 4.1 Opdracht 4.1 1. Welke politieke partijen ken je van naam? Schrijf eerst de linkse partijen op. Dan de rechtse en tot slot de partijen waar je van gehoord hebt, maar waarvan je niet weet of ze links of rechts zijn. 2. Ken je ook leiders van politieke partijen? Welke, en bij welke partij horen ze? 3. Bespreek jouw antwoorden met een klasgenoot. Vul je antwoorden hierboven aan. Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA Seneca 51

Opdracht 4.2 1. Wat is een politieke partij? 7. Noem een christelijke politieke partij. 8. Welke politieke partij in Nederland kiest voor strijd? 2. Hoe worden politieke partijen vaak ingedeeld? 3. Hoeveel belangrijke politieke partijen in Nederland zijn er? 4. Noem twee linkse politieke partijen. 5. Noem twee rechtse politieke partijen. 6. Noem een politieke partij uit het midden. 52 Seneca

Opdracht 4.3 1. Een politieke partij is een groep mensen met dezelfde waarden. Leg uit dat het logisch dat er meer politieke partijen zijn. Opdracht 4.4 Zet de volgende politieke partijen in het goede hokje: VVD - GroenLinks - D66 - ChristenUnie - Partij voor de Dieren - SGP - CDA - Partij van de Arbeid - SP - PVV extreemlinks links midden rechts extreemrechts 2. Leg uit dat het logisch is dat er geen politieke partij in Nederland is die kiest voor strijd. Seneca 53

Dit is een beoordelingsexemplaar. U heeft geen licentierechten om deze te printen, kopiëren of te tonen aan anderen. In dit beoordelingsexemplaar zijn een deel van hoofdstuk 4, geheel hoofdstuk 5, 6, 8 en 9 verwijderd. Graag zouden we u willen uitnodigen om ons te ondersteunen in het stimuleren van verbeterd burgerschapsonderwijs o.a. door het uitgeven van lesmateriaal voor Maatschappijleer. Wilt u meedenken of - werken? Neem dan contact op via www.seneca.nu

7. Machtsdilemma in de praktijk OPDRACHTEN 7.1 Opdracht 7.1 In hoofdstuk 3 is het machtsdilemma behandeld. 1. Kun jij mensen bedenken die macht hebben? 4. Hoe noem je een land dat extreem-rechts kiest bij het machtsdilemma? 2. Schrijf op wat je nog weet van het machtsdilemma. 5. Kun je voorbeelden noemen van landen die anders dan Nederland kiezen bij het machtsdilemma? Zo ja, welke? 3. Leg uit dat jij in het huidige Nederland zelf nog niet zo veel te maken hebt met het machtsdilemma. Zou jij dat willen veranderen? 6. Vergelijk je antwoord met die van een klasgenoot. Welke overeenkomsten en verschillen zijn er. Vul je antwoorden hierboven aan. 96 Seneca

Opdracht 7.2 1. Vul in de tabel de volgende woorden in: 4. Turkmenistan is een dictatuur en kiest voor daadkracht. Leg uit dat die twee bij elkaar horen. dictator, niet, links, wel, parlement, midden, extreem-rechts, wel, referendum. Zwitserland Nederland Turkmenistan Links of rechts? Kiesrecht? Voorbeeld 5. Wat is een referendum? A. Verkiezing (door het volk) van politieke leiders. B. Verkiezing (door het volk) van het onderwerp waar de regering over moet gaan discussiëren. C. Verkiezing (door het volk) over een maatschappelijk probleem. D. Verkiezing (door het volk) van wetten die voor het land moeten gaan gelden. 6. Zijn de volgende stellingen juist of onjuist? A. Bij een parlementaire democratie worden de wetten gemaakt door het parlement. 2. Nederland is een parlementaire democratie. Wat betekent dat? JUIST ONJUIST B. Bij een parlementaire democratie heeft het volk meer inspraak dan bij landen met referenda. JUIST ONJUIST 3. Waarom past inspraak beter bij Zwitserland dan bij Nederland? Seneca 97

Opdracht 7.3 Hieronder staan twee teksten: één over Hongkong en één over Noord-Korea. Hongkong hoort bij China, maar heeft wel een eigen politiek systeem. Bij verkiezingen wordt de leider van Hongkong gekozen. De Chinese regering besloot in 2015 dat bij de volgende verkiezingen alleen maar mensen mochten meedoen die door China waren goedgekeurd. Studenten waren het daar niet mee eens en gingen daarom demonstreren in Hongkong. 1. Voor welke waarde van het machtsdilemma kiezen de studenten in Hongkong? In Noord-Korea is er bij verkiezingen een stemplicht. Mensen moeten dan verplicht komen bij verkiezingen. In tegenstelling tot andere landen is er in Noord-Korea geen stemgeheim. Mensen kunnen dan ook niet stemmen wie ze in het parlement willen, maar of ze het eens zijn met de regering. Als je het niet eens bent met de regering, moet je dat in een apart stemhokje doen. 3. Lijkt Noord-Korea meer op Zwitserland of op Turkmenistan? Leg je antwoord uit. 2. Zouden de studenten in Hongkong liever het machtsdilemma zoals in Zwitserland of zoals in Turkmenistan willen? Leg je antwoord uit. 4. Mensen stemmen in Noord-Korea. Maar waarom past de waarde inspraak (van het machtsdilemma) toch niet bij Noord-Korea? 98 Seneca

OPDRACHTEN 7.2 Opdracht 7.4 1. Op welke manier heeft jouw vader / moeder / leraar macht in Nederland? 6. Wat is de taak van de derde macht? En wie doen dat? 2. Welke drie groepen horen bij de Trias Politica? 7. Waarom is de Trias Politica bedacht? 3. Wat is een andere naam voor scheiding van de machten? 8 Welke hoort niet in het rijtje thuis? A. wetgevende macht B. handhavende macht C. rechterlijke macht D. uitvoerende macht 4. Wie hoort bij de eerste macht en wat is hun taak? 9. Zijn de volgende stellingen juist of onjuist? A. De Trias Politica is bedacht voor het parlement omdat zij geen goede wetten konden maken. JUIST ONJUIST 5. Wie is de tweede macht en wat is hun taak? B. De Trias Politica is bedacht om er voor te zorgen dat de macht niet bij één actor komt te liggen. JUIST ONJUIST Seneca 99

10. Bij welke macht van de Trias Politica past de waarde inspraak het best? Opdracht 7.5 Hieronder staan voorbeelden van de Trias Politica. Bij welk deel van de Trias horen ze? Zet de nummers in de goede kolom. Wetgevende macht Uitvoerende macht Rechterlijke macht 11. Bij welke macht van de Trias Politica past de waarde daadkracht het best? 1. De minister van Onderwijs wil strengere eisen stellen aan leerlingen in het voortgezet onderwijs. Daarom moeten ze gemiddeld voor hun examens ook een voldoende halen. 2. Sommige mensen in de Tweede Kamer willen dat consumenten geen vuurwerk meer kunnen kopen. 3. De minister geeft de politie extra mogelijkheden om te zorgen voor meer veiligheid in het land. 4. Een lid van de Tweede Kamer moet voor de rechter komen omdat zijn mening te grof was. 5. De rechter straft jongeren die naar het Midden- Oosten reizen om daar te strijden voor de jihad. 6. Een politieke partij doet een voorstel om strengere straffen in te voeren. 100 Seneca

Opdracht 7.6 Hieronder staat een tekst over een rechtszaak. In 2008 ging Rita Verdonk naar de rechtbank toe. Zij was toen lid van de Tweede Kamer en wilde bij een rechtszaak zijn. Een vrouw moest voor de rechter komen omdat zij een jongen had doodgereden die haar net daarvoor beroofd had. Justitie eiste een gevangenisstraf van 2,5 jaar omdat ze vond dat de vrouw gevaarlijk had gereden met als gevolg dat iemand was overleden. 3. Rita Verdonk hoort bij een rechtse politieke partij. Rechtse partijen zijn voor harde straffen. Waarom is het toch logisch dat een rechts iemand als Verdonk een lagere straf wil? De rechter gaf een lagere straf: 180 uur taakstraf. Verdonk was blij dat de rechter een lagere straf gaf, maar vond het jammer dat er geen vrijspraak voor de vrouw was. Andere politici vonden dat Verdonk zich niet zo moest bemoeien met de uitspraak. 1. Welke actoren van de Trias Politica staan in de bron? 4. Rita Verdonk is ook een tijdje minister geweest. Zij was minister van de VVD, en dat is een rechtse partij. Zullen rechters ook harder straffen als de VVD in de regering zit? 2. Wie vindt de Trias Politici waarschijnlijk belangrijker, Verdonk of die andere politici? Leg uit waarom. Seneca 101

VERDIEPING Verdieping opdracht 7.7 1. Geef de berekening hoe komt tot 60.000 stemmers die nodig zijn voor één zetel? Ga uit van 9 miljoen mensen die stemmen. 7. Bedenk een nadeel van veel partijen in de coalitie. 2. Wat is een coalitie? 8. Zijn de volgende stellingen juist of onjuist? A. Een coalitie staat al voor de verkiezingen vast. JUIST ONJUIST B. Een coalitie heeft in de Tweede Kamer een meerderheid. 3. Waarom zou een partij in de coalitie willen zitten? JUIST ONJUIST 4. Hoeveel zetels zijn minimaal nodig voor een coalitie in de Tweede Kamer? 5. Waarom is het niet logisch dat de SP en PVV gaan samenwerken? 6. Bedenk een voordeel van veel partijen in de coalitie. 102 Seneca

VERDIEPING Verdieping opdracht 7.8 Bekijk de zetelverdeling bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2012: 5. Ongeveer hoeveel mensen hebben op een linkse partij gestemd? VVD PvdA PVV SP CDA D66 CU GL SGP 50+ PvdD 41 38 15 15 13 12 5 4 3 2 2 1. Ongeveer hoeveel mensen hebben op de VVD gestemd? 2. Ongeveer hoeveel mensen hebben op de SP gestemd? 6. Ongeveer hoeveel mensen hebben op een rechtse partij gestemd? 3. Ongeveer hoeveel mensen hebben op de PVV gestemd? 7. Zoek op de site van Ipsos (www.ipsos-nederland.nl) de meeste recente peiling onder Politieke Barometer. Maak aan de hand daarvan een logische coalitie. 4. Ongeveer hoeveel mensen hebben op de SGP gestemd? Seneca 103

Opdracht 7.9 1. Welke drie groepen hebben ook macht naast de Trias Politica? 5. Op welke manier kunnen massamedia macht hebben? 6. Wat is indoctrinatie? 2. Noem twee verschillende soorten ambtenaren. 7. Op welke manier kan massamedia op een indirecte manier invloed hebben? 3. Op welke manier kan een ambtenaar macht hebben? 8. Waarom zijn massamedia belangrijk voor de democratie? 4. Wat zijn massamedia? 9. Wat zijn lobbygroepen? 104 Seneca

10. Op welke manier kunnen lobbygroepen macht hebben? Opdracht 7.10 Hieronder staan twee teksten over de invloed van media: één over modellen en één over wifi-netwerken. 11. Wat hoort niet in het rijtje thuis? A. de katholieke kerk B. lobbygroepen C. massamedia D. ambtenaren Het Franse parlement heeft een wet aangenomen die het aanzetten tot extreem vermageren strafbaar stelt. De wet is gericht tegen zogenoemde pro-ana-websites, die vooral jonge meisjes proberen over te halen om vermageringsmiddelen te kopen. De Franse justitie kan deze websites nu opdracht geven om dit soort aansporingen weg te halen. Gebeurt dat niet, dan kan een celstraf van maximaal een jaar worden opgelegd of een boete van maximaal 10.000 euro. Zo n 30.000 tot 40.000 Franse vrouwen lijden aan anorexia nervosa, omdat ze vinden dat ze dik zijn. Sommige van hen stellen zich de modellen tot voorbeeld die ze in modereportages of op de catwalk zien. Anorexia gaat gepaard met grote gezondheidsproblemen. 1. Wat is een pro-ana-website? 2. Waarom heeft het Franse parlement deze wet aangenomen? Welke waarde hoort daarbij. Seneca 105

3. Leg uit dat deze wet te maken heeft met de invloed van de massamedia. 5. Wat zegt dit onderzoek over de macht van massamedia? Er zijn in Nederland veel draadloze netwerken. In de media verschijnen soms berichten dat dit schadelijk is voor de gezondheid van mensen. Vooral door wifinetwerken zouden mensen hoofdpijn krijgen, zich minder goed kunnen concentreren en misselijk worden. Wetenschappers hebben een onderzoek gedaan naar de straling van de netwerken en maakten daarbij gebruik van nep-wifi-netwerken. 6. Vind jij dat de overheid de invloed van de massamedia moet verminderen? Welke waarde of welk belang hoort bij jouw mening? Vooraf kreeg de ene groep een filmpje te zien waarin een verslaggever een wetenschapper interviewt over de schadelijke effecten van wifi-netwerken en deze groep werd daardoor bang gemaakt. De andere groep kreeg alleen feitelijke informatie over straling en netwerken. Na afloop van het onderzoek bleek dat de eerste groep zich lichamelijk niet lekker voelde, terwijl ze dat voor de test wel voelden. Bij de andere groep was dat effect er niet. De conclusie van de onderzoekers was dat media invloed hebben op wat mensen denken dat waar is. 7. Sinds 1989 is er een verbod op rookreclames op TV. Maak een AWB-schema waarin de overheid botst met een TV-zender die rookreclame zou willen uitzenden. A: A: W: W: B: B: 4. Wat is het doel van de onderzoekers? 106 Seneca

Opdracht 7.11 Hieronder staan twee teksten. Eén gaat over maatschappijleer in Spanje en één over werken in Rusland. 3. Wat moet er op de plaats van (1) staan, linkse of rechtse? Leg uit. Geen Maatschappijleer Leerlingen in Spanje hoeven geen lessen maatschappijleer meer te volgen. Dat is het plan van de conservatieve regeringspartij Partido Pupular. Bij maatschappijleer zijn er lessen die gaan over hoe de maatschappij er uit ziet en over seksualiteit. Volgens Partido Popular zorgen die lessen voor verdeeldheid onder de bevolking. Het vak is in 2006 ingevoerd door de (1) linkse / rechtse regering. Ook de katholieke kerk was geen voorstander van het vak. 4. Welk woord dat past bij de massamedia moet er staan op de plaats van (2)? Leg uit. De correspondent van de NOS vertelt: In het materiaal van de lessen werd homoseksualiteit vrijuit besproken, en dat is volgens de conservatieven pure (2) van de kinderen. De conservatieven hebben bijvoorbeeld ook grote moeite met het homohuwelijk dat volgens hen geen huwelijk mag heten. 1. Wat is er volgens de Partido Popular niet goed aan de lessen maatschappijleer? 2. Welke waarde van het cultuurdilemma past bij de Partido Popular? Seneca 107

Geld verdienen met je mening Je bent werkloos en komt een vacature tegen voor een fulltime baan. Het salaris is uitstekend, indrukwekkende diploma s en cijferlijsten zijn niet nodig en het werk is eenvoudig: simpele berichten achterlaten op nieuwssites en sociale netwerken. De enige voorwaarde is dat je daarin het standpunt van je regering moet uitdragen. Kies maar: iedere maand geld op je rekening, of verder zoeken tussen de weinige vacatures. 6. In alinea 2 is er sprake van indoctrinatie. Leg uit. In Rusland vonden honderden werkzoekenden de afgelopen twee jaar zo een baan. Het leverde het Kremlin (de Russische regering) honderden werknemers op die kritische berichten over het Kremlin op internet tegenspreken en er pro-russisch nieuws tegenover zetten. 5. In de eerste alinea staat Kies maar. Daar hoort een dilemma bij tussen een waarde en een belang. Vul de twee lege plekken ( ) in het volgende AWB-schema in. (verder zoeken naar vacatures) (baan) A: werkloos iemand A: werkloos iemand W: W: - B: - B: Beoordelingsexemplaar. Niet kopieren, printen of op andere wijze vermenigvuldigen. (c) 2015 Seneca, VCTA 108 Seneca

OPDRACHTEN 7.3 Opdracht 7.12 1. Wat betekent kiesrecht? 6. Wat is het verschil tussen actief en passief kiesrecht? 2. Schrijf in de goede volgorde van links naar rechts: kiesrecht inspraak daadkracht. 7. Wat vind jij van kiesrecht voor jongeren vanaf 16 jaar (en dus niet vanaf 18 jaar)? Gebruik een waarde van het machtsdilemma. 3. Kiesrecht zit tussen inspraak en daadkracht in. Leg uit dat kiesrecht een beetje inspraak is. 4. Kiesrecht zit tussen inspraak en daadkracht in. Leg uit dat kiesrecht een beetje daadkracht is. 5. Noem vier regels uit de Grondwet die gaan over het machtsdilemma. Seneca 109

Opdracht 7.13 Hieronder staan onderwerpen die te maken hebben het machtsdilemma in de Grondwet. Bij welk deel uit de wet horen ze? Zet de nummers in de goede kolom. Opdracht 7.14 Hieronder staan een teksten over het machtsdilemma in de Nederlandse praktijk. De eerste gaat over een kiesdrempel en de tweede over stemrecht. Actief kiesrecht Passief kiesrecht Partij oprichten Demonstratie organiseren 1. De SGP wilde niet dat vrouwen actief in de politiek zijn. Vrouwen mochten wel lid worden van de partij, maar ze mochten niet op de kieslijst staan. 2. In de Tweede Kamer willen sommige partijen (VVD en CDA) een verbod voor partijen die antidemocratisch zijn. 3. Bij verkiezingen voor de Tweede Kamer in Nederland stemt ongeveer 80% van de mensen. 4. In Den Haag heeft de burgemeester een demonstratie verboden om de mensen te beschermen tegen extremisten. 5. De rechter heeft bepaald dat de Partij voor Naastenliefde, Vrijheid en Diversiteit mag blijven bestaan. Sommigen vonden dat deze partij verboden moest worden, omdat deze partij gevaarlijk voor kinderen zou zijn. Veel mensen noemden dit de pedo-partij. 6. Bij verkiezingen voor de gemeenteraad worden er soms jongeren van 17 jaar gekozen. 7. Jehova s getuigen zijn politiek neutraal. Zij vinden dat de Bijbel redenen geeft om niet te stemmen. 8. In Amsterdam protesteerden veel studenten omdat zij meer inspraak bij hun studie willen. Als politieke partijen een minimaal aantal stemmen moeten halen om macht te kunnen krijgen, dan noem je dat een kiesdrempel. In tegenstelling tot de meeste andere Europese landen heeft Nederland een hele lage kiesdrempel, daardoor kunnen partijen met één zetel in de Tweede Kamer komen. In Duitsland gaat het heel anders: daar hebben ze een hoge kiesdrempel. Het gevolg: maar zes verschillende partijen in de Bundestag (Duitse Tweede Kamer) en een overzichtelijk politiek landschap. Het CDA is voorstander van een hogere kiesdrempel om op die manier te voorkomen dat er veel te veel partijen komen, waardoor het debat onoverzichtelijk en te moeilijk wordt. De ChristenUnie is juist bang dat door een hoge kiesdrempel veel christelijke partijen en hun kiezers niet meer vertegenwoordigd worden. 1. Wat is een kiesdrempel? 2. Welke partijen zullen liever GEEN kiesdrempel in Nederland invoeren, grote of kleine partijen? 3. Welke partijen zullen liever GEEN kiesdrempel in Nederland invoeren, linkse of rechtse partijen? Gebruik een waarde van het machtsdilemma. 110 Seneca

De leeftijd waarop mensen mogen stemmen moet worden verlaagd van 18 naar 16 jaar. Dat wil Gerard Schouw van (partij 1). Hij stelt dat plichten en rechten gelijk op moeten gaan. Als zestienjarige moet je belasting betalen voor je bijbaan en kun je aansprakelijk gesteld worden als je schade aanricht, aldus Schouw. Ook hebben jongeren te maken met de plannen van het kabinet en daarom is het logisch dat ze dan ook mogen stemmen. Pierre Heijnen van (partij 2) is enthousiast over het voorstel. Ik zal mijn fractie positief adviseren. (Partij 3) is tegen het voorstel. De PVV heeft nog geen standpunt ingenomen. Opdracht 7.15 Net als in Nederland zijn er in België ook verkiezingen. Maar mensen hebben daar geen stemrecht, maar een stemplicht. Dat betekent dat mensen verplicht zijn om te stemmen. Doen ze dat niet, dan krijgen ze een boete. Als mensen echt niet willen stemmen, moeten ze zich melden op het stembureau. Dan krijgen ze geen boete. 1. Welke waarde van het machtsdilemma vinden ze in België belangrijk? Kies uit één van de extremen. 4. Wat is het juiste antwoord? A. bij (1) moet CDA staan, bij (2) moet VVD staan en bij (3) moet GroenLinks staan. B. bij (1) moet SP, bij (2) moet SGP staan en bij (3) moet VVD staan. C. bij (1) moet GroenLinks staan, bij (2) moet ChristenUnie staan en bij (3) moet SP staan. D. bij (1) moet D66, bij (2) moet PvdA staan en bij (3) moet CDA staan. 2. Welke waarde van het mensenrechtendilemma is nodig om stemplicht voor elkaar te krijgen? 3. Geef het dilemma weer dat hier speelt bij de Belgische overheid. Gebruik je antwoorden bij 1 en A: A: W: W: B: B: Seneca 111

4. Wat vind jij van een stemplicht? Vind jij dat een goed idee, of juist niet? Verdieping opdracht 7.16 VERDIEPING Hieronder staan drie standpunten van politieke partijen over inspraak van de bevolking en het referendum (zie p.68). 1. Zet de standpunten in de goede volgorde van links naar rechts. 2. Bedenk per standpunt welke politieke partij er bij hoort. Kies uit PvdA, SGP en GroenLinks. A. Goede bestuurders houden rekening met de wensen van de bevolking, maar maken zelf een belangenafweging en nemen zelf inhoudelijke beslissingen. Die verantwoordelijkheid moet niet op anderen worden afgeschoven. B. De overheid moet burgers actief uitnodigen om mee te denken over beleid, bijvoorbeeld via burgerpanels. Online samenwerking biedt burgers nieuwe mogelijkheden om mee te doen in de politiek. C. Een referendum is een mooie aanvulling op de parlementaire democratie, maar dan moet er wel een opkomstdrempel (het referendum is alleen geldig als minimaal zoveel % van de mensen gestemd heeft). 112 Seneca

VERDIEPING Verdieping opdracht 7.17 OPDRACHTEN 7.4 1. In de 16e eeuw werd Nederland onafhankelijk van 6. In Nederland heeft het geloof steeds minder Spanje. Welke twee zaken wilden Nederlanders invloed op de overheid. Is Nederland daarin uniek toen veranderen? of is dat in alle landen zo (als in Nederland)? 2. Eén van die twee zaken veranderen lukte niet. Welke? 3. Bij de Franse Revolutie werd geweld gebruikt. Zou je dat eerder extreem-links of extreem-rechts noemen? Gebruik in je antwoord een waarde. 4. Leg het motto van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring uit. 5. Is Nederland in de periode 1848 1971 linkser of rechtser geworden (als het gaat om het machtsdilemma)? Seneca 113

VERDIEPING Verdieping opdracht 7.18 Vul onderstaande tabel verder in. periode 1581 1500 1800 1776, 1789 1900 heden onderwerp Idee onafhankelijkheid Nederland Machtige koningen en keizers Amerikaanse en Franse Revolutie Uitbreiding kiesrecht links, rechts? waarde kiesrecht Daadkracht Kiesrecht Verdieping opdracht 7.19 VERDIEPING Hieronder staat een tekst over de rol van geloof in de Franse politiek. Niet een te kort rokje, maar een te lange rok kan in Frankrijk op school tot problemen leiden. Dat merkte de 15-jarige moslima Sarah. Zij is in één maand twee keer naar huis gestuurd om zich om te kleden omdat ze in de ogen van het hoofd van het collège Léo-Lagrange een te lange rok droeg, aldus een Franse krant. Haar zwarte rok tot op de enkels is duidelijk een teken van religieuze overtuiging, vindt de school. Daarom verbiedt de school de rok. In Frankrijk is er sinds 2004 een wet waarin staat dat er geen symbolen van een geloof zichtbaar mogen zijn in het onderwijs. Daarom moeten moslima s hun hoofddoek afdoen zodra ze op school arriveren. Maar volgens het verontwaardigde meisje heeft de rok ( 2 euro in een confectiezaak ) geen enkele religieuze betekenis. 1. Maak een AWB-schema van deze botsing. Gebruik daarbij waarden van het cultuurdilemma. A: A: W: W: B: B: 2. In paragraaf 7.4 staat uitgelegd waartegen het Franse volk in opstand kwam. Waartegen was dat? 114 Seneca

3. Waarom zou de Franse overheid dan bang zijn voor de invloed van religie? Maak ook gebruik van de laatste alinea van paragraaf 7.4. 4. Geef een waarde van het mensenrechtendilemma die voor de Franse overheid belangrijk is, maar waar ze nu zelf tegenin gaan met deze wet. Leg uit. Seneca 115

VERDIEPING Verdieping opdracht 7.20 Teken het verschil in stemrecht tussen Nederland in de 19e eeuw en Nederland nu, in de 21ste eeuw. Je mag er ook voor kiezen om een tekening te maken van beide situaties. 116 Seneca

OPDRACHTEN 7.5 Opdracht 7.21 1. Noem drie redenen waarom mensen niet gaan stemmen bij verkiezingen? Opdracht 7.22 De volgende vragen gaan over jou en de parlementaire democratie, nu en in de toekomst. 1. Vind jij democratie belangrijk? Waarom wel / niet? 2. Wat vind jij ervan dat minder mensen gaan stemmen? Geef een passende waarde of belang. 2. Ga jij later stemmen? Waarom wel / niet? Gebruik een waarde of belang in je antwoord. 3. Waarom is het een gevaar voor de democratie dat steeds minder mensen gaan stemmen? 4. Waarmee heeft het verschil tussen stemmers en niet-stemmers te maken? 3. Nu heeft elke Nederlander vanaf 18 jaar stemrecht. Vind jij dat dit moet veranderen? Moet de leeftijd omhoog of omlaag? En waarom vind je dat? 5. Wat heeft de overheid bedacht om de democratie te verbeteren? Seneca 117

4. Iedereen mag stemmen ongeacht hoeveel iemand van politiek weet. Moeten er voorwaarden komen voor het krijgen van stemrecht, bijv. een politieke test of inburgeringstest? Leg je antwoord uit. Ontdekken welke politieke partij bij je hoort? Doe de testen op www.seneca.nu! 5. Zou je zelf de politiek in willen? Waarom wel of niet? 6. Op welke politieke partij zou jij willen stemmen en waarom? Gebruik een of meer waarden. 118 Seneca

Dit is een beoordelingsexemplaar. U heeft geen licentierechten om deze te printen, kopiëren of te tonen aan anderen. In dit beoordelingsexemplaar zijn een deel van hoofdstuk 4, geheel hoofdstuk 6, 8 en 9 verwijderd. Graag zouden we u willen uitnodigen om ons te ondersteunen in het stimuleren van verbeterd burgerschapsonderwijs o.a. door het uitgeven van lesmateriaal voor Maatschappijleer. Wilt u meedenken of - werken? Neem dan contact op via www.seneca.nu Seneca 145

Methode voor Maatschappijleer Seneca is ontwikkeld om leerlingen inzicht te geven in sociale en politieke processen. De methode onderscheidt zich van veel andere methoden door het geven van een duidelijke begrippenstructuur, in plaats van een thematische aanpak. Ook de spiraalsgewijze opbouw, gekoppeld aan het ervaren van politieke processen door middel van rollenspelen, maakt dit een uitstekende methode voor VMBO. Seneca is een gezamenlijk geschreven methode van drs. A.A.J. Olgers, drs. E.L. Schra en drs. M.C. Veldman. Ton Olgers is afgestudeerd in sociale ethiek aan de Radboud Universiteit te Nijmegen en was vakdidacticus maatschappijwetenschappen/ maatschappijleer aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam. Lennart Schra is afgestudeerd in politicologie op een onderzoek naar politieke socialisatie onder jongeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en is docent maatschappijwetenschappen en maatschappijleer aan het Johannes Fontanus College te Barneveld. Marco Veldman is afgestudeerd in politicologie op een onderzoek naar Huntingtons theorie van botsende beschavingen aan de Universiteit Leiden en is vakdidacticus en docent maatschappijwetenschappen en maatschappijleer. Niet voor de school, maar voor het leven leren wij