Toepassingen van latente klasse analyse in sociaal wetenschappelijk onderzoek Jeroen K. Vermunt
Inleiding Latent klasse analyse latent class analysis mixture model Deze rede uitleggen waar deze methode toe dient geen formules, wel af en toe een tabel of figuur een aantal relatief eenvoudige toepassingen
Latente klasse analyse is een systematische manier om mensen of andere objecten van onderzoek in te delen in homogene groepen (in hokjes te stoppen) Het pubermeisje typologie van leeftijdgenoten De verkoper typologie van klanten
De socioloog sociale klassen typen culturen, landen of sociale systemen typen levensfasen of levenslopen typen organisaties typen relaties typologieën gebaseerd op waarden en normen De psycholoog persoonlijkheidstypen ontwikkelingsfasen typen van ontwikkeling stoornissen (depressie/adhd) Groepen/typen zijn latente klassen Latent = kan niet direct worden waargenomen
Latent kenmerk depressie Theoretisch twee klassen: niet depressief (gezond) en wel depressief (ziek) Symptomen gebrek aan eetlust slapeloosheid gebrek aan energie gebrek aan enthousiasme hopeloosheid etc. Latente klasse analyse veronderstelling m.b.t. symptomen toetsen bepalen tot welke klasse een patiënt behoort
Historie 1950: Lazarsfeld, The American Soldier: Studies in Social Psychology in World War II schaalconstructie, conceptueel zeer ver, rekenmethode problematisch Jaren 50: tijdschrift Psychometrika (Green, Anderson, Gibson, McHugh) verbeterde versies van rekenmethode Begin jaren 60: Stouthard en Bijnen introductie in Tilburg 1968: Lazarsfeld en Henry, Latent structure analysis monografie: weergave stand van zaken
1974: Goodman (en Haberman) doorbraak: elegante en praktische rekenmethode Jaren 80: Tilburg en een aantal andere groepen Hagenaars Croon, Heinen, Luijkx, Vermunt Henry in historisch overzicht t/m eind jaren 80 waar blijven de toepassingen van latente klasse analyse? Duidelijke kentering sinds 1995 Web of Science en Google ook in marketing, biomedisch onderzoek, artificiële intelligentie, documentenanalyse, kwaliteitscontrole, beeldcompressie, etc. goede software beschikbaar Lange traditie maar nog veel ontwikkelings- en zendingswerk te doen
Eerste toepassing Thematiek: afwisseling in het werk Gegevens uit promotieonderzoek van Heleen van Mierlo (TUE) 900 werknemers van een aantal verzorgings- en verpleegtehuizen VBBA vragenlijst (Mark van Veldhoven, UvT) vele aspecten van de werksituatie afwisseling ruim gedefinieerd
De vijf vragen 1. Moet u in uw werk telkens dezelfde dingen doen? 2. Is voor uw werk creativiteit vereist? 3. Is uw werk gevarieerd? 4. Doet uw werk voldoende beroep op al uw vaardigheden en capaciteiten? 5. Heeft u in uw werk voldoende afwisseling? Positief antwoord nee bij vraag 1 ja bij vragen 2-5
Verdeling van het aantal positieve antwoorden Aantal positieve antwoorden Percentage 0 6% 1 14% 2 10% 3 19% 4 29% 5 22% Vele inconsistente patronen (72%)
Resultaten verkregen met een 2-klassen model 100% 80% 60% 40% Klasse1 (67%) Klasse2 (33%) 20% 0% vraag1 vraag2 vraag3 vraag4 vraag5
Beslissingsregel 0-1 positief: klasse 2 2 positief: - klasse 1 als 3 en 5 positief - anders klasse 2 3 positief - klasse 1 als 3 en 5 positief - klasse 2 als 3 en 5 negatief - anders twijfelgeval (5%) 4-5 positief: klasse 1 Vragen 3 en 5 krijgen een groter gewicht!
Relateren aan kenmerken werknemer leeftijd geslacht functie Tweeniveau analyse 900 werknemers behoren tot 90 teams diagnose op teamniveau relateren aan teamkenmerken
Tweede toepassing Gegevens uit het Tijdsbestedingsonderzoek (TBO) van het SCP Één van de vragen in het TBO In welke mate heeft u zich vandaag gejaagd gevoeld? antwoord: niet (0), enigszins/tamelijk (1) of onbekend (?) Vraag van Wim Knulst (UvT) Hoe kan ik de waargenomen sequenties clusteren?
4 voorbeelden van sequenties/antwoordpatronen zondag maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag 0 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0? 0 1? 0 0 Groot aantal verschillende patronen Patroon Aantal personen Aantal verschillende patronen geen enkele dag stress 39% 1 alle dagen stress 2% 1 ander volledig patroon 44% 96 onvolledig patroon 18% 133
3-klassen oplossing 100% 80% 60% 40% 20% 0% Klasse1 (60%) Klasse2 (33%) Klasse3 (7%) zaterdag vrijdag donderdag woensdag zondag maandag dinsdag
Verschillen met vorige voorbeeld exploratief: geen idee wat we zouden aantreffen longitudinale gegevens één vraag Geavanceerd latente klasse model voor longitudinale gegevens meerdere vragen transities tussen tijdtippen verklaren transities
Derde toepassing Transitief redeneren: blauwe stokje groter dan groene stokje groene stokje groter dan rode stokje blauwe stokje groter dan/even groot als/kleiner dan rode stokje Gegevens uit promotieonderzoek van Samantha Bouwmeester (UvT) 600 kinderen van groepen 4-8 16 van dit soort taakjes via computer aangeboden hardop redeneren Redenering is juist niet helemaal juist of onvolledig helemaal fout of geen gebruik gemaakt van informatie
De 16 taakjes verschillen qua Formaat - a>b>c - a=b=c - a>b>c>d>e - a=b>c=d Wijze van presenteren - simultaan - sequentieel Inhoud - verbaal (leeftijd) - visueel (lengte)
Hypothese: ontwikkelingsfase hangt samen met 1. niveau van transitief redeneren 2. belang van taakkenmerken Model redenering = niveau + formaat + presentatie + inhoud Dit model is anders voor elke latente klasse (=ontwikkelingsfase) Als het goed is, hangt klasse samen met leeftijdsgroep
Resultaten 5-klasse model Klasse1 Klasse2 Klasse3 Klasse4 Klasse5 Niveau zeer laag laag laag hoog zeer hoog Belang van taakkenmerken Formaat tamelijk tamelijk tamelijk zeer zeer Presentatie tamelijk tamelijk zeer zeer zeer Inhoud niet beetje niet beetje tamelijk Leeftijdsgroep 4-5 4-7 5-6 5-8 6-8 Twee patronen van ontwikkeling klasse 1 Æ klasse 2 Æ klasse 4 Æ klasse 5 klasse 1 Æ klasse 3 Æ klasse 4 Æ klasse 5
Andere toepassingen keuze experimenten in marketing en beleidsstudies als model voor tweeniveau data Onderzoeksthema s uitbreiding naar meerdere niveaus vergelijking met standaard multiniveau regressie technieken
Rol van een methodoloog Onderzoek naar onderzoek Indirecte bijdrage aan de sociale wetenschappen Methoden en statistiek buiten de sociale wetenschappen Samenwerken met inhoudelijke onderzoekers
Methoden en technieken in het onderwijs Cruciaal onderdeel in een wetenschappelijke studie Stijl: toepassingsgericht (niet om het gemakkelijker te maken) Opleiden van methodologen, onze opvolgers
Tot slot