Verdiencapaciteit Nieuwe Hollandse Waterlinie Nulmeting Concept Opdrachtgever: Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie Rotterdam, 13 februari 2012
Verdiencapaciteit Nieuwe Hollandse Waterlinie Opdrachtgever: Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie Michel Briene Michel Hek Joachim Schellekens Manfred Wienhoven Rotterdam, 13 februari 2012
Over Ecorys Met ons werk willen we een zinvolle bijdrage leveren aan maatschappelijke thema s. Wij bieden wereldwijd onderzoek, advies en projectmanagement en zijn gespecialiseerd in economische, maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkeling. We richten ons met name op complexe markt-, beleids- en managementvraagstukken en bieden opdrachtgevers in de publieke, private en not-forprofit sectoren een uniek perspectief en hoogwaardige oplossingen. We zijn trots op onze 80-jarige bedrijfsgeschiedenis. Onze belangrijkste werkgebieden zijn: economie en concurrentiekracht; regio s, steden en vastgoed; energie en water; transport en mobiliteit; sociaal beleid, bestuur, onderwijs, en gezondheidszorg. Wij hechten grote waarde aan onze onafhankelijkheid, integriteit en samenwerkingspartners. Ecorys-medewerkers zijn betrokken experts met ruime ervaring in de academische wereld en adviespraktijk, die hun kennis en best practices binnen het bedrijf en met internationale samenwerkingspartners delen. Ecorys Nederland voert een actief MVO-beleid en heeft een ISO14001-certificaat, de internationaal erkende kwaliteitsstandaard voor milieumanagementsystemen. Wij hebben onze doelen op het gebied van duurzame bedrijfsvoering vertaald in ons bedrijfsbeleid en in praktische maatregelen, zoals het printen van onze documenten op FSC-gecertificeerd papier. ECORYS Nederland BV Watermanweg 44 3067 GG Rotterdam Postbus 4175 3006 AD Rotterdam Nederland T 010 453 88 00 F 010 453 07 68 E netherlands@ecorys.com K.v.K. nr. 24316726 W www.ecorys.nl Ecorys Regio, Strategie & Ondernemerschap T 010 453 87 99 F 010 453 86 50 2 II24297
Inhoudsopgave Voorwoord 5 Samenvatting 7 1 Inleiding 11 1.1 Aanleiding en doel 11 1.2 Werkwijze en inkadering 12 1.3 Leeswijzer 13 2 Nieuwe Hollandse Waterlinie in beeld 15 2.1 Inleiding 15 2.2 Waterliniewerken 15 2.2.1 Oppervlakte en ligging 15 2.2.2 Vestingsteden 16 2.3 Gebruiksfuncties 19 2.4 Eigendomsverhoudingen 21 2.5 Bezoekersaantallen 22 3 Economische verdiencapaciteit 25 3.1 Inleiding 25 3.2 Exploitatie/ inzet waterliniewerken. 25 3.2.1 Directe omzet 25 3.2.2 Directe werkgelegenheid 26 3.3 Verdiencapaciteit toeristische ondernemers elders in het NHW gebied 27 3.4 Ondernemers buiten het gebied 29 3.5 Toeleverende bedrijven en diensten 29 4 Maatschappelijk belang van de NHW 31 4.1 Inleiding 31 4.2 Maatschappelijke effecten 31 4.2.1 Recreatieve belevingswaarde 31 4.2.2 Cultuurhistorische waarde 32 4.2.3 Bijdrage aan woon- en leefklimaat 33 4.2.4 Optiewaarde 34 4.2.5 Natuurwaarden 34 5 Conclusies 37 Geraadpleegde bronnen 39 Bijlage 1 Begrippenlijst 41 Bijlage 2 Overzicht waterliniewerken en kenmerken 43 Bijlage 3 Afbakening sector recreatie en toerisme conform landelijke standaard 49 Verdiencapaciteit 3
Bijlage 4 Toelichting IO-analyse 52 4 Verdiencapaciteit
Voorwoord De Nieuwe Hollandse Waterlinie NHW vertegenwoordigt een aanzienlijke economische waarde. Via het bezoek aan het liniegebied en het gebruik van de linieobjecten wordt een aanzienlijke omzet en daarmee samenhangende werkgelegenheid gegenereerd. Het economisch belang loopt verder op als ook andere belanghebbende sectoren in beschouwing worden genomen. Denk bijvoorbeeld aan de vele toeleverende bedrijven, maar ook aan allerlei toeristische en recreatieve ondernemers die niet in een van de linieobjecten zijn gevestigd, maar voor hun omzet wel profiteren van de aanwezigheid en nabijheid van het Liniegebied. Sommige linieobjecten hebben overigens ook nu nog een functie ten behoeve van defensie. Voorbeelden hiervan zijn de marechausseekazerne op Fort aan de Biltstraat in Utrecht of de ontwikkeling van een modern kantorencomplex op het voormalige Fort Vossegat dat sinds kort wordt gebruikt als hoofdkwartier van de Landmacht en enkele andere defensie onderdelen. Het economisch potentieel van de NHW kan op termijn nog flink oplopen. Veel linieobjecten hebben tot op heden nog geen herbestemming gekregen en staan nog leeg of worden in de huidige situatie slechts op (extensieve) wijze gebruikt. Dit onderzoek naar de huidige en toekomstige verdiencapaciteit van de Waterlinie is uitgevoerd in opdracht van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Mede onder regie van het projectbureau NHW is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in het zichtbaar maken van de linie en is veel gedaan om het gebied te promoten en verder tot ontwikkeling te brengen. Tot op heden is echter onvoldoende zicht op wat er aan productaanbod is in de Linie en wat dit maatschappelijk en economisch oplevert. Om die reden heeft het projectbureau aan ECORYS gevraagd om een analyse te verrichten van economische indicatoren voor de NHW. Vanuit Cory is de studie uitgevoerd door Michel Briene (projectleiding), Michel Hek, Joachim Schellekens en Manfred Wienhoven. Vanuit het projectbureau NHW is de studie gecoördineerd en begeleid door Peter Ros. Wij zijn de opdrachtgever erkentelijk voor de gemaakte opmerkingen en discussies naar aanleiding van tussentijdse resultaten en notities. Uiteraard is Ecorys eindverantwoordelijk voor de inhoud van deze rapportage. Verdiencapaciteit 5
6 Verdiencapaciteit
Samenvatting 1 Aanleiding en doel Transformatie Nieuwe Hollandse Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is oorspronkelijk een militaire verdedigingslinie die zich uitstrekt in het gebied tussen het IJsselmeer en de Biesbosch. De militaire functie van de linie en forten is inmiddels voor het overgrote deel verloren. Een aantal objecten is weliswaar nog in gebruik door defensie, maar dit gebruik heeft eigenlijk geen relatie meer met het oorspronkelijke karakter van de linie als verdedigingswerk. Vanwege het verlies van de oorspronkelijke functie zijn veel objecten en gebouwen door de jaren heen langzaam in verval geraakt. Om dit tegen te gaan werken overheid en betrokken ondernemers sinds een aantal jaren gezamenlijk aan de (verdere) toeristisch en recreatieve ontwikkeling van de Waterlinie. Hierdoor krijgen steeds meer verdedigingswerken een nieuwe functie, onder andere op het gebied van de vrijetijdseconomie. Voorbeelden hiervan zijn een congrescentrum, evenementenlocatie, wijnkelder of pleisterplaats. Inzicht in verdiencapaciteiten waterlinie en verdienpotentieel wenselijk Hoewel mede onder regie van het projectbureau NHW de afgelopen jaren veel is gedaan aan promotie en allerlei initiatieven tot ontwikkeling zijn gekomen in het Liniegebied, is op dit moment onvoldoende zicht op wat er aan productaanbod is in de Linie en wat dit maatschappelijk en economisch oplevert. Om die reden heeft het projectbureau aan ECORYS gevraagd om het economische en bredere maatschappelijke belang van de NHW in beeld te brengen. In deze rapportage worden de uitkomsten voor de nulmeting gepresenteerd. Door deze nulmeting later te herhalen wordt inzicht verkregen in de mate waarin de verdiencapaciteit toeneemt en het aanwezige potentieel ook daadwerkelijk wordt benut. 2 Nieuwe Hollandse Waterlinie in beeld Nieuwe Hollandse Waterlinie is meer dan de forten De Nieuwe Hollandse Waterlinie omvat een gebied van 85 kilometer lang en 3 tot kilometer breed tussen Pampus bij Amsterdam tot aan de Biesbosch. Het liniegebied bestaat uit een reeks aaneengesloten stroken polderland die in geval van nood onder water konden worden gezet. Deze stroken werden beveiligd door allerlei verdedigingswerken en daarbij behorende troepenopstellingen. Het totale aantal verdedigingswerken bedraagt 63. Naast de forten en andere objecten maken ook een aantal vestingsteden deel uit van de linie: Naarden, Muiden, Weesp, Nieuwersluis, Gorinchem en Woudrichem. Binnen deze vestingsteden zijn verschillende objecten aanwezig die specifiek zijn aangelegd ten behoeve van de NHW. Huidige gebruik NHW zeer divers De NHW en daarbij behorende forten en andere objecten waren van oorsprong uiteraard in gebruik door Defensie. Ook nu zijn er nog enkele NHW objecten die een functie hebben ten behoeve van defensie. Naast het gebruik door Defensie hebben veel van de NHW objecten inmiddels een geheel andere functie gekregen. Zo zijn er twaalf NHW objecten die (al dan niet gedeeltelijk) een woonfunctie hebben gekregen en zij er allerlei objecten met een bedrijfsmatige invulling als kantoor, bedrijfsgebouw, winkel of horecavoorziening. Van oudsher zijn er ook allerlei verenigingen en stichtingen in de objecten gehuisvest. Met name in de vestingsteden zijn allerlei objecten met een publiek en openbaar toegankelijke groenfunctie en dienen een aantal objecten ook als Verdiencapaciteit 7
museum cq bezoekerscentrum. Tenslotte zijn er objecten die nog worden gerestaureerd en waarvoor nog een nieuwe functie moeten worden gevonden alsmede een twintigtal objecten waarmee nog niets is gedaan en waarvoor op korte termijn ook nog geen plannen bestaan. Onderstaande tabel geeft een overzicht van het huidige gebruik van de NHW objecten. Tabel 1 Huidige functies NHW objecten Functie Aantal Woning 12 Kantoor/ Bedrijf 7 Winkel 8 Horeca/Logies Vereniging/ Stichting 15 13 Groenfunctie/Bezichtiging 15 Defensie 4 Museum Informatiecentrum Herstructureringsplan/Nieuwe functie 5 4 11 Geen functie 20 Totaal 103 1) 1) Inclusief afzonderlijke objecten in de vestingsteden die separaat zijn meegeteld en objecten met gecombineerde functies zoals Fort Blauwkapel. 3 Bezoekersaantallen Huidige omvang bezoek objecten: 800.000 op jaarbasis De aantrekkingskracht van de Nieuwe Hollandse Waterlinie blijkt onder andere uit de vele bezoekers die jaarlijks worden getrokken. Op basis van de uitgevoerde inventarisatie ramen wij het aantal bezoeken aan een van de objecten in totaal op circa 800.000 op jaarbasis. Het feitelijk bezoek aan het liniegebied ligt overigens hoger omdat er ook veel bezoekers zijn die alleen in het gebied komen om er bijvoorbeeld te wandelen of te fietsen en geen van de objecten zelf bezoeken. Wij ramen dit aantal op 400.000 tot 700.000 op jaarbasis. Over de ontwikkeling van het aantal bezoekers zijn weliswaar geen volledige cijfers beschikbaar, maar uit de stijgende lijn in het bezoek aan bijvoorbeeld de fortenmaand 1 mag worden afgeleid dat de belangstelling voor de NHW nog ieder jaar toeneemt. 4 Huidige economische verdiencapaciteit De economische verdiencapaciteit van de NHW kan worden opgesplitst in: de exploitatie/ inzet van de waterliniewerken zelf; aanwezige toeristisch-recreatieve ondernemers in het NHW gebied; Toeristisch-recreatieve bedrijven buiten het liniegebied die verdienen aan de Linie. Directe verdiencapaciteit linieobjecten: 25 miljoen per jaar Het economische belang van de waterliniewerken wordt onder zichtbaar via de omzet die de betreffende gebruikers van de waterliniewerken genereren, alsmede in het aantal banen dat samenhangt met het gebruik van de verschillende objecten. Uit de uitgevoerde analyse blijkt dat de 1 De Fortenmaand wordt ieder jaar in September georganiseerd. 8 Verdiencapaciteit
omzet die samenhangt met het gebruik van de waterlinieobjecten op jaarbasis over het afgelopen jaar circa 25,7 miljoen bedraagt. In dit bedrag is de defensie gerelateerde omzet overigens niet meegenomen. De directe werkgelegenheid die samenhangt met de exploitatie van de verschillende objecten ramen wij (exclusief defensie) in totaal op grofweg 465 fte s. Via toeleveringsrelaties komen daar nog eens 195 indirecte banen bij. Verdiencapaciteit toeristische ondernemers elders in het gebied Niet alleen exploitanten van NHW objecten verdienen aan de Linie. Ook andere bedrijven in het gebied profiteren van de bestedingen die bezoekers aan de forten en andere objecten in het Liniegebied doen. Dit verloopt via het combinatiebezoek van een fort met bijvoorbeeld een café, restaurant, natuureducatief centrum of een andere voorziening het buitengebied. In totaal gaat het in het Liniegebied om nog eens 516 toeristisch-recreatieve bedrijven die samen werkgelegenheid bieden aan ca. 1.800 personen en een totale omzet genereren van ca. 125 miljoen. De mate waarin deze omzet ook daadwerkelijk aan de NHW kan worden toegeschreven is lastig vast te stellen en zal van activiteit tot activiteit verschillen. In die zin is genoemde omzet een bovengrens. Ondernemers buiten het gebied De verdiencapaciteit van de NHW beperkt zich niet alleen tot de forten en toeristisch-recreatieve bedrijven elders in het NHW-gebied. Ook de omzet bij ondernemers buiten het gebied die producten in het NHW-gebied aanbieden is toe te schrijven aan de NHW evenals de omzet uit de bestedingen van bezoekers aan de NHW bij toeristische ondernemers net buiten het gebied. De verdiencapaciteit van de NHW is derhalve groter dan het bedrag dat in deze studie is gekwantificeerd. Hoeveel groter precies, laat zich echter zeer lastig en alleen door grootschalig (ter indicatie: in een buffer van 1 km om het NHW-gebied zijn ruim 6.000 toeristisch-recreatieve bedrijven gevestigd die mogelijk een deel van hun omzet uit het NHW-gebied halen) aanvullend onderzoek vaststellen. 5 Bredere maatschappelijk belang Totale economische waarde groter dan omzetpotentieel De Linie heeft naast een financiële (hier is hiervoor naar gekeken) ook een bredere maatschappelijke betekenis. Het liniegebied bevat een schat aan cultuurhistorie. Ook zonder dat dit gepaard gaat met directe inkomsten, worden de tastbare restanten en de geschiedenis breed gewaardeerd. Veel van de fortificaties kunnen bezocht of bezichtigd worden en hebben hierdoor een directe cultuurhistorische (belevings-)waarde voor het publiek. Ditzelfde geldt ook voor de landschappelijke openheid, natuurwaarden en ruimtelijke kwaliteiten (bijv. groenelementen, verkavelingspatronen) van het gebied. Het NHW-gebied kent een behoorlijk uitgebreid netwerk aan toeristische infrastructuur. Jaarlijks trekken vele honderdduizenden bezoekers naar het NHW-gebied om hier te wandelen, fietsen, varen etc. Op jaarbasis gaat het naar schatting al snel om 400.000 tot 700.000 bezoeken. Voor deze bezoekers heeft het gebied een economische waarde vanwege de recreatieve beleving. De economische spin off van de NHW komt (althans voor een deel) indirect tot uitdrukking in de waarde van het vastgoed in de omgeving van het NHW-gebied. De aanwezigheid van een fraai landschap in de buurt wordt over het algemeen positief gewaardeerd. Mensen zijn ook bereid hier voor te betalen. De prijzen van woningen nabij aantrekkelijke natuur- en recreatiegebieden liggen als snel 4 tot 12% hoger dan voor vergelijkbare woningen in niet-groene gebieden. Dit werkt op lokale schaal ook door in de vorm van per saldo hogere OZB-inkomsten voor de aan de NHW grenzende gemeenten. Verdiencapaciteit 9
De waarde van de NHW beperkt zich overigens niet uitsluitend tot de huidige gebruikers van het Liniegebied. Ook zonder het gebied te bezoeken hechten Nederlanders er belang aan de kwaliteiten van de NHW te behouden (archeologie, landschap, historische gebouwen), voor zichzelf of voor toekomstige generaties. Dit wordt de verervingswaarde genoemd. Daarnaast herbergt het NHW-gebied een belangrijke optiewaarde. Door restrictief ruimtelijk beleid is een gebied aan de rand van bestaand dicht verstedelijkt gebied op centrale plekken in het land open gehouden. Zeker op plekken met een hoge ruimtedruk heeft deze grond een potentieel hoge economische waarde. Wetende dat een hectare bouwgrond een factor 10 meer waard is dan bijvoorbeeld agrarische grond, is de totale potentiele economische waarde van de NHW-gronden aanzienlijk. 6 Doorkijk naar de toekomst Verdiencapaciteit nog niet volledig benut: potentieel aanzienlijk Het economisch potentieel van de NHW kan op termijn nog flink oplopen. Veel linieobjecten hebben tot op heden nog geen herbestemming gekregen en staan nu nog leeg of worden in de huidige situatie slechts op (extensieve) wijze gebruikt. De gemiddelde omzet per object is voor de meeste objecten bovendien nog overwegend laag. Veel objecten worden nog steeds gebruikt door allerlei stichtingen en verenigingen waaronder scouting of bijvoorbeeld een fanfare en voor dit type activiteiten geldt dat de omzet veelal uit niet veel meer dan de contributiegelden bestaat. 10 Verdiencapaciteit
1 Inleiding 1.1 Aanleiding en doel Nieuwe Hollandse Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is oorspronkelijk een militaire verdedigingslinie die zich uitstrekt in het gebied tussen het IJsselmeer en de Biesbosch. De Linie spreekt als cultuurhistorisch overblijfsel tot de verbeelding van velen, juist vanwege het unieke karakter van de verdediging gebaseerd op het onder water zetten van grote stukken land. Niet voor niets is de linie dan ook aangewezen als een van de twintig Nationale Landschappen. Transformatie waterlinie tot toeristische attractie met internationale allure De militaire functie van de linie en forten is inmiddels voor het overgrote deel verloren. Een aantal objecten is weliswaar nog in gebruik door defensie, maar dit gebruik heeft eigenlijk geen relatie meer met het oorspronkelijke karakter van de linie als verdedigingswerk. Vanwege het verlies van de oorspronkelijke functie zijn veel objecten en gebouwen door de jaren heen langzaam in verval geraakt. Om dit tegen te gaan werken overheid en betrokken ondernemers sinds een aantal jaren gezamenlijk aan de (verdere) toeristisch en recreatieve ontwikkeling van de Waterlinie. Hierdoor krijgen steeds meer verdedigingswerken een nieuwe functie, onder andere op het gebied van de vrijetijdseconomie. Voorbeelden hiervan zijn een congrescentrum, evenementenlocatie, wijnkelder of pleisterplaats. Inzicht in verdiencapaciteiten waterlinie en verdienpotentieel wenselijk Hoewel mede onder regie van het projectbureau NHW de afgelopen jaren veel is gedaan aan promotie en allerlei initiatieven tot ontwikkeling zijn gekomen in het Liniegebied, is op dit moment onvoldoende zicht op wat er aan productaanbod is in de Linie en wat dit maatschappelijk en economisch oplevert. Juist in deze tijd van bezuinigingen is het belangrijk hier een goed en zo volledig mogelijk beeld van te hebben met het oog op de verantwoording van de inzet van middelen richting beslissers en financiers van het projectbureau. Om die reden heeft het projectbureau aan ECORYS gevraagd om een analyse te verrichten van economische indicatoren voor de NHW. Blauwdruk en nulmeting In overleg met het projectbureau NHW is de analyse in twee delen opgeknipt. a) In een eerste stap is de methodiek voor het meten van het economische en bredere maatschappelijke belang van de NHW in de vorm van een blauwdruk uitgewerkt, waarmee het mogelijk is de analyse te herhalen om zichtbaar te maken hoe de verdiencapaciteit zich in de toekomst ontwikkelt. b) Vervolgens is op basis van de blauwdruk een nulmeting van de huidige verdiencapaciteiten in de Linie uitgevoerd, waardoor een beeld ontstaat wat het huidige verdienvermogen van de NHW. In deze rapportage worden de uitkomsten voor de nulmeting gepresenteerd. Door deze nulmeting later te herhalen wordt inzicht verkregen in de mate waarin de verdiencapaciteit toeneemt en het aanwezige potentieel ook daadwerkelijk wordt benut. Verdiencapaciteit 11
1.2 Werkwijze en inkadering Afbakening en invulling productaanbod De NHW herbergt een zeer breed aanbod van voorzieningen en activiteiten. Bij het in kaart brengen van de (economische) verdiencapaciteit is zoveel mogelijk recht gedaan aan deze variëteit om zodoende een zo compleet en volledig mogelijk beeld te schetsten van de huidige economische betekenis van de NHW. Daarbij maken we een onderscheid in de volgende drie niveaus. a) De verdiencapaciteit die via de exploitatie/ inzet van de waterliniewerken zelf wordt gegenereerd. b) Toeristisch-recreatieve ondernemers in het NHW gebied die niet rechtstreeks een NHW object exploiteren, maar wel in meer of mindere mate profiteren van de aantrekkingskracht die de linie heeft op bezoekers, bijvoorbeeld omdat een deel van hen ook voorzieningen in de omgeving bezoekt c) Toeristisch-recreatieve bedrijven buiten het liniegebied die verdienen aan de Linie, bijvoorbeeld omdat zij activiteiten in het gebied organiseren. Keuze voor economische en maatschappelijke prestatie indicatoren De betekenis van de NHW komt niet alleen tot uitdrukking in harde economische indicatoren, maar ook via de bredere maatschappelijke betekenis van de NHW. Als onderdeel van deze studie zijn beide typen indicatoren separaat in beeld gebracht: a) Economische prestatie indicatoren De economische betekenis cq verdiencapaciteit wordt doorgaans uitgedrukt in termen van (directe) omzet, toegevoegde waarde en in werkgelegenheid. In deze studie sluiten we hierbij aan. Min of meer parallel hieraan loopt het onderscheid in directe en afgeleide effecten (effecten bij NHW voorzieningen zelf en afgeleide bestedingen bij bijvoorbeeld de detailhandel, horeca, etc.) en de indirecte bijdrage van de NHW via de toeleveringsrelaties aan bedrijven elders in de regio. Deze indirecte bijdrage kan substantieel zijn en kan worden vastgesteld met een zogenaamde input-output (IO-)analyse. b) Maatschappelijke prestatie indicatoren De betekenis van NHW komt niet alleen tot uitdrukking in harde economische indicatoren, maar ook via de bredere maatschappelijke betekenis van de NHW. Denk in dit geval bijvoorbeeld aan het behoud van belangrijk cultureel erfgoed, de recreatieve beleveniswaarde (bezoekers genieten van het gebied, maar zullen niet allemaal ook daadwerkelijk iets uitgeven) of de optiewaarde als gevolg van het openhouden van een gebied aan de rand van dicht verstedelijkt gebied. Als onderdeel van de studie is de bredere maatschappelijke betekenis allereerst in kwalitatieve benoemd en vervolgens aan de hand van fysieke indicatoren verder onderbouwd, voor zover dat mogelijk is. Denk bijvoorbeeld aan het aantal hectaren recreatiegebied of de lengte c.q. dichtheid van het fiets- en wandelpadennet. Peildatum Met het oog op volledigheid en consistentie van de gegevens zijn wij als peildatum voor deze nulmeting in principe uitgegaan van 2010. Voor de economische en maatschappelijke indicatoren betekent dit dat in principe de 2010 situatie wordt gegeven. Bij een volgende meting kunnen de ontwikkeling nadien zichtbaar worden gemaakt. 12 Verdiencapaciteit
1.3 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt een beschrijving gegeven van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aan de hand van de verschillende fysieke objecten en vestingsteden die deel uit maken van de linie. Ook wordt nader ingegaan op een aantal relevante kenmerken waaronder de eigendomssituatie en bezoekersaantallen. De huidige economische betekenis van de linie wordt in hoofdstuk 3 nader uitgewerkt. De economische betekenis geeft aan wat er feitelijk wordt verdiend in relatie tot de NHW in termen van omzet, toegevoegde waarde en werkgelegenheid. De wijze waarop het bredere maatschappelijke belang van de NHW in beeld wordt gebracht staat centraal in hoofdstuk 4. Het gaat hierbij niet zozeer om de feitelijke verdiencapaciteit van de NHW, in de vorm van harde economische indicatoren maar vooral om de bredere maatschappelijke betekenis van de NHW. In hoofdstuk 5 worden de belangrijkste conclusies op een rij gezet en wordt een doorkijk je geboden voor de verdere ontwikkeling van de verdiencapaciteit. In de bijlagen zijn nadere detailleringen en achtergrondinformatie opgenomen. Het rapport wordt voorafgegaan door een samenvatting en overzicht van de gevolgde werkwijze en belangrijkste bevindingen. Verdiencapaciteit 13
14 Verdiencapaciteit
2 Nieuwe Hollandse Waterlinie in beeld 2.1 Inleiding De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een verdedigingslinie waarbij water diende als verdediging van het westelijk deel van ons land. Als de vijand eraan kwam, konden stroken weiland tussen Muiden en de Biesbosch onder water gezet worden waardoor het land moeilijk begaanbaar werd voor de vijand. De Nieuwe Hollandse Linie is aangelegd in de periode tussen 1815 en 1885 en was een upgrading van de Oude Hollandse Waterlinie die al van eeuwen eerder dateerde. Het verschil met de Oude Hollandse Waterlinie was dat de Linie nu ook de stad Utrecht beschermde en beter bestand was tegen modernere aanvalswapens. Vanwege hoogteverschillen in het landschap, bijvoorbeeld bij rivieren en dijken kon niet al het land onder water worden gezet en bleef het betreffende stuk dus begaanbaar door de vijand. Om te voorkomen dat de vijand hier zou doorbreken werden deze zwakke plekken versterkt met forten. Ook maken een aantal vestingsteden deel uit van de linie: Muiden, Weesp, Naarden, Gorinchem, Nieuwersluis en Woudrichem. De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft haar nut in de praktijk nooit echt kunnen bewijzen, maar is wel drie keer (deels) in staat van verdediging gebracht. In 1870 toen de Frans-Duitse oorlog dreigde uit te draaien op een Europese oorlog, tijdens de Eerste Wereldoorlog en de laatste keer in 1939 toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Toen op dat moment bleek dat de Duitsers met vliegtuigen over het onder water gezette gebied vlogen, was duidelijk dat de Linie haar oorspronkelijke militaire verdedigingswaarde grotendeels had verloren. Om die reden werd lange tijd niet meer geïnvesteerd in het onderhoud van de objecten en het gebied waardoor gaandeweg het verval in trad. Om het tij te keren is vanuit diverse overheden sinds het begin van de eeuwwisseling veel geïnvesteerd om de NHW voor toekomstige generaties te behouden, onder andere door het plegen van achterstallig en noodzakelijk onderhoud, restauratie van karakteristieke gebouwen en objecten en het zoeken naar nieuwe functies om de objecten open te kunnen stellen en voor nieuw verval te behoeden. In de volgende paragrafen wordt nader ingegaan op verschillende fysieke objecten en vestingsteden die deel uit maken van de linie. Ook wordt nader ingegaan op een aantal relevante kenmerken waaronder de eigendomssituatie en bezoekersaantallen. 2.2 Waterliniewerken 2.2.1 Oppervlakte en ligging De Nieuwe Hollandse Waterlinie bestaat uit een reeks aaneengesloten stroken polderland die in geval van nood onder water konden worden gezet. Deze stroken werden beveiligd door allerlei verdedigingswerken en daarbij behorende troepenopstellingen. Het totale aantal verdedigingswerken bedraagt 63. Daarbij gaat het om een groot aantal forten en een aantal bijzondere objecten waaronder de werken bij Griftestein, de Plofsluis bij Jutphaas of het Muiderslot. Verdiencapaciteit 15
Figuur 1 Ligging Nieuwe Hollandse Waterlinie in Nederland 2.2.2 Vestingsteden Naast de forten en andere objecten maken ook een aantal vestingsteden deel uit van de linie: Naarden, Muiden, Weesp, Nieuwersluis, Gorinchem en Woudrichem. Binnen deze vestingsteden zijn meestal weer verschillende objecten aanwezig die specifiek zijn aangelegd ten behoeve van de NHW. Naarden Naarden is een echte Nederlandse vestingstad. De reden hiervoor is dat de kenmerkende stervorm met bijbehorende ravelijnen en een zestal Bastions goed bewaard is gebleven. Verder ligt aan de noordzijde van de vesting, dicht tegen de A1, het Fort Ronduit en in het westen liggen de Werken aan de Karnemelksloot. De vestingswerken en bijbehorende objecten zijn in eigendom van de Rijksgebouwendienst die de objecten doorverhuurd aan andere publieke en private partijen. 16 Verdiencapaciteit
Muiden De vestingstad Muiden maakt deel uit van de NHW en de Stelling van Amsterdam. De belangrijkste bezienswaardigheden zijn het Muiderslot, het Muizenfort, de Westbatterij en Forteiland Pampus, de laatste diende om de ingang van het IJ af te schermen. Weesp De vestingstad Weesp heeft vier bastions aan de noodoostkant met het Fort Ossenmarkt als centraal verdedigingspunt. Verder liggen de forten Uitermeer en Hinderdam in het oosten van Weesp aan de rivier de Vecht. Verdiencapaciteit 17
Nieuwersluis Nieuwersluis is een kleine vestingstad en ligt bij een sluis tussen de rivier de Vecht en de Angstel. De Vesting met het Fort Nieuwersluis is het enige NHW object van waarde in Nieuwersluis. Gorinchem De stad Gorinchem ligt aan de rivier de Boven Merwede en is al een vesting sinds 1247. De stad heeft aan het eind van de 16e eeuw een nieuwe vesting rondom de stad aangelegd met elf Bastions en vier toegangspoorten, waaronder de nog in Gorinchem staande Dalempoort. Verder zijn in de stad veel oude vestingwerken gerestaureerd en hebben ze een nieuwe functie. 18 Verdiencapaciteit
Woudrichem De vestingstad Woudrichem is vaak opnieuw opgebouwd geweest omdat het door zijn strategische ligging vaak belegerd werd. De vesting bezit over een stelsel van Bastions, Ravelijnen en een bomvrij Arsenaal. 2.3 Gebruiksfuncties Defensie De NHW en daarbij behorende forten en andere objecten waren van oorsprong uiteraard in gebruik door Defensie. Ook nu zijn er nog enkele NHW objecten die een functie hebben ten behoeve van Verdiencapaciteit 19
defensie. Voorbeelden hiervan zijn onder andere de marechausseekazerne op Fort aan de Biltstraat (deel 2) in Utrecht, en de objecten Lunet aan de Snel bij Honswijk en Fort Everdingen die beiden in gebruik zijn door Defensie als munitieopslagplaats (tabel 2.1). Op het terrein van het voormalige Fort Vossegat bij Utrecht en het aangrenzende terrein is begin van deze eeuw de Kromhoutkazerne gebouwd. Met de inkrimping en bezuinigingen bij defensie is de kazerne stapsgewijs afgebouwd. Het oudste deel van de Kromhoutkazerne werd in 1992 afgescheiden van de rest en verkocht aan de Universiteit van Utrecht. De rest, het bedrijfsmatige deel met de werkplaatsen, is tenslotte in die vorm ook overbodig geworden. Na het besluit van de minister van Defensie om de staf van het Commando Landstrijdkrachten te centraliseren op het terrein van de huidige Kromhout Kazerne zijn de oude gebouwen gesloopt en is het vrijgekomen terrein herontwikkeld tot een modern kantorenpark dat gebruikt wordt door het genoemde hoofdkwartier en enkele andere defensieonderdelen. Afbeelding 2.1 Herontwikkeling Kromhoutkazerne tot kantorenpark Bron: http://www.ppsnetwerk.nl Nieuwe functies Naast het gebruik door defensie hebben veel van de NHW objecten inmiddels een geheel andere functie gekregen (tabel 2.1). Zo zijn er inmiddels twaalf NHW objecten die (al dan niet gedeeltelijk) een woning functie hebben gekregen. Het grootste aantal woningen (21 appartementen) telt Fort Steurgat en is in privaat eigendom. Verder zijn er allerlei objecten met een bedrijfsmatige invulling als kantoor of als bedrijfsgebouw. Een plek waar zowel wonen, werken en recreatie wordt gecombineerd is Blauwkapel waar in 1818 een bomvrije kazerne werd gebouwd en het eeuwenoude gehucht opeens een militaire vesting werd. Om kosten te besparen is echter niet tot onteigening van de aanwezige huiseigenaren over gegaan waardoor het fort in de nieuwe functie als militair verdedigingswerk bewoond bleef (zie o.a. Gemeente Utrecht 2010). Tot de functie horeca/logies behoren allerlei cafés, restaurants, hotels, campings en Bed&Breakfast accommodaties, al dan niet gecombineerd. Een goed voorbeeld hiervan is Fort aan de Klop in Utrecht. Men kan er na de restauratie en openstelling voor het publiek in 2007 eten, drinken, 20 Verdiencapaciteit
vergaderen, picknicken of overnachten in een van de groepsaccommodaties, de aanwezige hotelkamers of de camping. Verder zijn er al van oudsher ook allerlei verenigingen en stichtingen in de objecten gehuisvest waaronder scouting, liefdadigheidsinstellingen en andere verenigingen zoals een fanfaregroep. Met name in de vestingsteden zijn er ook allerlei objecten met een publiek en openbaar toegankelijke groenfunctie en dienen een aantal objecten ook als museum cq bezoekerscentrum. Tenslotte zijn er nog een aantal objecten die momenteel worden gerestaureerd en waarvoor nog een nieuwe functie moeten worden gevonden alsmede een twintigtal objecten waarmee nog niets is gedaan en waarvoor op korte termijn ook nog geen plannen bestaan. Tabel 2-1 Huidige functies NHW objecten Functie Aantal Woning 12 Kantoor/ Bedrijf 7 Winkel 8 Horeca/Logies Vereniging/ Stichting 15 13 Groenfunctie/Bezichtiging 15 Defensie 4 Museum Informatiecentrum Herstructureringsplan/Nieuwe functie 5 4 11 Geen functie 20 Totaal 103 1) 2) Inclusief afzonderlijke objecten in de vestingsteden die separaat zijn meegeteld en objecten met gecombineerde functies zoals Fort Blauwkapel. 2.4 Eigendomsverhoudingen Grote delen van de waterlinie waren decennialang eigendom van Defensie. Inmiddels is zoals hiervoor al geïllustreerd sprake van meer multifunctioneel gebruik van de objecten. Hierdoor zijn ook verschillende vormen van eigendom ontstaan. De onderstaande figuur geeft inzicht in de verdeling van de partijen die (voor zover bekend) eigenaar zijn van de forten en andere Linieobjecten. Hieruit blijkt dat de overheid eigenaar is van 52 objecten (Rijksgebouwendienst, Defensie of andere regionale overheid; provincie, gemeente, waterschap). Daarnaast heeft Staatsbosbeheer een groot aantal objecten (17) in eigendom, terwijl voor 11 objecten bekend is dat deze privaat eigendom zijn dan van een overige partij (Stichting, Universiteit, etc.). Van 25 objecten is het niet gelukt vast te stellen wie de eigenaar is. Verdiencapaciteit 21
Figuur 2-2 Linieobjecten naar eigendomsverhouding 25 18 7 4 5 Rijksgebouwendienst Defensie Regionale overheden SBB Privaat Overig Niet bekend 29 17 2.5 Bezoekersaantallen Huidige omvang bezoek De aantrekkingskracht van de Nieuwe Hollandse Waterlinie blijkt onder andere uit de vele bezoekers die jaarlijks worden getrokken. Op basis van de uitgevoerde inventarisatie ramen wij het aantal bezoeken aan een van de objecten in totaal op circa 800.000 op jaarbasis. Het feitelijk bezoek aan het liniegebied ligt overigens hoger omdat er ook veel bezoekers zijn die alleen in het gebied komen om er bijvoorbeeld te wandelen of te fietsen en geen van de objecten zelf bezoeken. (zie ook hoofdstuk 4). Ontwikkeling bezoekersaantallen in de tijd Over de ontwikkeling van het aantal bezoekers zijn geen volledige cijfers beschikbaar. Via gegevens over het bezoek aan de opengestelde objecten gedurende de Fortenmaand kan hiervan wel een indruk worden verkregen. De Fortenmaand wordt ieder jaar in september georganiseerd waarbij de objecten in de weekenden voor het publiek worden opengesteld en speciale activiteiten worden ontwikkeld. Onderstaande tabel laat zien dat de belangstelling van het publiek voor de fortenmaand in de afgelopen jaren een stijgende lijn vertoont. In het afgelopen jaar ging het in de betreffende maand om circa 75.000 bezoekers. 22 Verdiencapaciteit
Figuur 2-3 Ontwikkeling aantal bezoekers gedurende fortenmaand Verdiencapaciteit 23
24 Verdiencapaciteit
3 Economische verdiencapaciteit 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt de economische verdiencapaciteit van de NHW nader in beeld. Gelet op het eerder gemaakte onderscheid gaan we achtereenvolgens in op: de exploitatie/ inzet van de waterliniewerken zelf; aanwezige toeristisch-recreatieve ondernemers in het NHW gebied; Toeristisch-recreatieve bedrijven buiten het liniegebied die verdienen aan de Linie. 3.2 Exploitatie/ inzet waterliniewerken. Het economische belang van de waterliniewerken wordt onder zichtbaar via de omzet die de betreffende gebruikers van de waterliniewerken genereren, alsmede in het aantal banen dat samenhangt met het gebruik van de verschillende objecten. 3.2.1 Directe omzet Omzet 25,7 miljoen per jaar Uit de uitgevoerde analyse blijkt dat de omzet die samenhangt met het gebruik van de waterlinieobjecten op jaarbasis over het afgelopen jaar circa 25,7 miljoen bedraagt. In dit bedrag is de defensie gerelateerde omzet overigens niet meegenomen. Voor het bepalen van dit bedrag is onder andere gebruik gemaakt van de gegevens die door de exploitanten beschikbaar zijn gesteld. In die gevallen waar omzetgegevens ontbreken hebben wij een inschatting gemaakt op basis van beschikbare capaciteitsgrootheden en bijbehorende kentallen. Zo waren van een aantal objecten wel werkgelegenheidscijfers bekend en hebben wij de omzet geraamd op basis van de gemiddelde productiewaarde per werknemers voor de betreffende activiteit. In andere gevallen kon de omzet worden afgeleid uit beschikbare gegevens over bijvoorbeeld het verkoopoppervlak in combinatie met gemiddelde vloerproductiviteiten. Grote verschil in gemiddelde omzet per object De gemiddelde omzet per object is voor de meeste objecten overwegend klein. Veel objecten worden nog steeds gebruikt door allerlei stichtingen en verenigingen waaronder scouting of bijvoorbeeld een fanfare en voor dit type activiteiten geldt dat de omzet veelal uit niet veel meer dan de contributiegelden bestaat. Omgekeerd is er ook een aantal uitschieters die het beeld juist naar boven trekken. Voorbeelden hiervan zijn onder andere Fort Blauwkapel waar enkele relatief grotere bedrijven zijn gehuisvest, waaronder een tandtechnisch laboratorium, Fort Voordorp dat fungeert als congrescentrum of sommige grotere objecten in een van de vestingsteden met een bedrijfsmatige invulling. Denk in dit geval bijvoorbeeld aan het Arsenaal in Naarden. In onderstaande tabel wordt het verloop van de omzet per object geïllustreerd. Verdiencapaciteit 25
Figuur 3-1 Spreiding omzet (in euro s) per object 3.2.2 Directe werkgelegenheid Directe werkgelegenheid: 465 fte s De directe werkgelegenheid die samenhangt met de exploitatie van de verschillende objecten ramen wij op basis van de uitgevoerd analyse op circa 340 fte s, waarvan circa 40 betrekking hebben op eigenaar/beheerders en circa 300 medewerkers in vaste dienst. Hier bovenop komen nog eens de oproepkrachten met een capaciteit van in totaal 125 fte s. De totale directe werkgelegenheid komt daarmee op grofweg 465 fte s uit. Dit aantal zou verder oplopen indien ook de werkgelegenheid die samenhangt met het gebruik van een aantal objecten door defensie hierbij zou worden opgeteld. Dit aantal is verhoudingsgewijs overigens zeer fors. Alleen al op het voormalige terrein van Fort Vossegat gaat het om circa 3.000 medewerkers. Daarnaast zijn er ook nog enkele honderden werknemers gerelateerd aan de marechausseekazerne bij Fort aan de Bilt en leidt ook het militair gebruik van een aantal andere NHW-objecten nog tot enige werkgelegenheid. Omdat de werkgelegenheid bij defensie eigenlijk van een andere categorie is en bovendien een andere dynamiek kent maken hier niet de totaaloptelling. Vrijwilligers Naast betaalde krachten zijn er ook een groot aantal vrijwilligers die tijd en energie steken in de exploitatie danwel het beheer/onderhoud van een van de vele objecten. Op basis van de uitgevoerde analyse en de beschikbare gegevens ramen we dit aantal op in totaal circa 600 vrijwilligers. Dit relatief grote aantal illustreert nog eens het bredere maatschappelijke belang van de NHW en het grote plezier dat velen hiervan ondervinden. 26 Verdiencapaciteit
3.3 Verdiencapaciteit toeristische ondernemers elders in het NHW gebied Niet alleen exploitanten van NHW objecten verdienen aan de Linie. Ook andere bedrijven in het gebied profiteren van de bestedingen die bezoekers aan de forten en andere objecten in het Liniegebied doen. Dit verloopt via het combinatiebezoek van een fort met bijvoorbeeld een café, restaurant, natuureducatief centrum of een andere voorziening het buitengebied. Omdat specifieke gegevens over het combinatiebezoek ontbreken, is een meer grofmazige aanpak gevolgd waarbij we de totale toeristisch-recreatieve omzet en werkgelegenheid in het Linegebied in beeld is gebracht. Hierbij is de sector R&T afgebakend op basis een indeling in bedrijfsactiviteiten zoals gehanteerd in de Landelijke R&T Standaard (zie ook bijlage). Voor elk van die bedrijfsactiviteiten is de werkgelegenheid en omzet in het Liniegebied in beeld gebracht. Omvang van de R&T-sector in het Liniegebied Tabel 3.1 geeft inzicht in de werkgelegenheid bij R&T-bedrijven elders in het NHW gebied. De tabel laat zien dat er in het Liniegebied nog eens 516 toeristisch-recreatieve bedrijven zijn gevestigd die samen werkgelegenheid bieden aan ca. 1.800 personen. Een belangrijk deel van de werkgelegenheid is toe te schrijven aan de sector horeca (logies, restaurants, cafés e.d.). Voor deze functies is ook de koppeling met het NHW-gebied het grootst. Sub-analyse belangrijkste sectoren Restaurants, cafés, e.d. In het NHW-gebied zijn ca. 806 personen werkzaam bij maaltijd- en drankverstekkers. De meeste werkgelegenheid zit bij restaurants. Ongeveer tweederde van de werkgelegenheid binnen deze deelbranche is hieraan toe te schrijven. De resterende werkgelegenheid zit voornamelijk bij cafés, lunchrooms e.d. Voor deze deelbranche is de relatie met het NHW-gebied groot. Onder andere door de kans op combinatiebezoek met de forten en andere objecten. Daarnaast ook combinatiebezoek van bezoekers die naar het gebied komen om te fietsen, wandelen e.d.. Logiesverstrekking De sector logiesverstrekking is goed voor ca. 348 banen. In deze sector wordt bijna alle werkgelegenheid gegenereerd door hotels, 87%. Ook voor deze deelbranche is het plausibel om te veronderstellen dat er een causale relatie met het NHW-gebied ligt. Immers, juist door de kwaliteiten van het gebied zijn hier allerhande overnachtingsmogelijkheden ontstaan waar bezoekers aan het gebied een of meerdere nachten kunnen verblijven. Cultuur, recreatie en amusement In deze sector is veel werk bij de podiumkunsten en bij natuurbehoud. Het grote verschil tussen deze twee sub-sectoren is het aantal vestigingen. Bij natuurbehoud zijn er bijna geen vestigingen en podiumkunsten heeft er 357. Voor deze sector geldt dat de causaliteit met het NHW-gebied over het algemeen minder sterk is, met uitzonder van een aantal specifieke deelactiviteiten zoals kano- en fietsverhuur, waar een directe relatie ligt met (het bezoek aan) het NHW-gebied. Detail- en groothandel In deze sector is de grootste werkgelegenheid bij winkels die sportartikelen verkopen, maar geen watersport, zij hebben 50% van de werkgelegenheid in de sector. Hoewel bezoekers aan het NHW-gebied tijdens hun bezoek mogelijk aankopen doen in de detailhandel is de koppeling met de NHW waarschijnlijk zeer beperkt. Verdiencapaciteit 27
Tabel 3-1 Vestigingen en werkgelegenheid in het Liniegebied per 1 januari 2011* Sector Vestigingen Werkzame personen Detail en groothandel 66 261 Logiesverstrekking 18 344 Restaurants, cafés, e.d. 107 737 Vervoer en reisindustrie 84 83 Cultuur, recreatie en amusement 61 48 Sport 107 187 Overig 73 119 Totaal 516 1.777 * Deze cijfers zijn gecorrigeerd voor de werkgelegenheid die is aantroffen bij de Linieobjecten zelf (zie paragraaf 3.2). Een overzicht van de totale werkgelegenheid in de R&T-sector op basis van de Landelijke Standaard is terug te vinden in de bijlage. Omzet bij R&T-bedrijfsleven elders in het NHW-gebied Op basis van naar deelbranche gespecificeerde gegevens over de omzet per werkzame persoon, wordt de verdiencapaciteit bij toeristisch ondernemers elders in het Liniegebied geraamd op ca. 125 miljoen. Dit betreft dus de omzet bij toeristisch-recreatieve bedrijven die niet in de Linieobjecten zelf gevestigd zijn en komt dus bovenop de omzet zoals gepresenteerd in paragraaf 3.2. Figuur 3.1 geeft inzicht in hoe dit bedrag is opgebouwd. Figuur 3-1 Toeristisch-recreatieve omzet elders in het Liniegebied Overig; 15,5 Detail en groothandel; 13,1 Sport; 9,2 Logiesverstrekking; 19,2 Cultuur, recreatie en amusement; 4,8 Vervoer en reisindustrie; 16,7 Horeca; 41,3 Nuancering verdiencapaciteit De omzet die hiervoor geraamd is, heeft betrekking op de totale omzet bij andere R&T-bedrijven in het NHW-gebied. Zoals hiervoor al opgemerkt is niet al deze omzet ook een op een aan de NHW toe te schrijven. Dit verschilt van activiteit tot activiteit, waarbij er voor bijvoorbeeld de horeca en sommige activiteiten binnen de deelbranche cultuur, recreatie en amusement een sterkere koppeling is met het bezoek aan het NHW-gebied dan voor bijvoorbeeld vervoer, sport of groothandel. In die zin dient de genoemde omzet als een bovengrens gezien te worden. Gegevens 28 Verdiencapaciteit
op basis waarvan een exactere raming van de omzet die feitelijk gekoppeld is aan de NHW gedaan kan worden ontbreken op dit moment. Overwogen kan worden deze informatie eventueel bij een vervolgmeting te verzamelen op basis van bijvoorbeeld een bezoekersenquête in het gebied. 3.4 Ondernemers buiten het gebied De verdiencapaciteit van de NHW beperkt zich niet alleen tot de forten en toeristisch-recreatieve bedrijven elders in het NHW-gebied. Ook de omzet bij ondernemers buiten het gebied die producten in het NHW-gebied aanbieden is toe te schrijven aan de NHW evenals de omzet uit de bestedingen van bezoekers aan de NHW bij toeristische ondernemers net buiten het gebied. Het is op basis van beschikbare bronnen en de informatie uit de gesprekken die zijn gevoerd met partijen in het gebied (zie bijlage) niet mogelijk te komen tot een goed onderbouwde inschatting van de Liniegerelateerde omzet buiten het Liniegebied. De verdiencapaciteit van de NHW is derhalve groter dan het bedrag dat in deze studie is gekwantificeerd. Hoeveel groter precies, laat zich echter zeer lastig en alleen door grootschalig (ter indicatie: in een buffer van 1 km om het NHW-gebied zijn ruim 6.000 toeristisch-recreatieve bedrijven gevestigd die mogelijk een deel van hun omzet uit het NHW-gebied halen) aanvullend onderzoek vaststellen. 3.5 Toeleverende bedrijven en diensten Via de inkoop van allerlei goederen en diensten genereert de Linie ook verdiencapaciteit bij allerlei toeleverende bedrijven. Denk in dit geval aan de groothandel die de forten bevoorraadt. Dit indirecte effect is vastgesteld op basis van een zogenaamde Input-Output (IO) analyse. Een IOtabel bevat de relaties tussen de verschillende sectoren van de economie. Toepassing van een IOanalyse is een nette en breed geaccepteerde manier om de verdere doorwerking (indirecte effecten) naar toeleverende bedrijven te bepalen. In bijlage 3 is een nadere toelichting opgenomen op de IO-analyse. Om de doorwerking te kunnen bepalen maken we gebruik van de meeste recente regionale inputoutput-tabellen van het CBS Tabel 3-2 Indirecte werkgelegenheid en omzet bij toeleverende bedrijven Indirecte werkgelegenheid Sector (werkzame personen) Indirecte omzet (mln. euro) NHW objecten 195 14 Overig R&T elders in NHW gebied 652 71 Ondernemers buiten NHW N.b. N.b. Totaal 847 85 Verdiencapaciteit 29
30 Verdiencapaciteit
4 Maatschappelijk belang van de NHW 4.1 Inleiding De Linie heeft naast een financiële (hier is in de vorige stappen naar gekeken) ook een bredere maatschappelijke betekenis. Het liniegebied bevat een schat aan cultuurhistorie. Ook zonder dat dit gepaard gaat met directe inkomsten worden de tastbare restanten en de geschiedenis breed gewaardeerd. Ditzelfde geldt ook voor de landschappelijke openheid, natuurwaarden en ruimtelijke kwaliteiten (bijv. groenelementen, verkavelingspatronen) van het gebied. De waarde beperkt zich daarbij overigens niet uitsluitend tot de bezoekers van het Liniegebied zelf. Ook zonder het gebied te bezoeken hechten Nederlanders er belang aan de kwaliteiten van de NHW te behouden, voor zichzelf of voor hun nageslacht. In dit hoofdstuk worden de potentiële maatschappelijke uitstralingseffecten van het Liniegebied op een rij gezet. Achtereenvolgens wordt ingegaan op de recreatieve gebruiks- en belevingswaarde, de cultuurhistorische waarde (waaronder ook de educatieve functie), de bijdrage aan het woon- en leefklimaat, de optiewaarde van het gebied voor toekomstige ontwikkelingen en de natuurwaarde. 4.2 Maatschappelijke effecten 4.2.1 Recreatieve belevingswaarde Het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft een belangrijke recreatieve functie. Het gebied wordt gekenmerkt door een uitgebreid netwerk van (bewegwijzerde) fietsroutes, wandelpaden en vaarroutes van verschillende lengten. Dit maakt dat jaarlijks vele recreanten op het gebied afkomen. Uit een aantal jaren geleden uitgevoerd studie blijkt 15% van de Nederlandse bevolking de NHW wel eens heeft bezocht 2. In dit onderzoek wordt het aantal Nederlanders dat jaarlijks de NHW bezoekt geschat op 1,2 á 1,5 miljoen. De afstand tot de NHW blijkt een belangrijke rol te spelen om een bezoek te brengen aan het gebied. Een behoorlijk deel, totaal ca. 43%, komt uit Utrecht en omgeving. Daarnaast is min of meer een vergelijkbaar aandeel van de bezoekers afkomstig uit de drie grote steden, Oost-Nederland of Zuid-Nederland. Slechts een relatief klein aantal bezoekers komt uit het noorden. Zetten we het totale aantal bezoekers aan het NHW-gebied af tegen de 800.000 bezoeken op jaarbasis aan een van de NHW-objecten uit de inventarisatie (zie paragraaf 2.5), dan zouden jaarlijks ca. 400.000 tot 700.000 Nederlanders het NHW-gebied bezoeken zonder dit te combineren met een bezoek aan een van de objecten, maar om te wandelen, fietsen of te varen. Voor deze recreanten heeft het NHW-gebied een waarde als gevolg van de recreatieve beleving van het landschap en natuur. Omdat aan het recreëren in het NHW-gebied in principe geen kosten zijn verbonden, komt deze waarde echter niet tot uitdrukking in de in het voorgaande hoofdstuk geraamde toeristisch-recreatieve omzet, maar moet hierbij worden opgeteld. De economische waarde is dus groter dan de toeristische-recreatieve omzet alleen, maar omvat ook de belevingswaarde van het gebied voor recreanten. Overigens moet worden opgemerkt dat het hier om een vrij grove raming gaat van het bezoek buiten de objecten in het Liniegebied op basis van beschikbare gegevens. Gegeven de scope van 2 KKBA Nieuwe Hollandse Waterlinie, RIGO (2008). Verdiencapaciteit 31
deze studie, is er geen specifiek onderzoek onder bezoekers aan het NHW-gebied uitgevoerd. Ervan uitgaande dat een deel van de bezoekers uit het buitenland komt, zal het feitelijke aantal bezoekers aan het NHW-gebied op jaarbasis overigens naar verwachting hoger liggen dan de genoemde 1,2 á 1,5 miljoen bezoekers. In die zin is sprake van een minimumschatting. Tabel 4-1 Herkomst bezoekers NHW-gebied Herkomst bezoekers aan NHW Aandeel (in %) Utrecht en omgeving 43 Regio s Amsterdam, Rotterdam, Den Haag 16 Oost-Nederland 19 Zuid-Nederland 14 Noord-Nederland 8 Totaal 100 Bron: KKBA Nieuwe Hollandse Waterlinie (2008). 4.2.2 Cultuurhistorische waarde De NHW is van grote cultuurhistorische betekenis voor Nederland. Kenmerkend voor het gebied is het unieke waterrijke karakter, zowel voor Nederland als op internationale schaal. Belangrijke cultuurhistorische elementen in het landschap zijn de (deels voor het publiek open gestelde/ te bezichtigen) Linieobjecten (forten, etc.). Daarnaast zorgen de oorspronkelijk open schootsvelden en inundatiekommen op veel plekken voor een cultuurhistorisch waardevol landschapspatroon. De NHW is een Nationaal Landschap en onderdeel van de Nationale Ruimtelijke Hoofdstructuur. Veel van de fortificaties kunnen bezocht of bezichtigd worden en hebben hierdoor een directe cultuurhistorische (belevings)waarde voor het publiek. Dit blijft uit onderstaande figuur, waarin voor de objecten die in het kader van deze studie zijn geïdentificeerd is weergegeven de toegankelijkheid is weergegeven. Hierbij hebben we de objecten in de vestingsteden niet afzonderlijk benoemd, omdat de vestingsteden als zodanig toegankelijk zijn voor het publiek. Het merendeel van de NHW-objecten in deze steden is overigens ook daadwerkelijk toegankelijk voor het publiek of herkenbaar als NHW-object. Totaal is ongeveer de helft van de NHW-objecten op dit moment ook toegankelijk voor het publiek en kan ook beleefd worden. De verwachting is dat dit aantal de komende jaren bij verdere ontwikkeling van de forten verder zal toenemen. 32 Verdiencapaciteit