Agenda voor de Toekomst. WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 1 10-09-15 15:39

Agenda voor de Toekomst WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 1 10-09-15 15:39

JANUARI 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Agenda voor de Toekomst: voor een gelijkwaardige wereld voor iedereen. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 2 10-09-15 15:39

AGENDA VOOR DE TOEKOMST: van 2015 naar 2025 In 2015, de startdatum voor deze Agenda voor de Toekomst, staan we op een historisch kruispunt: de wereld maakt nieuwe afspraken voor duurzame ontwikkeling. Hoe bannen we armoede uit? Hoe gaan we duurzamer om met onze leefomgeving? En hoe kunnen we de rechten van ieder persoon op aarde respecteren? In 1995 zijn er al ambitieuze afspraken gemaakt over gendergelijkheid en de empowerment van vrouwen en meisjes, met focus op gelijke rechten en gelijke kansen: het Beijing Platform voor Actie. Er is in de afgelopen jaren veel wetgeving en beleid ontwikkeld op gendergelijkheid en het verbeteren van de positie, veiligheid, rechten en mogelijkheden van vrouwen en meisjes. Maar veel landen lopen nog achter in de uitvoering van dit beleid. Bovendien zou een bredere genderrechtvaardige aanpak, die ook let op de positie van mannen en jongens, het uitgangspunt moeten zijn. Dit historische kruispunt is de kans voor een Agenda met actiepunten waarin duurzame ontwikkeling en genderrechtvaardigheid samenkomen: de Agenda voor de Toekomst. Wij hebben 10 ambities op verschillende themaʼs geformuleerd die we in 2025 bereikt willen zien. In deze Agenda benoemen we per thema de grootste problemen die op dit moment in Nederland en wereldwijd spelen en waar transformatie voor nodig is. Problemen die vrouwen en mannen, meisjes en jongens in al hun diversiteit belemmeren om gelijkwaardig, zelfstandig en veilig te kunnen leven. Wie zijn wij? ʻGelijk=Andersʼ is een samenwerkingsverband, bestaande uit maatschappelijke organisaties, platforms, netwerken en allianties in Nederland. Wij houden ons onder andere bezig met de sociaaleconomische positie van vrouwen en meisjes, genderrechtvaardigheid, mannenemancipatie, gezondheid en reproductieve rechten, vrede en veiligheid, gendergerelateerd geweld, diversiteit en discriminatie en arbeid en migratie. Deze gezamenlijke Agenda is onze bijdrage aan de opvolging van het Beijing Platform voor Actie en de Duurzame Ontwikkelingsdoelen, opgesteld door de Verenigde Naties als opvolging van de Millenium Ontwikkelingsdoelen. Voor wie is deze Agenda voor de Toekomst? In elk thema van deze Agenda worden de verantwoordelijken aangesproken die invloed kunnen uitoefenen om transformatie mogelijk te maken. Vaak hebben politici en beleidsmakers een sleutelrol. Soms verwijzen we naar de verantwoordelijkheid van de Nederlandse overheid als geheel, inclusief relevante instanties. Maar ook de media leveren een cruciale bijdrage aan transformatie. Binnen het bedrijfsleven, inclusief multinationals, pleiten we naast gerichte acties ook voor een cultuur waarin het nemen van verantwoordelijkheid voor gendergelijkheid vanzelfsprekend is. Maatschappelijke organisaties hebben naast gerichte actiepunten ook de taak aandacht te blijven vragen voor de themaʼs van deze Agenda. Zij zijn de partners in de uitvoering en duurzaamheid van deze Agenda. Dit geldt niet alleen voor gevestigde maatschappelijke organisaties. Maar met name ook voor vrijwilligersorganisaties van jongeren, vrouwen en mannen in al hun diversiteit van identiteit, etniciteit en oriëntatie. Zo wordt hun stem gehoord, voor de toekomst. Onze ambitie met deze Agenda is om samenwerkingsverbanden tussen alle genoemde partijen op te zetten en te steunen. Oorlogen, milieuvervuiling, discriminatie van minderheden of achterstelling, onderdrukking en geweld tegen vrouwen en meisjes zijn door mensen veroorzaakt en moeten dus ook door mensen worden gestopt, en voorkomen. Vandaar deze Agenda voor de Toekomst: voor een gelijkwaardige wereld voor iedereen. WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 3 10-09-15 15:39

FEBRUARI 01 07 13 19 25 02 08 14 20 26 03 09 15 21 27 04 10 16 22 28 05 11 17 23 29 06 12 18 24 In Nederland is 47 procent van de vrouwen niet economisch zelfstandig IN 2025 ZIJN MANNEN EN VROUWEN IN GELIJKE MATE ECONOMISCH ZELFSTANDIG EN ZIJN WERK- EN ZORGTAKEN EERLIJK VERDEELD WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 4 10-09-15 15:39

1. WERK & ZORG Iedere vrouw heeft het recht om economisch zelfstandig te zijn. Toch kan in Nederland maar iets meer dan de helft van de vrouwen tussen de 20 en 65 jaar zichzelf f inancieel onderhouden. Bovendien verdienen vrouwen gemiddeld per uur 17,6 procent minder dan mannen 1. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waarin vrouwen zich economisch even goed staande kunnen houden als mannen. Op de arbeidsvloer is sprake van gelijke behandeling: er zijn geen loonverschillen meer tussen mannen en vrouwen, ongeacht hun etniciteit of achtergrond. Ook is zwangerschapsdiscriminatie uitgebannen en worden arbeidsrechten overal ter wereld door werkgevers gerespecteerd. Om dat te bereiken moeten politici, beleidsmakers en de maatschappij samen streven naar het wereldwijd versterken van de arbeidspositie en de economische onafhankelijkheid van vrouwen. In Nederland lukt dat alleen als de overheid deze doelstellingen ook opneemt in relevante beleidsterreinen en geld uittrekt om noodzakelijke maatregelen te financieren. Maak beleid van de 21 ste eeuw Ook na het huidige voornemen voor twee dagen betaald (en 3 dagen onbetaald) kraamverlof voor partners loopt Nederland achter op de rest van Europa. Terwijl meer dan 60 procent van vaders aangeeft meer tijd aan hun kinderen te willen besteden 2. In het belang van kinderen, in overeenstemming met de wens van hun vaders en voor de positie van hun moeders, is de oproep aan de overheid en werkgevers om modern en gelijkwaardig- ouderschap te faciliteren: geef vaders en partners betaald kraamverlof van minimaal 10 dagen. Maak mogelijk dat de vader of partner net als de moeder 100 dagen ouderschapsverlof opneemt in de eerste 1000 dagen van het kind. In Nederland moeten ook betaald werken en onbetaald zorgen eerlijker worden verdeeld. Maar dan moet zowel de samenleving als de werkgever open staan voor het creëren van een betere balans. Daarom aan mannen en vrouwen de oproep om zorgtaken continu te bespreken en de taken in overleg te verdelen - ook mantelzorg. En aan werkgevers het dringende verzoek om het vrouwen én mannen mogelijk te maken werk en zorg te combineren. IN 2025 ZIJN MANNEN EN VROUWEN IN GELIJKE MATE ECONOMISCH ZELFSTANDIG EN ZIJN WERK- EN ZORGTAKEN EERLIJK VERDEELD Let op de rechten en ondersteuning van specifieke groepen Het economisch zelfstandiger maken van vrouwen betekent ook: inzetten op de financiële zelfredzaamheid van alleenstaande moeders. Aangezien armoede veel voorkomt in eenoudergezinnen, die vaak uit moeders met kinderen bestaan, wordt de Nederlandse overheid opgeroepen bij te dragen aan de economische zelfredzaamheid van alleenstaande moeders. En daarbij specifiek te letten op migrantenmoeders. Nationaal en internationaal bestaan veel vooroordelen rondom sekswerk. Het wordt vaak alleen gezien in relatie tot vrouwenhandel en uitbuiting. Dat moet veranderen. Nederlandse politici en beleidsmakers worden uitgedaagd om sekswerk te erkennen als werk en de naleving van de rechten van sekswerkers wereldwijd te stimuleren. Aan lokale overheden, politie en hulpverleners het urgente verzoek sekswerkers niet te stigmatiseren en te criminaliseren. Behandel iedereen gelijkwaardig Wereldwijd horen vrouwen én mannen betaling voor hun werk te krijgen waarvan zij kunnen leven. En over een werkplek te beschikken, gevrijwaard van (seksuele) intimidatie, uitbuiting en geweld. De Nederlandse overheid en het bedrijfsleven werken al samen in het opstellen van sectorconvenanten over Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO). Zorg als politici en beleidsmakers dat de gelijkwaardige behandeling van mannen en vrouwen in deze convenanten wordt opgenomen. Bedrijfsleven: bevorder de economische zelfstandigheid van vrouwen door onder andere zorg te dragen voor de uitvoer van gemaakte afspraken. Heb hierin ook specifiek aandacht voor vrouwen als producenten in de landbouw. En zorg ervoor dat de arbeidsvoorwaarden en beloning voor werk aansluiten bij bestaande richtlijnen van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de International Labour Organization (ILO), ook bij onderaanneming. 1 Bron: CBS Statline 2012 2 Motivaction 2015 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 5 10-09-15 15:39

MAART 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Er is onvoldoende beschikbaarheid en toegang tot betaalbare kwaliteitszorg, vooral voor vrouwen en kinderen 13 19 14 20 15 21 16 22 17 23 18 24 N 2025 IS MEDISCHE ZORG VOOR IEDEREEN TOEGANKELIJK, BETAALBAAR EN GENDER SPECIFIEK 25 26 27 28 29 30 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 6 10-09-15 15:39

2. GEZONDHEID De toegang tot betaalbare en adequate gezondheidszorg is niet voor iedereen vanzelfsprekend ook niet in eigen land. Ongedocumenteerden en migranten hebben minder gemakkelijk toegang tot de zorg. En de huidige gezondheidszorg heeft nog te weinig aandacht voor het vrouwenlichaam. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar iedereen toegang heeft tot adequate gezondheidszorg. De farmaceutische industrie, onderzoekers, medici en zorgverzekeraars gaan bewust om met de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen. Dit draagt bij aan de kwaliteit van leven en het betaalbaar houden van zorg. Om zoʼn wereld te creëren, moet worden erkend dat de gezondheidszorg in Nederland niet voor iedereen begrijpelijk en toegankelijk is. Overheid en verzekeringsmaatschappijen: werk actief mee aan het vergemakkelijken van het zorgaanbod en maak het voor jong en oud inzichtelijk. Neem de (taal)barrières voor migranten en ongedocumenteerden weg en bied voorlichting en toegang op maat voor verschillende groepen mensen in de samenleving. Creëer een nationaal kennisprogramma Mannen en vrouwen moeten medisch de best mogelijke zorg krijgen die ze nodig hebben. Aan de medische wetenschap en de farmaceutische industrie de oproep om de verschillen tussen mannen en vrouwen in ziekte, en reactie op medicijnen en verslaving te onderzoeken en te integreren in opleidingen en de praktijk. Daarbij moet de politiek burgers over deze verschillen informeren in een Nationaal Kennisprogramma Gender en Gezondheid, waarin ook aandacht is voor zorgmijdend gedrag van mannen. Meer bewegen zorgt voor een sterkere fysieke en mentale conditie en kan zowel meisjes als jongens weerbaar maken. Aan de Nederlandse sportwereld de dringende oproep te zorgen voor aansprekende rolmodellen, coaches die seksisme voorkomen, adequate faciliteiten en meer diversiteit in sportbesturen. Aan politici en beleidsmakers de opdracht de sportwereld mee te nemen in het Nationaal Kennisprogramma Gender en Gezondheid. Integreer zorg in armoedebestrijding Wereldwijd is de toegankelijkheid van gezondheidszorg en de betaalbaarheid van medicijnen een groot probleem. Door de medische zorgverlening te verbeteren wordt ook structureel aan armoedebestrijding bijgedragen. Politici en beleidsmakers: zorg ervoor dat betaalbare gezondheidszorg een vast onderdeel blijft in armoedebestrijdingsmaatregelen. En spreek Nederlandse farmaceutische bedrijven aan op hun verantwoordelijkheid op het gebied van prijsbeleid. IN 2025 IS DE MEDISCHE ZORG VOOR IEDEREEN TOEGANKELIJK, BETAALBAAR EN GENDERSPECIFIEK WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 7 10-09-15 15:39

APRIL 01 07 13 19 25 02 08 14 20 26 03 09 15 21 27 04 10 16 22 28 05 06 11 12 17 18 23 24 29 30 Wereldwijd krijgt één op de drie vrouwen te maken met geweld IN 2025 IS GEWELD TEGEN VROUWEN SUBSTANTIEEL VERMINDERD EN LOOPT NEDERLAND WERELDWIJD VOOROP MET ZIJN PREVENTIEVE AANPAK VAN GENDERGERELATEERD GEWELD WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 8 10-09-15 15:39

3. GEWELD Wereldwijd krijgt één op de drie vrouwen en meisjes in hun leven met geweld te maken 3. Daarmee is gendergerelateerd geweld de grootste mensenrechtenschending ter wereld. In Nederland zijn jaarlijks 200 duizend volwassenen, waarvan het merendeel vrouwen, slachtoffer van huiselijk geweld 4. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar gendergerelateerd geweld substantieel minder voorkomt dan nu. Waarin het taboe op bespreken van geweld achter de voordeur is doorbroken. En waar aandacht is voor de verschillende behoeftes van mannen en vrouwen in de samenleving, ter voorkoming van geweld. Om gendergerelateerd geweld tegen te gaan is het van groot belang dat dit onderwerp overal ter wereld, ook in Nederland, bovenaan prioriteitenlijsten blijft staan. Daarom het dringende verzoek aan politici en beleidsmakers om een Nationaal Actieplan op te stellen waarin ook internationale richtlijnen en verdragen opgenomen zijn. Met hierin geweldpreventie, de bescherming van en zorg voor slachtoffers en de vervolging en behandeling van daders als uitgangspunten. Huiselijk geweld komt veel te vaak voor en treft disproportioneel vaak vrouwen. De gevolgen zijn enorm en voor iedereen anders. Aan de overheid het dringende verzoek in beleid en uitvoering structureel vast te leggen dat de genderaspecten van geweld niet genegeerd mogen worden. Onderneem actie om ook het taboe op gendergerelateerd geweld tegen mannen en jongens te doorbreken. Onder meer door kwalitatief onderzoek te verrichten, waarin ze zowel als dader en als slachtoffer worden gehoord. Heb aandacht voor álle vormen van geweld Vluchtelingen die naar Nederland komen zijn kwetsbaar. Momenteel is er nog te weinig zicht op (seksueel) geweld in asielzoekerscentra; een goede signalering ervan ontbreekt. De medische opvang binnen asielzoekerscentra kan hierin een centrale rol spelen. Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) kan in samenwerking met het maatschappelijk middenveld de centra veiliger maken. Aan politici en beleidsmakers het verzoek om (seksueel) geweld in asielzoekerscentra te erkennen en budget vrij te maken voor nader onderzoek naar de aard en omvang van dit probleem. En zorg te dragen voor de opvang en hulpverlening van slachtoffers en daders. Internet en digitale communicatie brengen nieuwe vormen van geweld met zich mee: cybergeweld als cyberpesten en wraakporno. Deze vorm van geweld is transnationaal en werkt grensvervagend. Bovendien is de kennis hierover bij professionals nog beperkt. Nederlandse overheid: doe onderzoek naar de aard en omvang van deze nieuwe vorm van geweld zodat de preventie en aanpak effectiever wordt. Vrouwelijke mensenrechtenactivisten lopen andere risicoʼs vanwege hun werk dan mannelijke mensenrechtenactivisten. Politici en beleidsmakers wordt gevraagd oog te hebben voor deze risicoʼs en alle geweldsvormen tegen deze mensenrechtenactivisten tegen te gaan. Ook plaatselijke ambassades hebben de taak om hun invloed aan te wenden voor de bescherming van deze activisten. Daarbij moet Nederland andere landen aanspreken op het schenden van mensenrechten. Decriminaliseer homoseksualiteit Wereldwijd is geweld tegen lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen, transgenders of personen met een intersekse conditie (LHBTI) groot en vaak zelfs maatschappelijk geaccepteerd. Vooral in landen waar homoseksueel gedrag door religie, wetgeving en cultuur wordt verworpen. Aan de Nederlandse overheid de opdracht om haar voortrekkersrol te behouden in het internationaal bespreekbaar maken van de rechten van LHBTI. Met als uiteindelijk doel homo-gerelateerd geweld te verminderen en strafbaar te maken, homo- en transseksualiteit te decriminaliseren en de doodstraf hierop af te schaffen. 3 Bron: WHO report 2013 ʻGlobal and Regional Estimates of Violence against Womenʼ 4 Bron: WODC 2010 ʻHuiselijk Geweld in Nederlandʼ, van der Veen en Bogaerts IN 2025 IS GEWELD TEGEN VROUWEN SUBSTANTIEEL VERMINDERD EN LOOPT NEDERLAND WERELDWIJD VOOROP MET ZIJN PREVENTIEVE AANPAK VAN GENDERGERELATEERD GEWELD WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 9 10-09-15 15:39

MEI 01 07 13 19 02 08 14 20 03 09 15 21 04 10 16 22 05 11 17 23 06 12 18 24 Eén op de tien zwangerschappen wereldwijd eindigt in een onveilige abortus IN 2025 HEEFT IEDEREEN GELIJKE TOEGANG TOT ANTICONCEPTIE, VEILIGE ABORTUS EN GEBOORTEZORG 25 26 27 28 29 30 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 10 10-09-15 15:39

4. SEKSUELE & REPRODUCTIEVE GEZONDHEID & RECHTEN Niet iedereen op deze wereld heeft vrije zeggenschap over zijn of haar lijf, leven en liefde. Dat geldt vooral voor vrouwen. Zo is één op de negen meisjes al voor haar 15 de verjaardag getrouwd 5. Hebben 220 miljoen vrouwen geen toegang tot effectieve anticonceptie 6. En eindigt één op de 10 zwangerschappen wereldwijd in een onveilig abortus 7. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar iedereen de kans heeft om zijn of haar lichaam te leren kennen en hier naar eigen wens over te kunnen beschikken. Ieder mens mag zich vrij seksueel uiten. Zowel mannen als vrouwen dragen hun verantwoordelijkheid voor anticonceptie. Ongewenste zwangerschappen en moedersterfte zijn teruggedrongen en de toegang tot moderne anticonceptie en veilige abortus zijn verbeterd. Om hun lichaam te leren kennen, moeten jongeren over hun seksualiteit leren praten, inclusief wat het betekent om homoseksueel of transgender te zijn of een intersekseconditie te hebben. Daarvoor is kennis en inzet nodig van docenten, maar ook van de overheid. Aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het verzoek om het onderwijs te blijven stimuleren over (seksuele) identiteit te praten en jongeren te leren reflecteren op relaties, intimiteit en (seksueel) plezier. Dit moet niet alleen in Nederland worden gestimuleerd en gesteund, maar ook in de rest van de wereld. Daarom aan het ministerie van Buitenlandse Zaken de taak om seksuele voorlichting en educatie expliciet te stimuleren en financieren. Daarnaast moeten transgenders en mensen met een intersekse-conditie wereldwijd door wetgeving de mogelijkheid krijgen tot zelfbeschikking. Stop kindhuwelijken en verbeter toegang tot veilige abortus Wereldwijd zijn toegang tot moderne anticonceptie en veilige abortus cruciaal voor vrouwen om zeggenschap over hun lijf en leven te kunnen garanderen. Nederlandse overheid: stimuleer en verbeter wereldwijd de toegang tot moderne anticonceptie, medische en veilige abortus en geboortezorg. En maak het ook in eigen land mogelijk dat huisartsen de ʻabortuspilʼ voorschrijven. Culturele praktijken als genitale verminking en kindhuwelijken, die schadelijk zijn voor meisjes en moersterfte in de hand werken, moeten worden bestreden. Het is cruciaal dat overheden wetgeving hierop maken en ervoor zorgen dat deze wetten worden nageleefd. Daarbij moeten maatschappelijke organisaties en religieuze leiders een actieve rol op zich nemen. Aan hen ook de uitdaging om mannen en jongens aan te moedigen om seksuele rechten en gezondheid binnen hun gemeenschap te bespreken en te versterken. 5 Bron: UNFPA report 2012 ʻMarrying Too Young: End Child Marriageʼ 6 Bron: MenCare 2015 ʻState of the Worldʼs Fathersʼ 7 Bron: WHO report 2008 ʻUnsafe Abortionʼ IN 2025 HEEFT IEDEREEN GELIJKE TOEGANG TOT ANTICONCEPTIE, VEILIGE ABORTUS EN GEBOORTEZORG WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 11 10-09-15 15:39

JUNI 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Veel kinderen, vooral meisjes, verlaten school vroegtijdig. Belangrijke redenen: kindhuwelijken, ongewenste zwangerschappen, onveiligheid en geweld op (weg naar) school 13 19 25 14 20 26 15 21 27 16 22 28 17 18 23 24 29 30 IN 2025 IS DE KWALITEIT VAN EN VEILIGE TOEGANG TOT ELKE VORM VAN ONDERWIJS VOOR IEDEREEN GEGARANDEERD WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 12 10-09-15 15:39

5. ONDERWIJS Wereldwijd staan meer meisjes dan ooit ingeschreven in het basisonderwijs. Toch maakt daarvan slechts 43 procent in niet-westerse landen haar basisschool af. En schrijft maar 36 procent zich in voor het middelbaar onderwijs 8. In eigen land zijn meisjes sterk ondervertegenwoordigd in de technische sector en in traditionele mannenberoepen. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar geen obstakels meer bestaan die zorgen voor schooluitval onder meisjes. De faciliteiten voor schoolgaande jongeren zijn verbeterd. Levenslange educatie voor jong en oud is bereikbaar. Het aantal meisjes dat (technische) beroepsopleidingen volgt en afmaakt is zowel in Nederland als elders in de wereld toegenomen. En perspectief op werk door relevant onderwijs is vergroot voor zowel jongens als meisjes. Om hiermee een begin te maken, hebben politici en beleidsmakers de taak om samen met het onderwijs speciale lesprogrammaʼs te ontwikkelen die meisjes en jongens stimuleren ook voor exacte vakken te kiezen. Het is belangrijk dat docenten zich bewust worden van hun eigen vooroordelen naar de leerlingen toe. Aan hen en basisscholen de oproep: leer kinderen te bepalen wie ze willen zijn. En zorg ervoor dat het onderwijs aansluit op het vinden van werk. Geef vrouwen gelijke kansen Overal in de wereld is behoefte aan technische vakmensen. De Nederlandse overheid en de internationale donorgemeenschap worden opgeroepen in deze behoefte te voorzien door duurzaam te investeren in praktisch onderwijs en bèta-opleidingen. Maak in eigen land ook technische studies aantrekkelijk voor mannen én vrouwen. Vrouwen mogen in Nederland geen uitzondering meer zijn in de technische en ICT-sector, noch in het hoger management. Dat betekent ook dat vrouwen gelijk moeten worden beoordeeld bij het solliciteren. Aan het Nederlandse bedrijfsleven het dringende verzoek om vrouwen, ook migrantenvrouwen, gelijke kansen te geven bij vacatures op elk niveau. Bevorder de doorstroom van meisjes Wereldwijd moet worden voorkomen dat meisjes door schooluitval economische achterstand oplopen en niet economisch zelfstandig kunnen worden. Steun als Nederlandse beleidsmakers en maatschappelijke organisaties andere landen om onderliggende problemen aan te pakken die dit in de hand werken. Maak hiervoor onderwijs betaalbaar, werk aan adequate sanitaire voorzieningen op school en veilige schoolroutes, voorkom ongewenste zwangerschappen en kindhuwelijken en accepteer dat zwangere meiden en jonge moeders op school blijven. Een goede veiligheid op school draagt ook ertoe bij dat meer meisjes hun diploma halen. Dus Nederlandse overheid: pak niet alleen zichtbaar geweld aan, maar treed ook op tegen seksueel misbruik door docenten en oudere leerlingen. En werk samen met de internationale gemeenschap actief aan de doorstroom van meisjes naar het vervolgonderwijs. 8 Bron: Unesco 2012 ʻGlobal Education Digestʼ IN 2025 IS DE KWALITEIT VAN EN VEILIGE TOEGANG TOT ELKE VORM VAN ONDERWIJS VOOR IEDEREEN GEGARANDEERD WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 13 10-09-15 15:39

JULI 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Er is onvoldoende aandacht voor genderrechtvaardigheid in het werken aan een duurzame samenleving 13 19 25 14 20 26 15 21 27 16 22 28 17 18 23 24 29 30 IN 2025 HEBBEN VROUWEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN KLIMAAT- EN ENERGIEBELEID EN HEEFT IEDER MENS MEER INVLOED OP DE EIGEN LEEFOMGEVING 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 14 10-09-15 15:39

6. DUURZAAMHEID Een duurzame wereld is een gendergelijke wereld. Zo is 70 procent van de kleine boeren in Afrika vrouw, maar hebben zij nog geen 15 procent van de landrechten in handen 9. Als zij dezelfde toegang zouden hebben tot natuurlijke bronnen, gereedschap en f inanciële middelen als mannelijke boeren, zou de honger in de wereld met 16 procent zijn teruggebracht 10. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waarin een betere balans bestaat tussen mens, milieu en klimaat. Menselijke energie en menselijk kapitaal worden duurzaam toegepast. Vrouwen en mannen hebben wettelijk en praktisch gelijke toegang gekregen tot landrechten, natuurlijke hulpbronnen en financiering. Om hiervoor te zorgen, moet het ministerie van Buitenlandse Zaken stimuleren dat mannen én vrouwen betrokken zijn bij de opbouw van een duurzame samenleving. Maak gebruik van alle aanwezige expertise over hernieuwbare energie, biologische landbouw en coöperaties voor energie en voedsel. Enthousiasmeer meisjes en jongens al op jonge leeftijd om kennis over deze themaʼs op te doen en deze te delen. Investeer in vrouwen De allerarmsten ter wereld zijn vaak vrouw. Zij worden directer en vaker getroffen door milieuvervuiling en klimaatverandering, omdat zij en hun familie in hun levensbehoeftes afhankelijk zijn van de natuur. Zij moeten daarom meer invloed kunnen uitoefenen op hun leefomgeving, dus ook op duurzaam milieubeheer. Ministerie van Buitenlandse Zaken en agrarische instituten: investeer in de kleinschalige landbouw en visserij van vrouwen en doe onderzoek naar de verbetering van hun zaden en gewassen. Daarin is het ook belangrijk dat land- en visgrondenroof internationaal worden bestreden. Aan Nederlandse politici en beleidsmakers de oproep zich wereldwijd in te zetten tegen deze vormen van diefstal. En ervoor te zorgen dat Nederlandse bedrijven in het buitenland de bestaande milieuregels en rechten tot natuurlijke hulpbronnen (blijven) respecteren en handhaven. Waarborg mensenrechten Vrouwen moeten gelijke toegang krijgen tot water, landen erfrecht. Daar moet de internationale gemeenschap, waar Nederland deel van uitmaakt, dringend voor zorgen. Aan bedrijven de opdracht om de rechten van vrouwen, mannen en inheemse bevolkingsgroepen met een laag inkomen te respecteren en waarborgen, onder andere door interne richtlijnen te ontwikkelen. 9 Bron: FAO 2011 ʻState of Food and Agriculture. Women and agriculture: closing the gender gap for developmentʼ 10 Bron: UNDP 2005 ʻHalving hunger: it can be doneʼ IN 2025 HEBBEN VROUWEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN KLIMAAT- EN ENERGIEBELEID EN HEEFT IEDER MENS MEER INVLOED OP DE EIGEN LEEFOMGEVING WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 15 10-09-15 15:39

AUGUSTUS 01 07 13 19 25 02 08 14 20 26 03 09 15 21 27 04 10 16 22 28 05 06 11 12 17 18 23 24 29 30 Stereotypering veroorzaakt ongelijkheid tussen mensen IN 2025 ZIJN MENSEN ZICH BEWUST VAN STEREOTYPERING IN MEDIA-UITINGEN, OPLEIDINGEN EN BEROEPEN 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 16 10-09-15 15:39

7. STEREOTYPERING Stereotypering van vrouwen, mannen en kinderen ligt aan de basis van genderongelijkheid: iedereen heeft er last van. Door vooroordelen komen vrouwen niet op leidinggevende posities terecht, worden meisjes geacht lief en zorgzaam te zijn én moeten jongens zich stoerder voordoen dan ze zijn. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waarin de overheid én burgers stereotypering actief bestrijden. Ze beseffen dat negatieve beeldvorming in de hele samenleving speelt en dat het overal opduikt: op straat, op school, op het werk, in eigen sociale kringen, in reclames en in de media. Kinderen leren daarom al vroeg het verschil tussen een eigen keuze en een sociaal opgelegde keuze. Stereotype man-vrouwbeelden en de gevolgen ervan, worden aangekaart en dit is standaard in het (basis)onderwijscurriculum opgenomen. Traditionele opvattingen over de rollen van mannen en vrouwen zijn vaak de bron en aanleiding van gendergerelateerd geweld, zoals partnergeweld. De Nederlandse overheid wordt dringend verzocht dit geweld actief te bestrijden door maatschappelijke campagnes te creëren die deze denkbeelden weerleggen. Gendergerelateerd geweld moet ook een thema zijn van de Nederlandse diplomatie in het buitenland. Ambassades, politici en beleidsmakers: ondersteun daarom wereldwijd acties die stereotype genderrollen in niet-westerse landen doorbreken. Lanceer mediacampagnes voor bewustwording Volwassenen moeten zich bewust worden van de negatieve gevolgen van stereotypering. Nederlandse overheid: lanceer mediacampagnes die de schade van stereotypering in cijfers uitdrukken. Op deze manier wordt de samenleving ervan doordrongen wat de sociale en financiële kosten zijn van stereotypering. Verplicht daarnaast ook speelgoedfabrikanten, uitgeverijen en kledingketens kritisch naar hun eigen producten en reclame-uitingen te kijken, zodat ze genderstereotype beelden actief tegengaan in plaats van ze in stand te houden. Verplicht mediatrainingen Televisieomroepen, de geschreven pers, reclamemakers en marketeers moeten bewuster omgaan met stereotypes in hun producten. Aan media- en communicatieopleidingen het verzoek om stereotypering en de negatieve effecten daarvan standaard in hun onderwijs te integreren. Politici en beleidsmakers: stimuleer trainingen over beeldvorming voor journalisten en reclamemakers die al in het vak zitten. En aan burgers de oproep scherp te zijn en te blijven op reclames en media-uitingen die stereotyperend zijn en daarmee schadelijk voor de samenleving. IN 2025 ZIJN MENSEN ZICH BEWUST VAN STEREOTYPEN IN MEDIA-UITINGEN, OPLEIDINGEN EN BEROEPEN WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 17 10-09-15 15:39

SEPTEMBER 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Vrouwen worden weinig betrokken bij vredes- en veiligheidsbesprekingen en wederopbouwprocessen 13 19 25 14 20 26 15 21 27 16 22 28 17 18 23 24 29 30 IN 2025 HEBBEN VROUWEN EN MANNEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN HET VOORKOMEN VAN CONFLICT EN IN DE BESLUITVORMING EN IMPLEMENTATIE VAN VREDE, VEILIGHEID EN WEDEROPBOUWPROCESSEN WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 18 10-09-15 15:39

8. VREDE & VEILIGHEID De VN-Resolutie 1325 verplicht aangesloten landen specif iek aandacht te hebben voor de bescherming van vrouwen in oorlogstijd en hen te betrekken bij vredesonderhandelingen. In de praktijk gebeurt dit echter nog veel te weinig. Slechts vier procent van de onderhandelaars is vrouw 11. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar vrouwen en meisjes in oorlogsgebied niet alleen als slachtoffers worden gezien, maar ook als overlevenden, gezinshoofden, kostwinners, vredesactivisten, medestrijdsters en daders: van welke partij dan ook. Vrouwen worden vanzelfsprekend betrokken bij de vrede, veiligheid en wederopbouw van hun land. En ze zijn op alle niveaus vertegenwoordigd: van lokale gemeenschappen tot en met de Verenigde Naties. Om vrede en veiligheid voor iedereen mogelijk te maken, worden Nederlandse politici en beleidsmakers opgeroepen prioriteit te geven aan conflictpreventie. Kijk samen met de internationale gemeenschap naar onderliggende oorzaken van oorlogen en conflicten. Denk daarbij aan de toegang tot en de besluitvorming over grondstoffen, een gebrek aan perspectief door discriminatie, of uitbuiting en armoede met radicalisering als gevolg. Maak vredes- en opbouwmissies gendersensitief Oorlogen en conflicten hebben andere effecten op vrouwen en meisjes dan op mannen en jongens. Verantwoordelijke ministeries: train Nederlandse deelnemers voor en tijdens hun missie op de genderaspecten van oorlog, conflict en ontheemd zijn. En leer hen wat oorlog doet met mannen, vrouwen en kinderen. Ook verschillen de behoeften van mannen en vrouwen die in post-oorlogsgebieden leven. Aan vredesmachten wereldwijd het verzoek waakzaam te zijn op traumaverwerking van meisjes én jongens die slachtoffer zijn van (seksueel) geweld. Beschouw ook de verkrachting van mannen en jongens als oorlogsmisdaad en heb aandacht voor vrouwelijke ex-strijders. Bied oorlogsslachtoffers adequate hulp en bescherm meisjes en vrouwen in vluchtelingenkampen, onder andere door veilige sanitaire voorzieningen te bouwen. Hef belemmeringen op voor vrouwenorganisaties Het werk van vrouwenrechtenorganisaties lijdt onder internationale terrorismebestrijdingsmaatregelen. Het wordt voor deze organisaties steeds moeilijker bankrekeningen te openen. Financiële transacties worden tegengehouden uit angst dat zij terroristische groeperingen zouden financieren. Aan politici en beleidsmakers de opdracht om samen met de internationale financiële sector een oplossing te zoeken voor dit probleem. 11 UN Women 2012 ʻWomenʼs Participation in Peace Negotiations: Connections between Presence and Influenceʼ IN 2025 SPELEN VROUWEN EN MANNEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN HET VOORKOMEN VAN CONFLICTEN EN IN DE BESLUITVORMING EN IMPLEMENTATIE VAN VREDE, VEILIGHEID EN WEDEROPBOUWPROCESSEN WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 19 10-09-15 15:39

OKTOBER 01 07 13 19 25 02 08 14 20 26 03 09 15 21 27 04 10 16 22 28 05 06 11 12 17 18 23 24 29 30 Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd in besluitvormende posities IN 2025 ZIJN BESLUITVORMENDE POSITIES EVENREDIG INGEVULD NAAR GENDER EN MAATSCHAPPELIJKE DIVERSITEIT 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 20 10-09-15 15:39

9. VERTEGENWOORDIGING Slechts 10 procent van alle posities in bestuursraden en raden van commissarissen in Nederland wordt bekleed door een vrouw 12. Het door de minister ingestelde wettelijke streefcijfer van 30 procent is voor 2015 niet gehaald 13. Daarom is het streven voor 2025 Te leven in een wereld waar minstens 30 procent van alle besluitvormende posities in Nederland, net als in Denemarken en Frankrijk, wél door vrouwen wordt bekleed. Het hoge aantal jonge vrouwen dat nu afstudeert aan het hoger onderwijs is over tien jaar evenredig aanwezig in de top van het bedrijfsleven. Het bereiken van deze doelstelling is uitsluitend mogelijk als zowel het zakenleven als de private sector juridische gevolgen ondervinden wanneer zij die 30 procent niet halen. Politici en beleidsmakers: erken dat er naast genderdiscriminatie ook sprake is van vooroordelen over de seksuele geaardheid en de migrantenachtergrond van vrouwen. Vrouwen moeten gestimuleerd en gesteund worden kansen te creëren en die ook te benutten. Slechts 15 procent van de hoogleraren aan de Nederlandse universiteiten is vrouw. In vergelijking met andere Europese landen is dit zeer laag. Universiteiten: benoem meer vrouwelijke hoogleraren en zorg er bij álle hoogleraarschapsposten voor dat er een openbare werving plaatsvindt door sollicitatiecommissies waarin ook vrouwen vertegenwoordigd zijn. Voor bètavakgebieden geldt dat de kweekvijver van potentiële, vrouwelijke wetenschappers moet worden vergroot. Daarvoor moeten ook aansprekende en realistische rolmodellen zichtbaar zijn in de samenleving. Vrouwen: ga aan tafel zitten De ondervertegenwoordiging van vrouwen geldt niet alleen voor het management van het bedrijfsleven, maar voor vrijwel iedere sector. Aan de sportbonden de taak meer vrouwen in hun besturen te installeren. Ook moet het aantal vrouwen omhoog, dat in de media verschijnt of werkzaam is. Aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap daarom de dringende oproep consequenties te verbinden aan het niet halen van de streefcijfers. En aan de vrouwen die voor talkshows worden uitgenodigd: benut de kans om verandering in te zetten. 12 Bron: SCP/CBS 2014 ʻEmancipatiemonitorʼ 13 Bron: Wet Bestuur en Toezicht - inwerkingtreding 1 januari 2013 IN 2025 ZIJN BESLUITVORMENDE POSITIES EVENREDIG VERDEELD TUSSEN MANNEN EN VROUWEN EN NAAR MAATSCHAPPELIJKE DIVERSITEIT WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 21 10-09-15 15:39

NOVEMBER 01 07 13 19 02 08 14 20 03 09 15 21 04 10 16 22 05 11 17 23 06 12 18 24 Steun voor gender- en vrouwen(rechten) organisaties neemt af terwijl gevaar toeneemt IN 2025 WORDEN GENDER- EN VROUWEN(RECHTEN)ORGANISATIES GEHOORD EN ONDERSTEUND 25 26 27 28 29 30 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 22 10-09-15 15:39

10. FINANCIERING & VERANTWOORDING Uit onderzoek blijkt dat een sterke gender- en vrouwen(rechten) beweging in een land tot meer gendergelijkheid leidt 14. Maar iedere maatschappelijke verandering kost geld. De f inanciële kraan wordt steeds verder dichtgedraaid en bestaande geldstromen bereiken vaak niet de kleinere organisaties. Daarbij wordt het door conservatisme en extremisme voor gender- en vrouwen(rechten)organisaties steeds gevaarlijker om hun werk te blijven doen. Daarom is het streven voor 2025 Dat over de hele wereld politici, beleidsmakers en overheden verantwoording afleggen over beleidsmaatregelen en de afspraken die zijn gemaakt. Te leven in een wereld waarin vrouwen- en gendergelijkheidsbewegingen in al hun diversiteit actief worden beschermd, gesteund en erkend als aanstichters van maatschappelijke verandering. Om deze bewegingen de ruimte te geven om veranderingen door te voeren, moeten zij financieel worden ondersteund. Omdat ze lokaal geworteld zijn, voelen ze goed aan wat er speelt in een samenleving en binnen verschillende gemarginaliseerde groepen en weten ze ook oplossingen aan te dragen. Politici en beleidsmakers worden daarom dringend verzocht om vrouwen- en genderorganisaties de ondersteuning te bieden die ze nodig hebben. Met voldoende geld kunnen ze hun activiteiten ontplooien, analyse verrichten en oplossingen formuleren voor maatschappelijke kwesties. politieke functies en er bestaan duidelijke regels en wetten voor meer gendergelijkheid. In veel landen is echter de kloof tussen de overheid en kleinere organisaties groot. Internationale gemeenschap, filantropen en de Nederlandse overheid: stel samen een fonds beschikbaar dat deze specifieke organisaties helpt hun werk voort te zetten. Maak afspraken operationeel Om gendergelijkheid op alle themaʼs in deze Agenda voor de Toekomst te bewerkstelligen moet de focus liggen op de uitvoering van bestaande beloftes en gemaakte afspraken, die zowel in beleidsdoelstellingen als in internationale verdragen zijn vastgelegd. Dus overheid en internationale gemeenschap: laat internationale en nationale afspraken beter op elkaar aansluiten. Zorg ook voor een tijdspad met harde deadlines en voldoende middelen om te garanderen dat deze afspraken ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Roep een ondersteunend fonds in het leven In landen waar de gendergelijkheidsbeweging groot is, staat gendergerelateerd geweld ook hoger op de politieke agenda. Mannen en vrouwen zijn evenrediger vertegenwoordigd in 14 Bron: American Policial Science Review 2012 (106:3) ʻThe Civic Origins of Progressive Policy Changeʼ, Htun and Weldon IN 2025 WORDEN GENDER- EN VROUWEN(RECHTEN)ORGANISATIES GEHOORD EN ONDERSTEUND WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 23 10-09-15 15:39

DECEMBER 01 07 02 08 03 09 04 10 05 11 06 12 Agenda voor de Toekomst: voor een gelijkwaardige wereld voor iedereen. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 24 10-09-15 15:39

In Nederland is 47% van de vrouwen niet economisch zelfstandig IN 2025 ZIJN MANNEN EN VROUWEN IN GELIJKE MATE ECONOMISCH ZELFSTANDIG EN ZIJN WERK- EN ZORGTAKEN EERLIJK VERDEELD Er is niet voldoende beschikbaarheid en toegang tot betaalbare kwaliteitszorg, vooral voor vrouwen en kinderen IN 2025 IS MEDISCHE ZORG VOOR IEDEREEN TOEGANKELIJK, BETAALBAAR EN GENDER SPECIFIEK Eén op de drie vrouwen heeft te maken met geweld IN 2025 IS GEWELD TEGEN VROUWEN SUBSTANTIEEL VERMINDERD EN LOOPT NEDERLAND WERELDWIJD VOOROP MET ZIJN PREVENTIEVE AANPAK VAN GENDERGERELATEERD GEWELD Eén op de tien zwangerschappen wereldwijd eindigt in een onveilige abortus IN 2025 HEEFT IEDEREEN GELIJKE TOEGANG TOT ANTICONCEPTIE, VEILIGE ABORTUS EN GEBOORTEZORG Veel kinderen, vooral meisjes, verlaten school vroegtijdig. Belangrijke redenen: kindhuwelijken, ongewenste zwangerschappen, onveiligheid en geweld op (weg naar) school IN 2025 IS DE KWALITEIT VAN EN VEILIGE TOEGANG TOT ELKE VORM VAN ONDERWIJS VOOR IEDEREEN GEGARANDEERD Er is onvoldoende aandacht voor genderrechtvaardigheid in het werken aan een duurzame samenleving IN 2025 HEBBEN VROUWEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN KLIMAAT- EN ENERGIEBELEID EN HEEFT IEDER MENS MEER INVLOED OP DE EIGEN LEEFOMGEVING Stereotypering veroorzaakt ongelijkheid tussen mensen IN 2025 ZIJN MENSEN ZICH BEWUST VAN STEREOTYPERING IN MEDIA-UITINGEN, OPLEIDINGEN EN BEROEPEN Vrouwen worden weinig betrokken bij vredes- en veiligheidsbesprekingen en wederopbouwprocessen IN 2025 HEBBEN VROUWEN EN MANNEN EEN GELIJKWAARDIGE ROL IN HET VOORKOMEN VAN CONFLICT EN IN DE BESLUITVORMING EN IMPLEMENTATIE VAN VREDE, VEILIGHEID EN WEDEROPBOUWPROCESSEN Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd in besluitvormende posities IN 2025 ZIJN BESLUITVORMENDE POSITIES EVENREDIG INGEVULD NAAR GENDER EN MAATSCHAPPELIJKE DIVERSITEIT Steun voor gender- en vrouwen(rechten) organisaties neemt af terwijl gevaar toeneemt IN 2025 WORDEN GENDER- EN VROUWEN(RECHTEN) ORGANISATIES GEHOORD EN ONDERSTEUND WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 25 10-09-15 15:39

Agenda voor de Toekomst WM-15-03 Agenda van de Toekomst_drukwerkbestand.indd 26 10-09-15 15:39