WERKVORM 5: VOOR DE OPLEIDER (1) ROLLEN Slachtoffers, daders, helpers en omstanders In deze werkvorm maken docenten (in opleiding) kennis met vier rollen en leren zij deze toepassen in onderwijssituaties. De indeling met de vier rollen geeft handvatten zodat leerlingen de complexiteit van de geschiedenis van de Jodenvervolging en de Tweede Wereldoorlog beter begrijpen. Ook maakt het gebruikt van dilemma s en keuzes van mensen de lessen voor de docent als de leerlingen interessanter. Vier rollen Voor de opleider Anne Frank Stichting/Fotografie Charlotte Bogaert In lessen over de Jodenvervolging is de indeling in vier posities een bruikbare indeling. De vier rollen zijn: slachtoffers daders helpers omstanders Door in te gaan op deze vier rollen kun je de dilemma s, motieven en keuzes van mensen tijdens de Jodenvervolging bespreken. De rollen zijn niet statisch, want mensen en omstandigheden veranderen. De rollen helpen om thema s zoals verantwoordelijkheid en keuzevrijheid in de klas te bespreken. De helpers, omstanders en daders hadden meer keuzevrijheid dan de slachtoffers. En er zijn situaties bekend waarin er voor slachtoffers helemaal niets te kiezen viel. Vandaar dat slachtoffers in het midden van driehoek staan en de andere rollen er omheen (zie het schema rechts). Tijdens de Tweede Wereldoorlog wonen er in Nederland ongeveer 9 miljoen mensen. Het aantal Nederlandse slachtoffers tijdens de oorlog ligt tussen 225.000 en 250.000, waaronder ruim 102.000 joden die het slachtoffer zijn van vervolging. 450.000 Nederlanders, ongeveer 5%, werken actief met de nazi s mee. De groep die betrokken is bij het georganiseerde verzet wordt ook geschat op ongeveer vijf procent. De grootste groep mensen behoort tot de categorie van de omstanders. Deze vier rollen zijn ook te gebruiken in lessen over andere genociden en/of hedendaagse conflictsituaties. Docenten in opleiding werken een opdracht. daders slachtoffers toeschouwers helpers
WERKVORM 5: VOOR DE OPLEIDER (2) ROLLEN Doelen van deze werkvorm zijn: > de vier rollen kunnen herkennen in de historische context van de Jodenvervolging; > het opdoen lesideeën met de rollen, dilemma s en keuzes; > zijn in staat aandacht te besteden aan keuzevrijheid en verantwoordelijkheid; > beseffen dat de indeling in rollen niet statisch is en kunnen dit aan leerlingen overdragen met behulp van een voorbeeld. De werkvorm Docenten (in opleiding) maken kennis met de vier rollen en leren deze toepassen. De vier onderdelen zijn in kleine groepen uit te voeren, eventueel te volgen door een na bespreking met een grotere groep. Of uitwisseling tussen de groepen door middel van de expert methode. De werkvorm duurt ongeveer 40 minuten. Voorbereiding is niet nodig. De onderdelen zijn: > Een instapoefening over rollen tijdens de Jodenvervolging aan de hand van historische foto s; > Verdiepingsopdrachten over dilemma s en keuzes aan de hand van situaties uit de educatieve strip De Zoektocht. > Er is aandacht voor de vragen: Wie zijn er verantwoordelijk voor de Jodenvervolging? En wat is er met daders na de oorlog gebeurd? > Ter afsluiting een discussie over de vraag of docenten de verantwoordelijkheid hebben om ervoor te zorgen dat leerlingen in hun eigen leven geen omstanders blijven. Tip: Nog geen exemplaar van de educatieve strip De Zoektocht? Vraag dan de strip aan via docenten@annefrank.nl o.v.v. presentexemplaar De Zoektocht. Meer doen met de rollen, keuzes en dilemma s? De serie De Oorlog van de NPS besteedt een aflevering aan keuzes en dilemma s van gewone Nederlanders tijdens de oorlog. Jan en Joke Folmer neef en nicht van elkaar maken een verschillende keuze. Zie Uitzending Gemist via www.npo.nl, De Oorlog, aflevering Keuzes en dilemma s, zondag 8 november 2009. Voor de opleider Docent en leerlingen van Het Sterrencollege in Haarlem bespreken de opdrachten bij educatieve strip De Zoektocht. Historisch onderzoek naar rollen Raul Hilberg (1926-2007) is de eerste historicus die in zijn onderzoek naar de Jodenvervolging een indeling van rollen heeft toegepast. In zijn klassieke werk The destruction of the European Jews 1939 1945 (drie delen 1961) onderscheidt Hilberg drie categorieën: slachtoffers, dader en omstanders. Tot de slachtoffers rekent Hilberg alleen joden. Daders zijn die mensen die een rol hebben gespeeld in het opstellen en uitvoeren van anti-joodse maatregelen. Van Adolf Hitler ( the first and foremost perpetrator ) tot administratieve medewerkers en kampbewakers. Hilberg stelt dat de grootste groep mensen geen slachtoffer of dader was, maar behoorde tot de omstanders. Binnen deze groep rekent hij ook de helpers. In navolging van Hilberg hebben vele historici in de loop der jaren aangetoond dat de rollen niet zo statisch zijn maar per situatie konden verschillen. De historische werkelijkheid was zeer complex. Wat te denken van de gevangen in concentratie- en vernietigingskampen die voor de nazi s moesten werken, joden die zich hebben verzet, Duitse mannen die in de SS-Einsatzgruppen dagelijks onschuldige burgers executeerden, of een Nederlandse politieagent die hielp bij razzia s? De indeling in rollen is tot op de dag van vandaag van invloed op het historisch onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Het biedt enerzijds houvast maar tegelijkertijd toont het ook de grote complexiteit aan van dit deel van de moderne geschiedenis. Anne Frank Stichting/Fotografie Charlotte Bogaert
ROLLEN Blad 1 Het gebruik van rollen in de klas Zijn de Jodenvervolging en de Tweede Wereldoorlog te verklaren door de wereld in te delen in goed en fout? Het klinkt heel aantrekkelijk en veel leerlingen zien het ook zo, maar het gevaar is dat de geschiedenis te veel wordt versimpeld. Welke manieren zijn er om te laten zien dat het complexer was en dat mensen verschillende keuzes maakten? In deze werkvorm maak je kennis met vier herkenbare rollen en leer je ze toepassen. Dit geeft handvatten om leerlingen te helpen de complexiteit van de Tweede Wereldoorlog en Jodenvervolging beter te begrijpen. Vier rollen In lessen over de Jodenvervolging is de indeling in vier posities een bruikbare indeling. De vier rollen zijn: slachtoffers daders helpers omstanders Door in te gaan op deze vier rollen kun je de dilemma s, motieven en keuzes van mensen tijdens de Jodenvervolging bespreken. De rollen zijn niet statisch, want mensen en omstandigheden veranderen. De rollen helpen om thema s zoals verantwoordelijkheid en keuzevrijheid in de klas te bespreken. De helpers, omstanders en daders hadden meer keuzevrijheid dan de slachtoffers. En er zijn situaties bekend waarin er voor slachtoffers helemaal niets te kiezen viel. Vandaar dat slachtoffers in het midden van driehoek staan en de andere rollen er omheen (zie het schema rechts). Leerlingen van Het Calvijn College in Amsterdam werken met de digitale les bij de educatieve strip De Ontdekking. toeschouwers daders slachtoffers helpers Anne Frank Stichting/Fotografie Charlotte Bogaert Tijdens de Tweede Wereldoorlog wonen er in Nederland ongeveer 9 miljoen mensen. Het aantal Nederlandse slachtoffers tijdens de oorlog ligt tussen 225.000 en 250.000, waaronder ruim 102.000 joden die het slachtoffer zijn van vervolging. 450.000 Nederlanders, ongeveer 5%, werken actief met de nazi s mee. De groep die betrokken is bij het georganiseerde verzet wordt ook geschat op ongeveer vijf procent. De grootste groep mensen behoort tot de categorie van de omstanders. Deze vier rollen zijn ook te gebruiken in lessen over andere genociden en/of hedendaagse conflictsituaties. Met deze werkvorm is het mogelijk om: > de vier rollen te kunnen herkennen in de historische context van de Jodenvervolging; > lesideeën op te doen met de rollen, dilemma s en keuzes; > aandacht te besteden aan keuzevrijheid en verantwoordelijkheid; > te beseffen dat de indeling in rollen niet statisch is en kunnen dit aan leerlingen overdragen met behulp van een voorbeeld.
ROLLEN Blad 2 Wat gaan jullie doen? 1. Bekijk met elkaar de drie historische foto s op werkblad 3 en lees de bijschriften. Met behulp van welke foto zou jij de rollen slachtoffers, daders, helpers en omstanders, willen uitleggen aan leerlingen? Leg je keuze uit. 2. De vier rollen zijn verwerkt in het stripverhaal De Zoektocht en de begeleidende lesmaterialen. Kies een van de onderstaande rollen en het bijbehorende werkblad. > Slachtoffers: Bobs gevecht, blad 4 en 5 > Daders: Wie doet nou zoiets?, blad 6 en 7 > Helpers: Barends hulp, blad 8 en 9 > Omstanders (toeschouwers): Zij zagen het gebeuren, blad 10 en11 3. Maak samen de opdrachten die horen bij een van de vier rollen. Wat is jullie opgevallen bij het maken van de opdrachten? Vertel aan elkaar wat je hebt geleerd. Welke lesideeën heb je opgedaan. 4. Wat denk je dat leerlingen van deze opdrachten vinden? Wat kunnen ze ervan leren? Welke elementen zou je willen benadrukken tijdens de les? 5. Wissel de uitkomsten van jullie groepsopdrachten uit, bijvoorbeeld via de expert-methode. 6. Voer ter afsluiting van deze werkvorm een discussie over de stelling: Docenten hebben de morele plicht om ervoor te zorgen dan leerlingen geen omstanders blijven. Filmclip De Zoektocht Bekijk samen in de digitale les bij De Zoektocht de korte animatiefilm van het stripverhaal. De les voor het digitale schoolbord staat op: http://edu.annefrank.org/dezoektocht Meer doen met de rollen, keuzes en dilemma s? Vaak zijn de beelden die leerlingen hebben bij de rollen nogal stereotiep. Slachtoffers zien ze als zwak en zielig, helpers (verzetsmensen) als sterk en heldhaftig en daders als monsters. Bij omstanders hebben leerlingen meestal geen sterk beeld. Wil je onderzoeken welke beelden jouw leerlingen hebben bij de rollen? Doe dan een kort onderzoek met dit stappenplan: > Introduceer het onderwerp de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging; > Schrijf als de vier rollen op het bord en laat leerlingen vrij associëren. > Analyseer hun opmerkingen, past het bij je verwachtingen? > Bedenk een manier om door hun stereotiepe beelden heen te breken. Hoe kun je bijvoorbeeld laten zien dat de slachtoffers niet zwak waren? Gebruik getuigenissen, bijvoorbeeld dagboekfragmenten, van omstanders? De Anne Frank Stichting is geïnteresseerd in jouw ervaringen en ideeën. Je kunt ze mailen naar docenten@annefrank.nl dan krijg je feedback.
WERKVORM 5: VOOR DE DOCENTEN (IN OPLEIDING) ROLLEN Blad 3 Bundesarchiv/Bild 183-86686-0008 Foto 1 Joden uit Baden-Baden worden op 10 november 1938 weggevoerd naar een concentratiekamp. Voordat de synagoge tijdens de Kristallnacht van 9 op 10 november door nazi s in brand werd gestoken, moesten joden zich verzamelen in de synagoge. Zij werden gedwongen hun hoed en/of keppel af te nemen en nazi-teksten aan te horen. Ook moesten zij anti-joodse leuzen roepen. Beeldbank WO2/NIOD Foto 2 Het originele bijschrift bij deze foto uit januari 1941 luidt: De eerste slagerij te Amsterdam, die joden den toegang weigert. Op eigen initiatief hingen sommige middenstanders borden op met het opschrift voor joden verboden. Zij liepen daarmee vooruit op de invoering van het verbod voor joden in openbare gelegenheden, zoals winkels, parken, musea en bioscopen. Deze maatregel kondigden de nazi s in Nederland af op 15 september 1941. Beeldbank WO2/NIOD Drie foto s van de Jodenvervolging Foto 3 Twee Duitse officieren en gevangenen in Kamp Westerbork bij een deportatietrein die op het punt staat om te vertrekken. Van 15 juli 1942 tot op 13 september 1944 zijn er 93 transporten vanuit Kamp Westerbork naar andere concentratie- en vernietigingskampen vertrokken. In totaal zijn er ruim 107.000 joden uit Nederland gedeporteerd. Slechts 5.000 joden keerden na de Tweede Wereldoorlog terug.
WERKVORM 5: VOOR DE DOCENTEN (IN OPLEIDING) ROLLEN: SLACHTOFFERS Blad 4
ROLLEN: SLACHTOFFERS Blad 5
ROLLEN: DADERS Blad 6
ROLLEN: DADERS Blad 7
ROLLEN: HELPERS Blad 8
ROLLEN: HELPERS Blad 9
WERKVORM 5: VOOR DE DOCENTEN (IN OPLEIDING) ROLLEN: TOESCHOUWERS Blad 10
ROLLEN: TOESCHOUWERS Blad 11