Een Rijke Groenblauwe Leefomgeving in Zuid- Holland Inleiding Maatschappelijke opgaven Er komen een aantal maatschappelijke opgave af op de provincie. Tegelijk is de provincie bezig met het vormgeven van een Omgevingsvisie. De huidige visie op de groene ontwikkelingen in de provincie Zuid- Holland moet daarop worden aangepast. De provincie heeft besloten om een visie uit te werken voor een Rijke Groenblauwe Leefomgeving. De aanleiding is: 1. Met de decentralisatie van het natuurbeleid en de invoering van de Wet natuurbeheer heeft de Beleidsvisie Groen op onderdelen aanvulling nodig, onder meer geldt dit voor het soorten- en faunabeleid. 2. Naast het aangeven van prioriteiten wordt in de Beleidsvisie Groen aangegeven hoe de provincie deze prioriteiten wil waarmaken. Een belangrijk instrument is dat de provincie dit samen met andere maatschappelijke partijen voor elkaar wil krijgen. De aanzet die hiervoor de afgelopen jaren is gedaan door netwerkend werken willen wij voortzetten. In deze kiezen wij nadrukkelijk voor een aanpak waarin we netwerkend werken verder brengen. 3. Sinds het verschijnen van de Beleidsvisie Groen zien we een aantal dominante maatschappelijke ontwikkelingen die de aanleiding vormen voor deze startnotitie waaronder de verstedelijkingsopgave een belangrijke is. 4. Een tweede belangrijke maatschappelijke opgave die we op ons af zien komen is de klimaatopgave ten aanzien van mitigatie en adaptatie. Klimaatadaptatie heeft op diverse manieren een relatie met het doel om de biodiversiteit te behouden en te versterken. Groen en water als partner Een rijke groenblauwe leefomgeving zorgt voor weerbaarheid en veerkracht. Het is hiervoor noodzakelijk om de biodiversiteit te behouden en te versterken. Biodiversiteit gaat over soorten, hun variatie en de interactie tussen de soorten. Biodiversiteit gaat ook over ecosystemen en ecosysteemdiensten. Water en groen leveren ons immers diensten. Deze ecosysteemdiensten dragen bij aan de kwaliteit van onze leefomgeving, aan ons welzijn (gezondheid). Samen een rijke groenblauwe leefomgeving vormgeven Zuid-Holland is een prachtige provincie met een unieke landschappen die tegelijkertijd wordt gekenmerkt door een hoog inwoneraantal. Het is belangrijk om deze unieke eigenschappen goed in beeld te brengen en in onderlinge samenhang te beschouwen. De inwoners van Zuid-Holland onderkennen dat een groenblauwe leefomgeving in de directe nabijheid noodzakelijk is voor het welzijn. Het groenbeleid, in het bijzonder het natuurbeleid is de afgelopen jaren gedecentraliseerd van het Rijk naar de provincies. Hiervoor zijn wij (Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland) samen met Provinciale Staten nu in de volle breedte verantwoordelijk voor het groenbeleid. Dit biedt nieuwe kansen! Kansen om het groenbeleid, economie en samenleving met elkaar te verbinden. Wij willen graag deze nieuwe verantwoordelijkheid in samenspraak met de samenleving invullen! Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 1
Aftrap voor de uitwerking van een rijke groenblauwe leefomgeving De provincie Zuid-Holland wil samen met partners komen tot een rijke groenblauwe leefomgeving. Wij willen onze huidige groenblauwe aanpak verbreden naar beleven, benutten én beschermen. We stellen de betekenis van groen en water voor mensen en de verbinding van maatschappelijke opgaven centraal. Het proces willen we zo inrichten dat het eindproduct aansluit op de omgevingsvisie en programma. De uitwerking van een rijke groenblauwe leefomgeving willen we van buiten naar binnen laten plaatsvinden in samenwerking met gebiedspartijen en andere netwerken. De gesprekken met onze netwerken vinden plaats op basis van thema s in werkateliers. Voor de organisatie van deze werkateliers wil de provincie qua eenduidigheid (o.a. landschap) de focus leggen op een drietal gebieden. De rede is dat de provincie Zuid-Holland zich onderscheidt van andere provincies door de ligging in een van de grootste delta s van de wereld (van Rijn en Maas) met een zeer hoge verstedelijkingsdruk. Drie mondiaal onderscheidende landschappen kunnen daarbinnen worden onderscheiden: de landgoederenzone met oude en nieuwe duinen en Den Haag als Metropool; de vruchtbare riviermonding van Rijn en Maas met de haven van Rotterdam als entree voor Noordwest Europa en het unieke laag gelegen veenweidegebied gelegen in het oosten van de provincie. Twee van de vier Nationale Parken van wereldklasse in Nederland zijn hier gelegen: NP de Hollandse Duinen en NP Delta Biesbosch/Haringvliet). Het is vanuit dit specifieke Zuid-Hollandse karakter dat wij voor de organisatie van de werkateliers gekozen hebben voor deze driedeling: 1. Kust / Metropool (gekoppeld aan (Nationaal Park De Hollandse Duinen) 2. Zuid-Hollandse Eilanden / Rotterdam / Dordrecht (gekoppeld aan en Nationaal Park Delta Biesbosch-Haringvliet) 3. Groene Hart / Veenweide Daarnaast willen wij nadrukkelijk ook het gesprek aangaan met de Landschapstafels. Koersdocument als basis voor het provinciale omgevingsbeleid De uitkomsten van de werkateliers vormen de basis voor een koersdocument dat we dit najaar willen aanbieden aan Provinciale Staten. Dit document is namelijk leidend voor het groenbeleid als onderdeel van de omgevingsvisie. Het koersdocument geeft ook richting aan de uitvoering van projecten of programma s en nodigt andere partijen uit om een bijdrage te leveren. Wij nodigen alle partijen uit om samen met ons het koersdocument uit te werken en te ontwikkelen. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 2
Uitgangspunten Doorgaan met bestaand beleid Met de herijking van het natuurnetwerk in Zuid-Holland is de basis gelegd voor het behoud en de versterking van de biodiversiteit in deze provincie. De uitvoering is volop in gang en daar blijven we ons samen met onze partners volop voor inzetten. Daarnaast hebben we afspraken gemaakt over het behoud en de bescherming van planten en dieren, deze wordt vastgelegd in de Wet natuurbescherming. Naast het behouden en beschermen van de natuur in begrensde natuurgebieden en Natura 2000 gebieden, ligt er echter een aanvullende opgave in relatie tot behoud en versterking van de biodiversiteit. Het blijkt dat nog een forse opgave overblijft buiten de begrensde gebieden om uiteindelijk de biodiversiteit in de volle breedte in Zuid-Holland optimale bescherming te kunnen bieden. Integraal We willen de kwaliteit van de rijke groenblauwe leefomgeving versterken door natuur, water, recreatie, landbouw en economie in samenhang te bezien. We beschermen de bijzondere kwaliteiten van ons landschap, ook om de groenbeleving van inwoners, recreanten en toeristen te verbeteren. We benutten cultureel erfgoed en monumenten om het landschap aantrekkelijk te maken en te houden. Daarbij willen we de biodiversiteit vergroten, natuurinclusieve landbouw geven we de ruimte. Dit draagt bij aan een fijnmazig natuurnetwerk. Onze inzet richt zich niet enkel op het landelijk gebied. Aantrekkelijke landschappen reiken tot in de stad en het stedelijk gebied reikt tot in de landschappen. We streven naar een zachte overgang van het stedelijk- naar het landelijk gebied, waarbij kwaliteit centraal staat. Van buiten naar binnen Te zeer werd onze aanpak in het verleden gekenmerkt door een aanpak waarin Den Haag de plannen bedacht en vervolgens over de provincie uitstrooide. Nu willen we naar een aanpak waarin we samen met de buitenwereld werken aan een rijke groenblauwe leefomgeving. We willen geen bescherming tégen de samenleving, maar de groenblauwe omgeving versterken mét de samenleving. Daarbij maken we gebruik van de ideeën en motivatie van burgers, bedrijfsleven en andere organisaties. We kiezen voor een open planproces waarbij we aan de voorkant duidelijk zijn over onze doelen en verantwoordelijkheden. We bieden de samenleving maximale ruimte om samen met ons de gezamenlijke doelen uit te werken. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 3
Koerswijziging De provincie heeft zijn blik op natuurontwikkeling verruimd. Vanwege internationale verplichtingen hebben wij de afgelopen jaren vooral de focus gelegd op de aanleg van nieuwe natuurgebieden en het behoud van de kwaliteit van bestaande natuurgebieden. Inmiddels zijn wij in een situatie geraakt waar deze uitvoering op stoom is. Maar er liggen nog meer groenblauwe ambities en opgaven te wachten om opgepakt te worden. Het zijn juist deze opgaven die om een bredere blik vragen en in samenhang met andere ontwikkelingen tot uitvoering moeten worden gebracht. Ons landschap en de biodiversiteit staan onder druk door het groeiend aantal inwoners, economische ontwikkeling en de klimaatverandering. Er is behoefte aan meer woningen en ruimte voor bedrijvigheid. De landbouwsector, op veel plaatsen drager van het landschap, heeft te kampen met bodemdaling en druk op schaalvergroting vanuit de wereldmarkt. Tegelijkertijd groeit het besef dat het landschap ook een belangrijke concurrentiefactor is. In metropolitane regio s is een aantrekkelijk landelijk gebied een belangrijke vestigingsfactor voor mensen en bedrijven en een essentieel onderdeel van de leefomgevingskwaliteit voor inwoners, werknemers, recreanten en toeristen. Met andere woorden, deze ontwikkelingen vragen om een rijke groenblauwe leefomgeving waarin een integrale afweging plaatsvindt die is gericht op de gezondheid en het welzijn van de burgers in onze provincie. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 4
Onze aanpak De provincie Zuid-Holland staat voor talloze uitdagingen. Er ligt een scala aan kansen op het gebied van klimaat, verstedelijking, demografie, economie en mobiliteit. Hetzelfde geldt voor milieu, recreatie, natuur en energie. De provincie grijpt deze kansen aan om onze leefomgeving naar een hoger niveau te tillen. Dat doet de provincie samen met haar partners. Als start van een proces dat het komend jaar gaat lopen, organiseert de provincie op 16, 20 en 23 juni werkateliers voor de regio s Zuid-Holland Oost, Kust en de eilanden / Metropool. De provincie zet de werkateliers in om de deskundigheid en creativiteit van de partners zo veel mogelijk te benutten. De opbrengst van de werkateliers verwerkt de provincie in een koersdocument dat in het najaar aan Provinciale Staten wordt aangeboden en als input dient voor de provinciale Omgevingsvisie voor het onderdeel Gezonde en aantrekkelijke leefomgeving. Tegelijk start de provincie in het najaar een traject van netwerkend werken voor de kansrijke koersen en coalities. Hoe gaan we de uitwerking vormgeven? De vormgeving van een rijke groenblauwe leefomgeving vindt plaats volgens de volgende thema s: a. Bescherming en beheer b. Leven en een rijke groenblauwe leefomgeving c. Water en groen als partner d. Groenblauwe verstedelijking e. Water en groen op uitnodiging f. Water, groen en landbouw / landschap a) Bescherming en beheer Onze ambitie is de kwaliteit van alle groengebieden in Zuid Holland te vergroten. Vanzelfsprekend hebben de eigenaren en beheerders daarin het voortouw. De provincie wil met deze belangrijke partners tot afspraken komen die bijdragen aan deze kwaliteitsimpuls. De agrarische ondernemers zijn de grootste groep en krijgen daarom een steeds grotere rol bij het beschermen en beheren van natuur en recreatie in het veelzijdige landschap van Zuid Holland. Daarnaast zijn de eigenaren en beheerders van gebieden de belangrijkste partners bij het behalen van de wettelijke natuurdoelen en het beleven en gebruiken van recreatief groen en blauw. We willen met zo min mogelijk administratieve lasten zo hoog mogelijk rendement halen op het gebied van biodiversiteit en groenbeleving. Daarbij willen we ook steeds meer andere partners betrekken bij dit beheer. Vanzelfsprekend zijn de grote groep trouwe vrijwilligers hierbij cruciaal. Maar ook andere partijen als bedrijven, wooncorporaties, huiseigenaren, zorginstellingen, waterschappen en gemeenten, scholen kunnen een veel grotere rol vervullen in het beheer. (Water-)wegbeheerders, waaronder de provincie, zullen hun bermen en oevers meer natuurinclusief en qua belevingswaarde met oog voor meer kwaliteit gaan beheren. Om de negatieve effecten op de kwaliteit van natuur als gevolg van stikstofdepositie te verminderen, zullen we naast het compenserende natuurbeheer meer gaan doen aan verschonen. We streven naar behoud en versterking van de biodiversiteit. De primaire focus ligt daarbij op de bescherming en het beheer van het Natuur Netwerk Nederland NNN) en de Natura 2000-gebieden. Voor deze gebieden heeft de provincie afspraken gemaakt met het Rijk om de zogenaamde Europese doelen te realiseren. Daarmee vormen deze gebieden de ruggengraat van de biodiversiteit in Zuid-Holland. We willen de condities voor beschermde planten- en diersoorten in Zuid-Holland op orde brengen en versterken. We streven naar een biodiversiteit die passend is bij Zuid-Holland, dienstbaar aan de rijke groenblauwe Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 5
leefomgeving. Bij het streven naar behoud en versterking van de biodiversiteit moet er oog zijn voor alle betrokken belangen, waaronder economie, gezondheid en welzijn van de Zuid-Hollandse burger. Naast het beschermen en beheren van het Natuur Netwerk Nederland en de Natura 2000-gebieden heeft de provincie na de decentralisatie van het natuurbeleid nog een aantal andere taken en verantwoordelijkheden: De provincie is verantwoordelijk voor de passieve soortenbescherming (via ontheffingverlening). De ambitie is om dat in steeds meer gevallen slim te organiseren. Als voorbeeld noemen wij: bij nieuwbouw moet goed rekening worden gehouden met broed- en foerageermogelijkheden voor huismussen, gierzwaluwen en vleermuizen. Hierdoor ontstaat ruimte voor een vrijstelling of ontheffing voor sloop / renovatie waarbij bestaande nestgelegenheden verdwijnen. De provincie is verantwoordelijk voor het actieve soortenbeleid voor een groot aantal landelijk vastgestelde soorten. Dit vraagt om maatregelen ter bescherming, instandhouding of herstel van biotopen en leefgebieden van deze soorten. De provincie is verantwoordelijk voor het actief bestrijden van invasieve exoten voor zover deze door de Minister van Economische Zaken zijn aangewezen. De omvang van deze opgave hangt af van de aanwijzing van exoten en de verdeling van verantwoordelijkheden die de Minister van Economische Zaken in overleg met de provincies zal vaststellen. De provincie is verantwoordelijk voor het opstellen van regels rondom faunabeheer, het verlenen van vrijstellingen en ontheffingen voor schadebestrijding en populatiebeheer, het goedkeuren van faunabeheerplannen en het verlenen van tegemoetkomingen in de schade die door in het wild levende dieren wordt aangericht. b) Leven en een rijke groenblauwe leefomgeving Een rijke groenblauwe leefomgeving staat niet los van de mens maar maakt onlosmakelijk deel uit van onze samenleving en moet een bijdrage leveren aan gezondheid en een maatschappelijke welvaart en welzijn. Gezondheid is breed: niet alleen het individu, maar ook de gevolgen van de ruimtelijke ordening voor gezondheid, gezondheid als vestigingsfactor, voedsel en gezondheid, groen als gezondheidsverbeteraar en minder de auto en meer de fiets. Vele onderzoeken hebben onlosmakelijk aangetoond dat er een directe relatie is tussen gezondheid en een rijke groenblauwe leefomgeving. De Omgevingswet geeft ons straks een taak: hoe gaan we dit (verder) invullen? c) Water en groen als partner De ambitie is om een rijke groenblauwe leefomgeving te verbinden met economische ontwikkelingen en daarmee de spanning tussen de twee onderdelen te verminderen. Daarbij zetten we in op: Vergroting bewustzijn en kennis over de economische waarde van een rijke groenblauwe leefomgeving Meer benutten kansen voor de verbinding economie en rijke groenblauwe leefomgeving Versterken rijke groenblauwe leefomgeving via economische ontwikkelingen Verminderen spanning economie en rijke groenblauwe leefomgeving Een rijke groenblauwe leefomgeving draagt bij tot veel aspecten van gezondheid en het menselijk welzijn, bijvoorbeeld door het leveren van grondstoffen en stoffen voor de gezondheid. De voordelen die mensen van ecosystemen hebben worden ecosysteemdiensten genoemd. Ecosysteemdiensten zijn de voordelen die mensen van ecosystemen hebben: klimaatadaptatie, gezond voedsel, frisse lucht en schoon water, bescherming tegen natuurrampen, overstromingen, Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 6
erosie en plagen, ingrediënten voor medicijnen en zelfs de opslag van CO 2 door veen; maar ook recreatie en vrije tijd, zoals het genieten van een boswandeling in de lente. Een rijke groenblauwe leefomgeving vertegenwoordigt een economische waarde die veelal onderbelicht is. Het is belangrijk dat het bewustzijn over deze waarde wordt vergroot en dat we deze economisch waarde gaan benutten. Daarmee wordt de tegenstelling tussen economie en een rijke groenblauwe leefomgeving verkleind terwijl tegelijkertijd de mogelijkheid ontstaat om de unieke eigenschappen van de provincie Zuid-Holland te benadrukken. Er ontstaan immers grote kansen voor recreatie en toerisme! We willen dat de samenleving profiteert van een rijke groenblauwe leefomgeving. Door de groene aspecten van de provincie Zuid-Holland te versterken ontstaan kansen om van deze diensten te profiteren. Daarbij denken wij aan groenblauw inclusieve combinaties door te koppelen met maatschappelijke opgaven. We zullen dan win-wins zien waarin én de economische ontwikkeling van de provincie meelift én de rijke groenblauwe leefomgeving wordt versterkt. Een rijke groenblauwe leefomgeving en economie staan van oudsher op gespannen voet. We zien dit in de stad, stadsontwikkeling, bedrijventerreinen maar ook in de landbouw. Terwijl er zoveel goede voorbeelden zijn te noemen waarin de spanning is omgebogen in een winst. Door vroegtijdig rekening te houden met de groenblauwe leefomgeving van onze provincie het gaat om groenblauwe inclusief denken ontstaan geweldige kansen waarmee de samenleving en uiteindelijk het welzijn van de burgers in de provincie gebaat is. Uiteraard realiseren we ons dat in sommige gevallen er sprake is van een (wettelijke) tegenstelling. Bescherming van sommige soorten is internationaal geregeld en kan ontwikkelingen belemmeren. Door ook hier vroegtijdig met onze partners het gesprek over te voeren, zijn wij er van overtuigd dat ook op dit vlak de tegenstellingen kunnen worden verminderd! d) Groenblauwe verstedelijking De burger in Zuid-Holland ziet graag meer groen in de steden en hun directe woonomgeving. Zo vormt de stad Den Haag momenteel een populaire woonbestemming vanwege het groene imago van de stad en de vele parken die de stad kent. Een groene omgeving wordt in hoge mate gewaardeerd! Daarbij speelt het belang van groen voor de kinderen en de kansen voor kinderen in de stad om in een groene omgeving te kunnen spelen. Als hierin wordt voorzien, brengen we de natuur dichterbij de kinderen en wordt de natuur weer beleefbaar voor de kinderen. De natuurgebieden in Zuid-Holland vormen zo n 6 procent van onze oppervlak. Een veel groter deel - namelijk meer dan 25% van de oppervlakte van Zuid-Holland - is stedelijk gebied. Naast de bestaande stad ligt er de komende jaren ook nog een grote verstedelijkingsopgave. Groen maar ook water dragen hier bij aan een aantrekkelijke leefomgeving. Tegelijk zien we dat een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat zorgt voor een betere gezondheid van de burgers in Zuid- Holland. Groene centra zijn aantrekkelijker en gezonder (o.a. vanwege minder hittestress en betere luchtkwaliteit). Een aantrekkelijke woonomgeving draagt ook bij aan de vergroting van de welvaart en het welzijn. Het blijkt dat mensen langer verblijven in groene winkelcentra en daar meer geld besteden. Kortom, een groene leefomgeving is goed voor People, Profit én Planet. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 7
Ten slotte is het belangrijk dat het water en groen in de stad goed aansluit op groenblauwe structuren buiten de stad. Niet alleen vergroten hierdoor de recreatieve mogelijkheden maar ontstaan beter kansen voor behoud en versterking van de biodiversiteit in en buiten de stad. e) Water en groen op uitnodiging We willen bestaande initiatieven van maatschappelijke partijen inspireren tot nieuwe initiatieven. Daarbij willen we het eigenaarschap stimuleren. Tot nu toe werden projecten door de overheid opgepakt en al dan niet samen met andere partijen uitgevoerd. Veel liever laat de provincie het initiatief, de verdere uitwerking, uitvoering en veelal ook de financiering van groenblauwe projecten over aan private of maatschappelijke partijen. Dit is een nieuwe aanpak voor de provincie en haart partners. De nieuwe rol van de provincie beperkt zich tot: het geven van globale kaders, het stimuleren en ondersteunen van: initiatieven, geven van planologische ruimte, cofinanciering of expertise. Groen midden in de maatschappij brengen kan door mensen zelf actief te laten zijn in het ontwikkelen en onderhouden van het groen, water en natuur in hun omgeving. Betrokkenheid ontstaat dichtbij! f) Water, groen en landbouw / landschap Landschap is voor iedereen van betekenis. Zuid-Holland kenmerkt zich door unieke landschappen. In het oosten het kenmerkende en historische veenweide- of slagenlandschap, in het oosten door de kust met achterliggende bollenculturen en een sterk verstedelijkte omgeving. Het zuiden van de provincie wordt ingevuld door een deltalandschap met getijde werking en marine invloeden. Wij willen deze unieke identiteit van Zuid-Holland behouden maar vooral versterken. Het eigenaarschap is veelal in handen van een enkele partij of persoon. De uitdaging is, hoe we vorm geven aan de collectieve versterking van het landschap rekening houdend met het eigenaarschap en de inkomsten die nodig zijn om het landschap te onderhouden. Voor de versterking van het landschap ligt een interessant aanknopingspunt met het cultureel erfgoed in onze provincie, in het bijzonder de erfgoedlijnen. Ook vanuit deze opgave wordt een koppeling gezocht met eigentijdse functies en nieuwe economische dragers bij restauratie en herbestemming. Onderdeel van deze landschappen vormen de recent aangewezen Nationale Parken van wereldklasse (living lab): Hollandse Duinen en Haringvliet-Biesbosch. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 8
Rolinvulling De invulling van de provinciale rol op de bovengenoemde thema s kan gezien de aard van het thema en de mate waarin de samenleving vraagstukken oppakt verschillen. In het hieronder weergegeven kwadrantenmodel van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) worden deze rollen zichtbaar. Daar waar vanuit de samenleving initiatieven ontstaan zal de provincie aansluiting zoeken en kan per voorstel of regio de rol van de provincie verschillen. Eerste ambtelijke verkenning d.d. 9 juni 2017 9