Hoofdstuk 1. Zelfvertrouwen en onzekerheid Zelfvertrouwen 1.1 Wat is zelfvertrouwen en welke factoren spelen een rol? Om je bewust te maken van wat zelfvertrouwen inhoudt, pak ik eerst het woordenboek van de Nederlandse taal erbij. Ik las in de Dikke van Dale (Van Dale Uitgevers 2016) dat zelfvertrouwen betekent: het vertrouwen in de eigen kracht. Maar hoe ziet vertrouwen in de eigen kracht er dan uit? Hoe wordt dit door mannen ervaren in de praktijk? Is er verschil tussen mannen en vrouwen in de ervaring van zelfvertrouwen? Uit mijn onderzoek (zowel naar de psychologische theorie als de praktijk) blijkt dat vertrouwen in de eigen kracht wel heel kort door de bocht is. De psychologie In de psychologie heb ik deze definitie aan kunnen vullen met verschillende aspecten die te maken hebben met zelfvertrouwen. De belangrijkste pijlers zijn: A. eigenwaarde; B. verantwoordelijkheidsgevoel; C. zelfkennis en optimisme. Ik geef je een aantal voorbeelden aan de hand van citaten van psychologen: A. Eigenwaarde Eigenwaarde als onderdeel van zelfvertrouwen betekent dat je weet dat je als mens waardevol bent en dat je jezelf waardevol genoeg vindt om een leven te leven dat je wilt. Psycholoog Pino zegt het volgende over eigenwaarde: Je bent misschien niet de baas over je leven je bent wel de baas over je gezondheid, je geluk, je deelname aan een levend bestaan (Pino, 2001, p. 222). Volgens Rob Kayzel in het boek Veranderen met verstand en gevoel is eigenwaarde een fundamenteel gevoel van vertrouwen in jezelf en de wereld. Eigenwaarde is de grondhouding gekenmerkt door optimisme en het onder ogen durven zien van zowel de positieve als negatieve kanten van het leven. Een sterk gevoel van eigenwaarde gaat gepaard met een groot gevoel van onafhankelijkheid en een positief zelfbewustzijn (Kayzel, 2002, p. 23). B. Verantwoordelijkheidsgevoel Nathaniel Branden: Zelfvertrouwen heeft te maken met verantwoordelijkheidsgevoel over uw eigen leven. U moet zich realiseren dat u de schepper bent van uw eigen keuzes en handelingen, gezondheid (lifestyle) en welzijn. Verantwoordelijkheid is volgens Branden een natuurlijke ontwikkeling van de mens. De mens gaat van afhankelijk (jeugd) naar onafhankelijk (volwassenheid), van hulpeloos naar doeltreffend en van onverantwoordelijk naar persoonlijk verantwoordelijk (Branden, 1999, p. 46). Branden wil hiermee aangeven dat zelf verantwoordelijkheid nemen en keuzes maken een volwassen uiting van zelfvertrouwen is. C. Zelfkennis en optimisme Als zelfvertrouwen tevens betekent dat je beschikt over realistische zelfkennis, houdt dit in dat je jouw persoonlijkheid kent in relatie met de realiteit. In zijn boek zegt Nathaniel Branden dat je in staat bent te werken met zelfrespect. En hij zegt dat je in staat bent jouw gedachten, gevoelens en handelingen te erkennen en te accepteren zonder jezelf af te wijzen (Branden, 1999, p. 46). Rolf Merkle geeft concrete voorbeelden van realistische zelfkennis (Merkle, 1997, p. 20-21): Je weet niet of je kunt krijgen wat je wilt, maar je probeert het wel. Je kunt ertegen dat anderen iets afkeuren wat je doet. Je weet dat je het recht hebt dat het je goed gaat. Je weet dat je het recht hebt te doen wat je wilt, zolang je anderen daarmee niet benadeelt en je hun dezelfde rechten gunt.
Je kunt je mening geven en jouw emoties met gemak tonen, mocht dit nodig zijn. Je accepteert jouw fouten en ziet ze als iets waar je van kunt leren. Je kent je lichaam en zorgt daar goed voor. Tot slot: mensen met zelfvertrouwen blijven optimistisch, zelfs als bepaalde verwachtingen niet worden ingevuld (Davies, 2004, p. 6). Kortom: zelfvertrouwen is vertrouwen in eigen kracht waarvan eigenwaarde, verantwoordelijkheidsgevoel, realistische zelfkennis en optimisme enkele belangrijke aspecten zijn. Maar zijn ze voor zowel de man als de vrouw in de ontwikkeling van zelfvertrouwen gelijkwaardig? Of zijn er andere aspecten of factoren die een rol spelen? En vervolgens ontstaat de vraag: stel dat de belangrijkste aspecten van zelfvertrouwen tussen man en vrouw gelijk zijn, is de ontwikkeling van zelfvertrouwen dan ook gelijk? Ik ben me gaan verdiepen in dit onderwerp en ben in de wetenschap gedoken. Ik zocht bijvoorbeeld antwoorden in het brein, daar waar de geestkracht, het denken, leeft. Hoe zit het met het mannelijk en vrouwelijk brein? Vele uitdagingen zijn voor mannen en vrouwen gelijk, alleen hebben mannen en vrouwen wel andere interesses, ander gedrag, een andere uiting van emoties en andere hersenactiviteit als het gaat om de persoonlijke ontwikkeling. Dat is, even generaliserend, zichtbaar op jonge leeftijd. Kijk naar de met auto s spelende jongens en de met poppen spelende meisjes. Dat er verschillen zijn, is overduidelijk. Om erachter te komen of de ontwikkeling van zelfvertrouwen bij mannen anders wordt ervaren dan hoe ik (en vele vrouwen met mij) de ontwikkeling van vertrouwen in het leven ervaar, heb ik de honderd mannen geïnterviewd over wie ik eerder vertelde. Deze mannen zullen in de loop van de boeken steeds meer aan het licht komen met hun ontwikkeling en ervaringen van zelfvertrouwen. De samenstelling van de geïnterviewde groep mannen is als volgt: 39 ondernemers, 6 directeuren, 12 managers, 21 algemene medewerkers, 5 jonge studenten met een bijbaan, 11 gepensioneerden en 6 werklozen. De grootste groep mannen is hbo-geschoold, gevolgd door mbo, wo en vmbo/havo. Daarnaast heeft 4 procent van de mannen geen diploma s en 3 procent is nog bezig met zijn hbo-opleiding. Goed om te benoemen is dat mannen die geen diploma s hebben, hoge functies kunnen bekleden. Want er zitten directeuren bij zonder diploma s! Zouden zij dan heel veel zelfvertrouwen hebben? Interessant. Daar zal ik in de volgende boeken dieper op ingaan. Welke factoren spelen een rol Voordat de mannen aan het interview (van gemiddeld twee uur) begonnen, kregen ze een lijst met factoren toegestuurd. Op de factorenlijsten stonden 52 factoren die een rol zouden kunnen spelen bij zelfvertrouwen en 32 factoren die een rol zouden kunnen spelen bij het ondermijnen van zelfvertrouwen. Deze lijst heb ik samen met mijn partner samengesteld in het weekend dat allerlei vragen over het onderwerp zelfvertrouwen en mannen in mij opborrelden, mede door het vooronderzoek om de honderd mannen bij elkaar te krijgen. De mannen konden aanvinken welke factoren zij belangrijk achtten en door middel van eigen inbreng de lijst aanvullen. De uitkomst is verrassend. Van de 100 kreeg ik 86 factorenlijsten retour. Alle 52 factoren die over zelfvertrouwen gingen zijn wel door enkele mannen aangekruist. Maar er springen er een aantal uit! Een wist-je-datje Opvallend is dat eigenwaarde het meeste door mannen werd aangekruist. Dit komt overeen met de psychologische theorie. Maar wist je dat alle mannen factoren als energie, verbindingen aangaan met anderen en in eigen kracht geloven ook heel belangrijk vinden voor het ontwikkelen van zelfvertrouwen? Dit kan ik aantonen aan de hand van het volgende cirkeldiagram.
Facoren die bijdragen aan zelfvertrouwen. Eigenwaarde 2% 3% 3% 6% 10% Energie In eigen kracht geloven Verbindingen met anderen Gelukkig zijn Tevreden zijn Succes Liefde Samenwerken Motivatie Passie Trots zijn op Verantwoordelijkheid 6% 7% 7% Geestelijke stabiliteit Normen en waarden Oplossingsgericht Authenticiteit Overige Mannen met zelfvertrouwen vinden het belangrijk dat ze voldoende energie hebben om de dingen te doen die ze willen doen, zoals ondernemen, sporten en plezier hebben in het leven. Dit komt niet overeen met de psychologische theorie. Interessant is ook dat verbindingen aangaan met anderen en in eigen kracht geloven factoren zijn die het zelfvertrouwen bevorderen. Je zou kunnen zeggen dat verantwoordelijkheid daarbij een belangrijke rol speelt, en dat wordt met name in de leeftijdscategorieën van 50 ers en 70 ers-90 ers veelvuldig benoemd. Wat zou dat kunnen betekenen? Dit zal ik omschrijven, want er is ook een nuance in aan te brengen. Kortom: vanuit de praktijk kunnen we zeggen dat eigenwaarde een heel belangrijke factor is bij zelfvertrouwen en dit komt overeen met de psychologische theorie. Maar verantwoordelijkheid, zelfkennis en optimisme vanuit de theorie worden door de mannen aangevuld met energie, geloof in eigen kracht en, heel belangrijk, de verbinding met anderen aangaan. Weer een wist-je-datje! Wist je dat de psychologie ons verteld heeft dat je zelfvertrouwen nodig hebt om verbindingen met anderen aan te kunnen gaan? Dat zou wellicht zo kunnen zijn, ware het niet dat de mannen die ik geïnterviewd heb, daar een andere mening over hebben. Zij denken dat het juist andersom is: dat zelfvertrouwen ontstaat juist doordat je als persoon verbindingen met anderen hebt. Verder is zelfvertrouwen, zo blijkt uit dit onderzoek, een heel subjectief begrip (of dat is het in ieder geval geworden voor mij). Het onderwerp kent heel veel nuances, eigen waarheden en complexiteit. Zelfvertrouwen en de ontwikkeling ervan zijn voortdurend in beweging. Het is het leven zelf! En dat maakt dit fenomeen zo interessant. Waarom is het in mijn perceptie subjectief? Dat baseer ik op de antwoorden die de mannen mij gegeven hebben. Zo begonnen we elk interview met de vraag: wat betekent zelfvertrouwen voor jou als man? En uit de antwoorden daarop kwam het volgende naar voren.
1.2 Wat zeggen mannen over zelfvertrouwen? Omdat ik op zoek ben gegaan naar hoe de ontwikkeling van zelfvertrouwen bij mannen verloopt, heb ik de mannen in leeftijdscategorieën ingedeeld. <30 jaar In de leeftijd van onder de 30 betekent zelfvertrouwen: durf te zien wie je bent en te zeggen wat je wilt. Belangrijk is dat je goed in je vel zit en vol passie kunt werken, dat je jezelf presenteert en dat je de verantwoordelijkheid neemt in je werk. Hé, daar is de verantwoordelijkheid vanuit de theorie weer. Die speelt dus wel een rol in deze groep, zij het dat het bijzonder weinig benoemd is, door vier mannen. Ook is volgens deze groep mannen zelfvertrouwen een belangrijk onderdeel bij het leidinggeven en het bewustzijn dat je weet waar je kracht ligt en waar je goed in bent. 30-39 jaar In deze leeftijdsgroep zie je dat zelfvertrouwen meer te maken heeft met een rijzende kracht om dingen te ondernemen die je wilt doen met een duidelijke rol, waarbij het belangrijk is dat je nuttig bezig bent. Overtuigingskracht en vrijheid zijn andere aspecten die in deze leeftijdsfase een belangrijke rol bij zelfvertrouwen spelen. Ook dicht bij jezelf zijn en je prettig voelen in jezelf en bij anderen werd genoemd, net als geloof in jezelf en het lef om van anderen iets aan te nemen. 40-49 jaar De mannen van deze leeftijd zeggen dat eigen koers belangrijk is, net als duidelijk zijn naar anderen. Zelfvertrouwen is dat je zonder stress of spanning dingen tegemoet treedt. Onder mannen is er haantjesgedrag. Haantjesgedrag draait om de vraag: wie is de beste? Een man vertelde me dat als je zelfvertrouwen hebt, je je niet door het gedrag van anderen laat beïnvloeden. Verder is zelfvertrouwen dat je weet waar je mee bezig bent, dat je dit uitstraalt, dat je je lekker in je vel voelt en niet overal over na hoeft te denken. En dat je er mag zijn doordat je jouw kwaliteiten onderkent en uitdraagt. Doen wat je kunt, accepteren wat je niet kunt, bevestiging van anderen ontvangen en steun van anderen accepteren, geeft ook een zekere mate van zelfvertrouwen, net als kennis loslaten en zekerheid voelen. Een man vertelde dat hij niets met het woord zelfvertrouwen had. Ik ben ervan overtuigd dat het gaat om je innerlijke stem en het vinden daarvan. Als je die gevonden hebt, dan heb je zelfvertrouwen! 50-59 jaar Bij de 50 ers viel mij op in het onderzoek dat ze heel evenwichtig zijn. Toen ik de vraag stelde wat zelfvertrouwen voor hen betekent, antwoordden ze: je eigen koers varen, lekker in je vel zitten en in de basis jezelf zijn. Dit vond ik een mooie uitspraak: Op de consequenties van je daden kunnen bouwen. Geloof in jezelf: wie ik ben, wat ik ben en wat ik doe, bijvoorbeeld in een relatie met een vrouw. Verder benoemden ze dat je je bewust en onbewust met energie op een avontuur kunt storten als je zelfvertrouwen hebt. En dat je zoveel vertrouwen hebt dat je kunt zeggen: Alles komt goed. Ook zelfstandig denken en doen zijn belangrijke kenmerken van zelfvertrouwen. Bij de mening binnen deze groep zie ik ook een nuance in het feit dat als je té veel zelfvertrouwen hebt, dit ook een negatief effect kan hebben op je omgeving. Dan kan bijvoorbeeld arrogantie ontstaan, die door kan schieten naar narcisme of egoïsme. Zelfvertrouwen geeft gemak, vrijheid en de mogelijkheid om te leren van fouten die je mag maken, waardoor je groeit. In het kader van Timry en de Dolende Ridder: met open vizier dingen tegemoet treden. Ook is zelfrespect een belangrijk genoemd onderdeel in deze leeftijdsgroep, jezelf een plaats geven in de wereld. Wat bij de 50 ers ook opvallend was, is dat ze vinden dat je kracht kunt halen uit capabel zijn om een rol te vervullen, dat je moet erkennen dat je niet alwetend bent en dat je jezelf kwetsbaar op moet durven stellen. Jezelf laten zien en goed zijn voor je omgeving is belangrijk.
60+ Mannen uit deze groep zeggen dat het belangrijk is onbevangen te zijn en geloof in het leven te hebben (in welke vorm dan ook). Ook noemen ze positief in het leven staan en niet twijfelen aan de beslissingen die je neemt. Je leeft vanuit je gevoel en geluk, bent zelfstandig en laat je niet beïnvloeden door anderen. Zelfvertrouwen is volgens hen leven zonder angst, rustig zijn en consequent zijn. Het is vertrouwen hebben in wat je fysiek kunt doen, rekening houdend met je grenzen, wat een kwaliteit is die je je langzaam bewust wordt als je ouder bent. En het is zo dat je je eigenwaarde kent en daarmee handelt. Wat ik een mooie uitspraak van een 60 er vond is: Zelfvertrouwen is iets dat overblijft aan het einde van je leven. Het is een proces van loslaten en met een gerust hart de dingen doen die je kunt vanuit het oorspronkelijke en goede van de mens. Een wist-je-datje! Wist je dat naast geloven in jezelf en het leven ook twijfelen en oplossingsgericht bezig zijn horen bij zelfvertrouwen? Een aantal mannen in deze leeftijdscategorie ziet twijfelen aan jezelf als kracht. Zij vinden dat het ervoor zorgt dat je nieuwe wegen gaat verkennen en in gaat slaan. Verder vertelde een man van 90 jaar mij dat je altijd iets moet doen. Hij houdt zich bezig met administratie van anderen. Hij zingt en maakt zich graag nuttig. Hij vertelde: Je moet je aandacht op het werkvlak houden en nooit twee dingen tegelijk doen, daar vallen de brokken. Samenvattend Eigenwaarde, zelfkennis, optimisme en verantwoordelijkheid zijn factoren vanuit de psychologie die een belangrijke rol spelen bij zelfvertrouwen, maar door de reacties van de mannen op zelfvertrouwen kun je zien dat zelfvertrouwen breder is dan dat. Ieder heeft zijn eigen ervaringen en gevoelens erover. Er zijn overeenkomsten tussen de psychologie en praktijk maar zeker ook aanvullingen en verschillen. Nu we weten hoe je over zelfvertrouwen kunt denken en wat mannen ervan vinden, vroeg ik me af of er ook open over gesproken zou worden of dat het een taboe is.