Telecare voor ouderen

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN Telecare voor ouderen Socio-economische analyse van het gebruik van videotelefonie binnen de ouderenzorg Annick Peetermans, Georges Hedebouw, Jozef Pacolet i.s.m. Paul Devoldere (Hyphen), Filip D'Haene (Telesenior), Roland Pouillie (LCM-Solival), William Botteldoorn (M-Tec), Piet Grymonprez & Hans Ameel (Hogeschool West-Vlaanderen, Dept. PIH) Eindverslag in opdracht van Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden (DWTC), overeenkomst nr. 12/AE/106 Meerjarig ondersteuningsprogramma voor de uitbouw van de informatiemaatschappij Hoger instituut voor de arbeid

Telecare voor ouderen. Socio-economische analyse van het gebruik van videotelefonie binnen de ouderenzorg / Annick Peetermans, Georges Hedebouw, Jozef Pacolet i.s.m. Paul Devoldere, Filip D'Haene, Roland Pouillie, William Botteldoorn, Piet Grymonprez & Hans Ameel. - Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Hoger instituut voor de arbeid, 2004, 381 p. ISBN 90-5550-380-0. Copyright (2004) Hoger instituut voor de arbeid (K.U.Leuven) E. Van Evenstraat 2e, 3000 Leuven Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means, without permission in writing from the publisher.

iii INHOUD EXECUTIVE SUMMARY IX 1. Inleiding ix 2. De technologie x 3. Het dienstverleningsmodel x 4. De markt xi 5. Onderzoeksinstrumenten kosten batenstudie xii 6.1 Betreffende de technische configuratie xiii 6.2 Betreffende het dienstverleningsmodel xiv 6.3 Betreffende de markt xv 6.4 Betreffende de kosten batenstudie xvi LIJST VAN AFKORTINGEN LIJST VAN FIGUREN LIJST VAN TABELLEN XVII XIX XXI

iv INLEIDING 1 HOOFDSTUK 1 DE TECHNOLOGIE 3 1. Inleiding 3 2. Beschrijving van de technologie 3 3. Technische voorstelling Telesenior Kortrijk 5 3.1 Situering 5 3.2 Eerste component: technologie zorgvrager 7 3.3 Tweede component: technologie zorgaanbieder 10 3.4 Derde component: netwerktechnologie 16 4. Toepassingen van breedband en andere technologie in de zorg 19 4.1 Inleiding 19 4.2 Passieve alarmsystemen: domotica en assistive technology 20 4.2.1 Algemeen 20 4.2.2 Specifieke projecten 22 4.3 Overige telecaretoepassingen zonder videotelefonie 24 4.3.1 Ondersteuning van hulpverleners via telecommunicatie 24 4.3.2 Ondersteuning van zorgbehoevenden en mantelzorgers via telecommunicatie 26 5. Conclusie 28 HOOFDSTUK 2 HET DIENSTVERLENINGSMODEL 29 1. Inleiding 29 2. Omschrijving Telecareconcept met de verschillende componenten 29 2.1 Het begrip Telecare 29 2.2 De verschillende Telecare componenten 33 2.2.1 Teleassistance 33 2.2.2 Tele social care 37 2.2.3 Telemedicine 39 2.2.4 Telenursing 41 2.2.5 Videoconferencing 43 2.2.6 Teleservice 46 3. Beschrijving dienstverleningsmodel Telesenior Kortrijk 48 3.1 Historiek 48 3.2 Doelstelling 48 3.3 Situering 49 3.4 Dienstverlening 49 3.5 Beschrijving projectregio 51 3.6 Afbakening doelgroep 52

v 4. Andere mogelijke dienstverleningsmodellen met videotelefonie 53 4.1 Situering 53 4.2 Buitenlandse telecare toepassingen met videotelefonie 54 4.2.1 The Kaiser Permanente Tele Home Health Research Project, USA 54 4.2.2 Tokio, Japan 55 4.2.3 OMNI project, Nederland 56 4.2.4 TESS project, Duitsland 57 4.2.5 Telenursingproject Kansas, USA 59 4.2.6 HausTeleDienst, Frankfurt am Main, Duitsland 62 4.2.7 Action project, Zweden 65 4.2.8 IST programma s 68 4.2.9 TeleCARE, ontwikkeling van een virtual community in de ouderenzorg 68 4.3 Telecaretoepassingen met videotelefonie in België 71 4.3.1 OCMW Heuvelland 71 4.3.2 UZ Gasthuisberg, Leuven 72 4.3.3 Jonge Kamera, Menen en Tielt 73 4.3.4 Biba Platform 73 4.3.5 Project Vlaanderen Interactief 74 4.4 Buitenlandse voorbeelden van telecare als uitbreiding op het PAS 75 4.4.1 SAFE 21 project 75 4.4.2 Personenalarmering in combinatie met domotica 75 4.4.2.1 Situering 75 4.4.2.2 Dienstverlening: 3 domoticapakketten 76 4.4.2.3 Gebruik en waardering videotelefonie bij het Pas 77 4.4.2.4 Waardering door gebruikers 77 4.4.2.5 Technische vereisten 78 4.4.2.6 Organisatorische vereisten 78 4.4.3 Het concept zorgcentrale 79 5. Het toekomstige dienstverleningsmodel Telesenior 81 5.1 Algemeen 81 5.2 Behoud van huidige dienst met uitbreiding dienstverlening 82 5.3 Integratie van de technologie binnen een bestaande dienst 83 6. Besluit 84 HOOFDSTUK 3 VERKENNING VAN DE POTENTIËLE MARKT 87 1. Inleiding 87 2. De markt van ouderen en zorg 87 2.1 Inleiding 87 2.2 De zorgvraag 88 2.3 Het verbruik van gezondheidszorg 91 2.4 Het zorgaanbod 94 2.5 Ruimte voor technologische oplossingen? 101

vi 3. Beschrijving huidig technologiegebruik eindgebruikers 102 3.1 Technologiegebruik bij ouderen 102 3.2 Technologiegebruik bij zorgverleners 108 4. Bepaling telecaremarkt 111 4.1 Marktonderzoek videotelefonie en breedbandtechnologie 111 4.2 Omschrijving van de telecaredoelgroep 115 4.3 Mogelijke meerwaarden videotelefonie 125 5. Besluit 125 HOOFDSTUK 4 ONDERZOEKSINSTRUMENTEN 127 1. Inleiding 127 2. Ontwikkelde evaluatiemethoden 127 2.1 Het registratiesysteem 127 2.1.1 Literatuuronderzoek elektronische dossiers 127 2.1.1.1 Elektronisch Medisch Dossier (EMR) 127 2.1.1.2 Elektronisch verpleegdossier (ENRC) 129 2.1.2 Ontwikkeling elektronisch cliëntendossier Telesenior 130 2.1.3 Technisch concept van het registratiesysteem 132 2.2 Methodologie kosten effectiviteitsstudie 134 2.2.1. Literatuurstudie economische evaluaties 134 2.2.1.1 Soorten economische evaluaties 134 2.2.1.2 Standpunt 139 2.2.1.3 Definiëring kosten en opbrengsten 139 2.2.1.4 Berekeningsmethoden kostprijs 140 2.2.1.5 Ontwikkeling van kosten in de tijd 141 2.2.1.6 Indeling van kosten en opbrengsten 141 2.2.2 Literatuurstudie economische analyses telecare/videotelefonie 144 2.2.3 Opzet kosteneffectiviteitsstudie Telesenior 144 2.2.3.1 Algemeen 144 2.2.3.2 Identificatie van relevante kosten en opbrengsten 146 2.2.3.3 Waardering relevante kosten en opbrengsten 146 2.3 Constructie van een meetinstrument 153 2.3.1 Validiteit en betrouwbaarheid van meetinstrumenten 153 2.3.2 Ontwikkeling vragenlijst 154 3. Evaluatie van het Telesenior gebruik 158 3.1 Door zorgvragers 158 3.1.1 Beschrijving huidig gebruik 158 3.1.2 Betrekken van gebruikers bij ontwikkeling technologie 158 3.2 Door zorgaanbieders: bevraging denktank Telesenior 165 3.2.1 Situering 165 3.2.2 Samenvattende resultaten 166

vii 4. Evaluatie van de kosten en opbrengsten 172 5. Besluit 174 HOOFDSTUK 5 ROLL OUT OVER VLAANDEREN 177 1. Inleiding 177 2. Beslissingsmodel 177 3. Vereisten voor roll out: juridische aspecten en privacy 179 3.1 Juridische aspecten 179 3.2 Beheer van de toegangsrechten van de patiënt 179 3.3 Afschermen van bepaalde gegevens 180 3.4 Beveiliging van informatiesystemen en netwerken 183 4. Aandachtspunten bij implementatie ICT of videotelefonie 184 4.1 Bevorderende factoren 184 4.1.1 Samenwerking tussen de verschillende diensten 184 4.1.2 Actieve betrokkenheid van gebruikers en zorgverleners 185 4.1.3 Algemene toepasbaarheid technologie 185 4.1.4 Duidelijkheid dienstverlening 185 4.2 Belemmerende factoren 186 4.2.1 Technology push 186 4.2.2 Sociaal isolement 186 4.2.3 Weerstanden tegen verandering 186 4.2.4 Gebrek aan tijd en geld 187 4.2.5 Gebrek aan deskundigheid en ervaring 187 4.2.6 Technologische problemen 187 4.2.7 Projectmatige aanpak 188 4.2.8 Gebrek aan meetbaarheid of onzichtbaarheid efficiëntie 188 4.3 Ethische beschouwingen 188 4.4 Impact van technologie op arbeid 190 4.5 Aandachtpunten bij de rekrutering van de eindgebruikers 190 5. Integratie videotelefonie in andere dienstverleningsmodellen 192 5.1 Inleiding 192 5.2 Integratie in een Sit/Sel/GDT werking 192 5.3 Integratie in een CAW 194 5.4 Integratie in een lokaal dienstencentrum 198 5.5 Integratie in een dienst voor thuisverpleging 201 5.5.1 Internationale literatuur 201 5.5.2 Integratie videotelefonie in de Belgische thuisverpleging? 202 5.6 Integratie in een serviceflat, (toekomstige) zorgflat of woon zorgcentrum? 203 5.7 Integratie in andere dienstverleningsmodellen 205 5.8 Aanpassingen aan de technische configuratie 205

viii 6. PAS als ankerpunt voor Telecare 207 6.1 Inleiding 207 6.2 Het huidige PAS systeem in Vlaanderen 207 6.2.1 Situering 207 6.2.2 Organisatie en gebruik van het Pas 209 6.2.3 Profiel PAS gebruikers 214 6.3 De visie van de aanbieders van het PAS 221 6.3.1 Situering 221 6.3.2 Methodologie 221 6.3.3 Resultaten 221 6.3.4 Conclusie 229 6.4 Videotelefonie en Pas binnen Telecare 230 7. Besluit 235 FICHES 237 1. Fiche Nederlands 237 2. Fiche Engels 244 BIJLAGEN 251 BIJLAGE 1 VRAGENLIJST 0 METING 252 BIJLAGE 2 INTAKEFORMULIER 305 BIJLAGE 3 VRAGENLIJST HULPVERLENERS DENKTANK TELESENIOR 314 BIJLAGE 4 VOORSTEL VAN OVEREENKOMST 327 BIJLAGE 5 MINISTERIEEL BESLUIT PERSONENALARMERING 14/11/00 331 BIJLAGE 6 VRAGENLIJST WERKGROEP PAS LCM 334 BIBLIOGRAFIE 345

ix EXECUTIVE SUMMARY 1. Inleiding Telecare kan (en zal waarschijnlijk) naar de toekomst toe een belangrijke schakel worden in de thuiszorg (en in residentiële zorgvormen) voor zorgbehoevende ouderen. Onder telecare verstaat men alle zorg die vanop afstand geleverd kan worden door middel van ICT-toepassingen. Soms verloopt deze via eenvoudige audioverbindingen zoals die nu reeds bestaan in personenalarmsystemen. Het valt te verwachten dat hoogwaardige beeldtelefonie eveneens een plaats binnen het standaardarsenaal van hulpmiddelen zal veroveren. Het Kortrijks Teleseniorexperiment verkent één van de mogelijkheden daartoe. Het project zocht nieuwe toepassingen voor de breedbandtechnologie en kwam uit bij een hoogwaardige beeldverbinding via het gewone Tv-toestel zoals dit in iedere huiskamer aanwezig is. Deze verbinding laat toe in de twee richtingen een hoogwaardig visueel contact tussen hulpverlener en hulpvrager tot stand te brengen. Het project poogde uit te zoeken welke de toepassingsmogelijkheden van deze technologie zijn. Uiteindelijk geraakten er door omstandigheden heel weinig toestellen bij gebruikers geïnstalleerd waardoor een empirische evaluatie niet mogelijk bleek. Toch kon er op basis van literatuur en contacten met allerlei gebruikersgroepen heel wat informatie worden verzameld waarover we hier verslag uitbrengen. Deze informatie betreft op de eerste plaats het dienstverleningmodel omheen de technologie: wat gaat men aanbieden (vorming, sociale babbels, toezicht...) en welke hulpverleners nemen dit op? Vervolgens schetsen we de mogelijke markt voor het product: welke zijn mogelijke doelgroepen en hoe groot is de vraag? Ten derde brengen we verslag uit omtrent het onderzoeksinstrumentarium dat werd uitgewerkt en uitgetest. Tenslotte stellen we een aantal voorlopige- beleidsaanbevelingen i.v.m. de bredere toepassing van het systeem. We vertrekken van een beschrijving van de technologie.

x 2. De technologie De drie grote technische componenten van het huidige Telesenior-model zijn: De cliënt thuis die voor de videotelefonie gebruikt maakt van zijn Tv-toestel. Als extra technologie heeft hij een settopbox en een camera met ingebouwde microfoon. Het uitzicht en de inhoud van de gebruikersinterface (dit zijn de verschillende schermen die een cliënt thuis op het Tv-toestel ziet en die hij moet doorbladeren voor o.a. het opzetten van de beeldverbinding) werden verder ontwikkeld. Andere aspecten waren ondermeer de inhoud en het uitzicht van de gebruikershandleiding, het uitzicht van de afstandbediening en de beeld- en geluidskwaliteit bij verschillende bandbreedtes tijdens testen bij de netwerkprovider. De andere partij is de hulpverlener in de Telesenior-centrale. Deze heeft naast een scherm en camera met microfoon ook een registratiesysteem met aangepaste software. Het ontwikkelde elektronische cliëntendossier bevat enerzijds een automatische registratie van iedere oproep (oproepduur tijdstip datum) en anderzijds verschillende invoerschermen voor een manuele registratie door de hulpverlener (invoer van gegevens over de gezondheid, ADL-activiteiten, sociaal netwerk, organisatie van de thuiszorg, inhoud van de gesprekken met Telesenior,..). Via dit elektronisch cliëntendossier kan het gebruik van de videotelefonie binnen het zorgproces in kaart gebracht en geëvalueerd worden (bijvoorbeeld van welke diensten maken de cliënten het meest gebruik, hoeveel tijd besteed de Telesenior-hulpverlener er aan ). De derde component is de communicatieverbinding: een snelle breedbandverbinding om het beeld en geluid op een kwalitatieve manier in de twee richtingen door te sturen. Momenteel maakt Telesenior gebruik van het telefoonnetwerk ( twisted pair, ADSL) en het kabeldistributienetwerk (HFC, High Fiber Coax ). De vraag stelt zich of deze drie componenten in het toekomstige Telesenior-model op dezelfde wijze dienen gebruikt te worden en of er mogelijkheden zijn om andere componenten hieraan toe te voegen waardoor de dienstverlening kan uitgebreid worden (bv. mogelijkheid om ook via kleine videofoons te communiceren of mogelijkheid om via PC met webcam te communiceren). 3. Het dienstverleningsmodel De diensten die in het huidige teleseniormodel worden aangeboden zijn de volgende: sociaal (informeel) contact, informatie en advies, begeleiding op gezondheidsvlak, psychosociale begeleiding, zorgbemiddeling. Op die manier kan Telesenior-Kortrijk worden beschouwd als een vorm van begeleid wonen voor ouderen waarbij de grenzen van thuiszorg kunnen worden verlegd.

xi Een uitgebreide Belgische en internationale literatuurstudie had de bedoeling het huidige Kortrijkse model te positioneren binnen de ruimere gezondheidszorg en het bestaande aanbod van zorg en technologie. Hiertoe werden vooreerst een aantal casestudies bestudeerd van initiatieven die technologie in de zorg gebruiken in het algemeen (bv. domoticaprojecten ter bevordering van het zelfstandig wonen, projecten waar websites voorzien in informatie en advies,.. ) en projecten die specifiek videotelefonie voor de zorgverlening gebruiken in het bijzonder (bv. IST-projecten, projecten met videotelefoons voor gehospitaliseerde kinderen,.. ). 4. De markt Voor de verkenning van de markt van ouderen en zorg werd de demografische evolutie van onze huidige samenleving in kaart gebracht alsook de hieruit voortvloeiende toename van zorgbehoevendheid en gestegen nood aan zorgvoorzieningen om deze vraag op te vangen. We brachten het gebruik van een aantal zorgvoorzieningen in kaart zoals het aantal ziekenhuisopnames, het gebruik van thuisverpleging en het aantal opnames in ROB s en RVT s. Naast deze kwantitatieve veranderingen, beschouwden we ook een aantal kwalitatieve veranderingen in de vraagzijde (ouderen willen bijvoorbeeld zo lang mogelijk zelfstandig wonen). Naast deze analyse van de vraagzijde, werd ook de aanbodzijde geschetst. Zo werden de recente ontwikkelingen beschreven die zich voordoen in de woon- en zorgsector voor ouderen en werd aandacht besteed aan de evoluties in het aanbod van de mantelzorg (toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen, kleinere gezinnen, toegenomen mobiliteit,..). Ook het huidig en toekomstig aanbod van de professionele hulpverleners werd in kaart gebracht (bijvoorbeeld evolutie in de aantrekkingskracht van het verpleegkundig beroep). Hierbij ging ook aandacht naar de mogelijke tekorten in deze aanbodzijde die door telecaretoepassingen zouden kunnen worden ingevuld. Tot slot werd op basis van bovenstaande marktstudies ook de potentiële markt van telecare beschouwd. Een eerste aspect hierbij beschreven is de huidige markt van videotelefonie en breedbandtechnologie: de penetratie van breedband en technologie in de samenleving in het algemeen en bij hulpverleners en ouderen in het bijzonder (bv. gebruik van ADSL, Tv, GSM, PC,..), de interesse van ouderen en hulpverleners in nieuwe technologieën, de weerstand van ouderen tegen technologie, de interesse in beeldtelefonie. Hiertoe werden o.a. een aantal marktonderzoeken naar beeldtelefonie bestudeerd.

xii 5. Onderzoeksinstrumenten kosten-batenstudie Het hoofdobjectief van het DWTC Telesenior-project was de kosten-batenstudie. Daartoe werden heel wat voorbereidende stappen gezet: de operationalisering van de doelgroep, het uitwerken van de rekruterings- en intakeprocedure van de nieuwe potentiële eindgebruikers. Om het rekruterings- en intakeproces zo goed mogelijk te kunnen begeleiden werden aandachtspunten bestudeerd die andere telecareprojecten aanhalen bij het implementeren van technologie in de zorg. We beschreven een aantal bevorderende en belemmerende factoren die ook voor de uitvoering van het Telesenior-project een steun kunnen zijn. Alsook beschreven we een aantal ethische vragen die kunnen gesteld worden bij het gebruik van technologie in de zorg en beschouwden we de impact van technologie op arbeid. In dit kader werd ook een aanmeldings- en intakeformulier ontwikkeld. Het aanmeldingsformulier wordt gebruikt door hulpverleners uit de thuiszorgorganisaties om basisgegevens van een kandidaat-cliënt bij rekrutering aan Telesenior door te geven. Het intakeformulier wordt door de Teleseniorhulpverlener gebruikt om een aantal essentiële gegevens te bevragen tijdens het eerste intakehuisbezoek. Vervolgens werd er een literatuurstudie over soorten economische evaluaties en mogelijke kostprijsberekeningen uitgevoerd. We identificeerden hierbij een aantal kosten en opbrengsten met betrekking tot telecare. Deze werden mee opgenomen bij de ontwikkeling van het meetinstrument voor de uitvoering van de kosteneffectiviteitsstudie. We definiëren de mogelijke kosten en opbrengsten van telecare zeer ruim. Niet alleen de gemaakte en vermeden professionele kosten, aanpassingen aan de woning, hulpapparatuur en het geneesmiddelenverbruik worden geregistreerd, ook de informele zorgtijd, de opportuniteitskost voor de mantelzorger en de psychologische last van de zorg worden in beeld gebracht. Ook de impact op de hulpbehoevende, de kwaliteit van leven en het algemeen welbevinden komen hierbij aan bod. We trachten hierbij te analyseren wat de meerwaarde van het beeld bij de videotelefonie is ten opzichte van de klassieke spreek-luisterverbinding van de gewone telefonie en ten opzichte van een contact met iemand in levende lijve.

xiii 6. Besluiten en aanbevelingen inzake de verspreiding en valorisatie van de resultaten De uiteindelijke bedoeling van het onderzoek was de bruikbaarheid van het systeem voor de thuiszorg te testen. Telecare kan ons inziens in het bekabelde Vlaanderen aangewend worden om de toegenomen zorgvraag in de (ouderen) thuiszorg gedeeltelijk te beantwoorden en kan ook de zorgaanbieders ondersteunen in hun dienstverlening. Daarom was in de tweede fase van het project voorzien dat het Kortrijks teleseniormodel in andere omgevingen (en andere thuiszorgsettings) zou geïmplementeerd worden. Daarop anticiperend werden in de eerste fase reeds verschillende stappen gezet om op deze roll out te anticiperen. Op basis daarvan waren we in staat een aantal besluiten of aanbevelingen i.v.m. de bredere toepassing van het systeem te formuleren. 6.1 Betreffende de technische configuratie Door studie en gesprekken met zowel de technische experts als de eindgebruikers (cliënten, hulpverleners, familieleden) deden we enkele vaststellingen met betrekking tot het verder ontwikkelen van de huidige technische configuratie. Het mogelijk maken van oproepen tussen cliënten onderling, tussen cliënten en mantelzorgers en tussen cliënten en andere hulpverleners kan een belangrijke meerwaarde bieden. Een cliënt kan nu enkel een oproep maken met de hulpverlener van de Telesenior-centrale. Ook andere hulpverleners kunnen hun cliënt of de hulpverlener van de Telesenior-centrale niet oproepen omdat ze niet over de apparatuur beschikken; Het verdient aanbeveling om in de toekomst te streven naar een flexibel, modulair opgebouwde configuratie waarvoor niet noodzakelijk met de huidige drie grote technische componenten moet gewerkt worden Videotelefonische verbindingen kunnen ook aangeboden worden via kleine videotelefoons of via een PC met webcam zodat het toepassingsgebied kan vergroot worden (bijvoorbeeld een veraf wonend familielid kan voldoende hebben aan het kleinere beeld van een videotelefoon of een hulpverlener kan via zijn reguliere PC een videotelefonisch verbinding met zijn cliënt hebben zonder veel extra investeringen in extra apparatuur). Er kan voorzien worden dat anderen ook het initiatief tot oproep kunnen nemen (in plaats van enkel de cliënt). Extra telecarediensten die hierdoor kunnen worden aangeboden zijn o.a. een beperkte telemonitoring (bijvoorbeeld de cliënt herinneren aan het nemen van medicatie) of het voorzien van video-oppas. Hierbij dienen afspraken te worden gemaakt i.v.m. de uitdrukkelijke toestemming van de cliënt, de mogelijkheid tot weigering van de oproep, het vooraf voorzien van enkel een geluidsverbinding waarbij de cliënt kiest of zijn beeld wordt toegevoegd of niet

xiv Voor welbepaalde telecarefuncties zoals bijvoorbeeld de toezichtsfunctie is wellicht een complexere camera nodig (bijvoorbeeld camera met zoomfunctie, roteerbaar vanop afstand,.. ). De huidig gebruikte camera met een ingebouwd microfoon is een relatief eenvoudig model. Er is telkens één per cliënt aanwezig. Dit zorgt voor vrij statische beelden: de cliënt in zijn zetel voor zijn Tv-toestel en telkens vanop dezelfde afstand. 6.2 Betreffende het dienstverleningsmodel I.v.m. de ontwikkeling van mogelijke dienstverleningsmodellen waar de nieuwe technologie kan ingepast worden werden verschillende sporen verkend. Vooreerst werd het concept van de Teleseniorcentrale zoals het in Kortrijk werd opgezet verder vorm gegeven. Geïnspireerd door de ervaringen met de personenalarmering (PAS) en in overleg met gebruikers, hulpverleners en technici werden de details van de werking verder uitgewerkt. Het betrof hier de ideale openingsuren van de centrale, de nodige bestaffing, kwalificatie en opdrachten van de hulpverleners, de hulpverleningsmethodiek (bijvoorbeeld zorg op maat ), de ergonomische aspecten van het werken in een videocallcenter, de procedures bij plaatsing en onderhoud van de toestellen, de organisatie van het toestelbeheer, de regeling van de aansprakelijkheid. Uit onderzoek blijkt dat het personenalarmsysteem (PAS) in Vlaanderen één van de meest verspreidde technologische toepassingen in de thuiszorg is. Vermits het PAS een uitgebreide doelgroep kent en heel wat expertise heeft opgebouwd rond het gebruik van technologie in de (ouderen) thuiszorg kan er overwogen worden om ook videotelefonie toe te voegen aan het PASdienstverleningsaanbod. Zo zal er niet alleen een spreek-luisterverbinding tot stand kunnen komen tussen de zorgvrager en de PAS-hulpcentrale, maar ook een beeldverbinding. De studie van de internationale literatuur op dit vlak, waarin een aantal proefprojecten worden beschreven, en een bevraging van een aantal aanbieders van het PAS leverde daaromtrent nieuwe inzichten op. Deze piste zal verder door de CM-partner worden opgenomen. Vanuit het denken over het bestaande Teleseniormodel rijpte de idee dat videotelefonie ook kan geïntegreerd worden in bestaande thuiszorgsettings zoals de thuisverpleging, de centra voor ambulant welzijnswerk (CAW), een huisartsenpraktijk, een lokaal dienstencentrum, een personenalarmdienst (PAS), een samenwerkingsinitiatief in de thuiszorg, een serviceflat of het nieuwe concept van de woon- en zorgzones. Ook zij kunnen immers aanbieders zijn van zorg door middel van videotelefonie. Daarom werd er onderzoek gedaan naar de regelgeving van deze settings, werd bekeken voor welke dienstverlening zij videotelefonie kunnen gebruiken en welke telecarecomponenten zij bijgevolg zouden kunnen opnemen in hun dienstverleningsaanbod om in te spelen op de zorgnoden die bij hun doelgroep bestaan.

xv Een volgende piste betrof het gebruik van het elektronisch dossier zoals het ontwikkeld werd binnen het Telesenior-project in andere thuiszorgsettings. In Vlaanderen blijken vanuit verschillende (thuis)zorgdiensten al heel wat aparte initiatieven te bestaan met betrekking tot de ontwikkeling daarvan. Deze verschillende diensten hebben echter geen geïntegreerd thuiszorgdossier waardoor dezelfde gegevens verschillende malen bij de cliënt moeten worden opgevraagd. Ook zijn er geen standaarden over wat deze zorgdossiers moeten bevatten, is er geen vergoeding voorzien voor het bijhouden van een dergelijk zorgdossier, blijven er vragen bestaan omtrent de regelgeving i.v.m. privacy en de bescherming van persoonsgegevens en dan specifiek de bescherming van (para)medische gegevens. In het onderzoek wordt daarover meer duidelijkheid verschaft. Er werd ook internationale literatuur bestudeerd waarin aandacht gaat naar hoe de technologie kan worden ingebouwd in de zorgverlening, welke nieuwe technologieën er hiervoor bestaan en op welke manier ze kunnen worden gebruikt. Een voorbeeld hiervan is het zorgkruispunt van de woonzorgzone in Nederland. 6.3 Betreffende de markt De pretestings voor het onderzoek en het overzicht van de internationale literatuur op dit vlak leerde ons dat het met de vermeende weerstand bij ouderen tegen technologie best wel meevalt. Bovendien kan verwacht worden dat de volgende generatie van ouderen hoe dan ook meer vertrouwd zal zijn met technologie zowel vanuit het professionele als het alledaagse leven. Wanneer men eenmaal met de technologie vertrouwd is, blijkt men vooral de voordelen te zien. Wel is het essentieel om in de rekruteringsfase voldoende duidelijke informatie te geven en concrete afspraken te maken ondermeer omtrent privacy en aansprakelijkheid. Om de acceptatie te vergroten kan er gewerkt worden met vertrouwenspersonen zoals een familielid dat mee geïnformeerd wordt over het project. Ook bleken de contacten en de samenwerking met de zorgaanbieders (ondermeer in de denktank Telesenior) essentieel om het telecaredienstenaanbod bekend te maken en de rekruteringsacties te ondersteunen. Bij de bepaling van welke doelgroep in aanmerking komt voor welke telecarefuncties is het o.i. vooral belangrijk in te zien dat er op maat moet gewerkt worden: iedere specifieke doelgroep heeft immers nood aan een specifiek zorgaanbod en dus ook aan een specifiek telecare-aanbod. Dé telecaredoelgroep of dé markt voor telecare bestaat dus niet.

xvi 6.4 Betreffende de kosten-batenstudie De ontwikkelde methodologie inzake de kosten-effectiviteitsstudie is mits enkele aanpassingen ook bruikbaar voor de evaluatie van andere projecten. Zowel de hardware, software als het voor telecare noodzakelijk breedbandnetwerk blijken nu nog erg duur te zijn. Misschien dient de overheid voor de zorgsector specifieke projecten op te zetten met een subsidie van de breedbandlijnen naar analogie met de onderwijssector.

xvii LIJST VAN AFKORTINGEN ADL CAW DMW EMR ENRC EPRC GDT GPS GVO HRQOL HTA IADL ICAW ICT idtv LST Maf MHP Activiteiten va het Dagelijkse Leven Centrum voor algemeen welzijnswerk Dienst maatschappelijk werk (in de ziekenfondsen) Electronic medical record Electronic nursing record communication Electronic patient record communcation Geïntegreerde dienst voor thuisverzorging Global positioning system Gezondheidsvoorlichting en opvoeding Health-related quality of life Health Technology Assessment Instrumentele Activiteiten van het Dagelijkse Leven Ingebouwd centrum voor ambulant welzijnswerk Informatie en Communicatie Technologie interactieve Digitale Televisie Lokaal steunpunt thuiszorg Maximumfactuur Multimedia Home Platform

xviii MOS SF-36 NHP NHS NIS Medical Outcomes Study Short Form-36 Nottingham Health Profile National Health Services Nationaal Instituut voor de Statistiek NVKVV Nationaal verbond van katholieke verpleegkundigen en vroedvrouwen OCMW OESO PAS PGG QOL Riziv ROB RVT SIF Sel Sit VT VZW WGO WHO WIGW Ziv Openbaar centrum maatschappelijk welzijn Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Personenalarmering Persoonsgegevens i.v.m. de gezondheid Quality of life Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering Rustoord voor bejaarde Rust- en verzorgingstehuis Sickness Impact Profile Samenwerkingsinitiatief eerstelijnsgezondheidszorg Samenwerkingsinitiatief thuiszorg Videotelefonie Vereniging zonder winstoogmerk Wereldgezondheidsorganisatie World Health Organisation Weduwen, invaliden, gehandicapten en wezen Ziekte- en invaliditeitsverzekering

xix LIJST VAN FIGUREN Figuur 1.1 Telesenior-cliënt in gesprek met hulpverlener van de Telesenior-centrale 6 Figuur 1.2 Hulpverlener Telesenior-centrale in gesprek met cliënt 6 Figuur 1.3 Set Top Box Telesenior 7 Figuur 1.4 Camera: Voor, zij- en achterzicht 8 Figuur 1.5 Thomson Universal Remote Control ROC130 8 Figuur 1.6 Philips Universal Remote Control SBC RU 110/00U 9 Figuur 2.1 Schematische voorstelling van het Telecare-concept 32 Figuur 2.2 Een mogelijk model voor de TeleCARE-infrastructuur 69 Figuur 2.3 Concrete mogelijkheden van de TeleCARE-dienst voor een cliënt 70 Figuur 2.4 Voorstelling van de zorgpoort in het geheel van de gezondheidszorg 80 Figuur 3.1 Evolutie van de ouderenbevolking in België naar leeftijd voor 2000-2020-2050 89 Figuur 3.2 Reëel (2000) en verwacht aantal ROB- en RVT-bewoners, volgens de huidige gebruikerspercentages, Vlaamse Gemeenschap, 2000-2020 92 Figuur 3.3 De kans op het gebruik* van thuisverpleging op jaarbasis, volgens leeftijd in de Vlaamse Gemeenschap en België, 1999 93 Figuur 3.4 Het aantal patiënten dat gebruik maakt van thuisverpleging op jaarbasis, volgens leeftijd, Vlaamse Gemeenschap, België, 1999 94 Figuur 3.5 Evolutie van de aantrekkingskracht van de opleidingen tot HO-verpleegkundige, vroedvrouw en BSO-verpleegkundige (1980 2001) tegenover het aantal 18-jarigen in de Vlaamse Gemeenschap 100 Figuur 3.6 Evolutie van het aantal eerstejaarsstudenten verpleegkunde (hoger onderwijs en aanvullend beroepssecundair onderwijs), vroedvrouwen en verzorgenden, Vlaamse Gemeenschap, 1980 2001 101 Figuur 3.7 Het System Acceptability Model volgens Nielsen 107 Figuur 3.8 Typologie van het ICT-gebruik (in procent) bij zorgverleners in Europa 109 Figuur 3.9 Ideaaltypische weergave van de S-vormige diffusiecurve 112 Figuur 3.10 Algemene belangstelling voor zestien diensten en toepassingen via een vaste of draadloze telefoonverbinding bij Belgische internetgebruikers. 113 Figuur 3.11 Breedbandpenetratie in de Oeso-landen in juni 2002: aantal lijnen per 100 inwoners 115 Figuur 3.12 Het telecare-systeem met classificatie van de eindgebruikers 116 Figuur 5.1 Beslissingsmodel Telecare 178 Figuur 5.2 Alarmzender en alarmmelder 209