Ageing Tomorrow, Innovation Today*

Public Sector Ageing Tomorrow, Innovation Today* Point of view Januari 2009 *connectedthinking

1 PricewaterhouseCoopers verleent sectorspecifieke diensten op de gebieden Assurance, Tax & HRS en Advisory. Ons doel is onze klanten te helpen slagvaardig te opereren. We zien onszelf daarbij niet alleen als dienstverlener, maar ook als business partner. We geven praktische adviezen, identificeren mogelijkheden en reiken vernieuwende oplossingen aan. Resultaatgericht en vaak vanuit een verrassend perspectief. In Nederland doen we dat met zo n 4.800 collega s, wereldwijd met meer dan 155.000 mensen in 153 landen, op basis van ons gedachtegoed Connected Thinking. Dit doen we voor zowel grote nationale en internationale ondernemingen alsook voor overheden, not-for-profitorganisaties en private companies. PricewaterhouseCoopers verwijst naar het netwerk van member firms die participeren in PricewaterhouseCoopers International Limited. Iedere member firm is een afzonderlijke en onafhankelijke juridische entiteit.

Wie weet hoe Nederland er in de toekomst uitziet, mag het zeggen. Toch lijkt één zaak vooralsnog onafwendbaar. We zullen al vanaf 2011 geconfronteerd worden met de eerste knelpunten als gevolg van vergrijzing. Maar wat houdt dat nu precies in? Wat is de impact daarvan op organisaties? In onze adviespraktijk zien wij dergelijke vragen in de dialoog met klanten steeds vaker naar voren komen. Daarbij wordt benadrukt dat met name gezocht moet worden naar een wijze waarop een te grote druk op de beschikbare middelen, als gevolg van vergrijzing, is te voorkomen. Voordat hierop antwoord gegeven kan worden, is het noodzakelijk om inzicht in de precieze gevolgen van vergrijzing te krijgen. PricewaterhouseCoopers heeft daartoe in samenwerking met klanten een denkmodel ontwikkeld: Ageing Tomorrow, Innovation Today. Uitgangspunten Over het algemeen denkt men bij vergrijzing alleen aan de toenemende (zorg)kosten en wordt daarop beleid geformuleerd, terwijl de visie ook afgestemd zou moeten zijn op de groep ouderen die geen extra zorg nodig heeft. Daarnaast heeft de manier waarop de groep werkenden de veranderingen het hoofd biedt eveneens aandacht nodig. Daarom is het tijd voor een meer integrale visie op vergrijzing en maatschappelijke trends. Met behulp van het denkmodel Ageing Tomorrow, Innovation Today zijn wij in staat om de verschillende gevolgen van vergrijzing inzichtelijk te maken en generaties te verbinden. Daarbij wordt dus niet uitsluitend gekeken naar de inactieve personen, maar met name naar de actieven in de samenleving en de wijze waarop deze groep om kan gaan met de veranderingen in de vraag- en aanbodpatronen en veranderingen in het personeelsbestand. Aan de hand van de uitwerking van deze elementen van Ageing Tomorrow, Innovation Today ontstaat een beeld van de effecten van vergrijzing op uw organisatie. Vergrijzing onder de loep Dat de samenleving vergrijst, is niets nieuws onder de zon. Al vanaf de jaren 20 van de vorige eeuw neemt het aantal 65-plussers langzaam toe. De verbeterde gezondheidszorg, kortere werktijden en verbeterde werkomstandigheden hebben ertoe geleid dat de levensverwachting is toegenomen. Deze trend zet naar verwachting door, en het tempo zal daarbij toenemen. Het CBS heeft berekend dat de gemiddelde levensverwachting van mannen de afgelopen jaren gemiddeld met 0,5 jaar per jaar toenam en die van vrouwen steeg met 0,4 jaar per jaar. 84 82 80 78 76 74 72 70 68 66 64 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Mannen Vrouwen Figuur 1: Ontwikkeling van de levensverwachting in Nederland PricewaterhouseCoopers 3

Een belangrijke verandering ten opzichte van het verleden, is dat nu merkbaar is dat de beroepsbevolking afneemt. Dit komt mede doordat Nederlandse vrouwen relatief weinig kinderen krijgen in vergelijking met de vorige eeuw. In de periode kort na 1945 is sprake geweest van een sterk verhoogd geboortecijfer. Die grote groep, de zogenaamde babyboomgeneratie, bereikt vanaf 2010 ongeveer de pensioengerechtigde leeftijd van 65 jaar. Sinds de eerste helft van de jaren 70 daalt het geboortecijfer. Een verlaging van het geboortecijfer leidt ertoe dat er relatief steeds minder jongeren zijn. Samen met de verhoogde levensverwachting zorgt dit voor een toename van de grijze druk (grijze druk is het aandeel 65-plussers ten opzichte van 20-64-jarigen). 260 x 1.000 240 bevolking iets af. Uiteindelijk zal de daling van het geboortecijfer ook leiden tot een daling in het aantal ouderen vanaf de tweede helft van de jaren 30 van deze eeuw. De verwachting is, naast de vaststelling van een toename in de levensverwachting, en een verlaging van het geboortecijfer dat de immigratie de komende jaren blijft stijgen. Een hoge immigratie zorgt voor een verlaging van de grijze druk omdat er meer inwoners op de jongvolwassene- en middelbare leeftijd instromen. Wanneer de instroom van immigranten beperkt is, zal dit volgens het CBS betekenen dat de bevolkingsomvang afneemt. Het CPB heeft scenario s ontwikkeld waarin hiermee rekening wordt gehouden. 50% 220 200 180 160 140 120 45% 40% 35% 30% 25% 100 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Figuur 2: Aantal levendgeborenen Op het hoogtepunt van de vergrijzing, omstreeks 2035, zijn ruim vier miljoen Nederlanders 65 jaar of ouder. Dat betekent een verwachte grijze druk van 42 tot ruim 46 procent (ter vergelijking: in 2005 was de grijze druk 22,8%). Daarna neemt het aandeel ouderen in de 20% 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Jaar Figuur 3: Bandbreedte waarbinnen de grijze druk zich zal ontwikkelen Er is veel gezegd en geschreven over de gevolgen van vergrijzing. De focus ligt daarbij voornamelijk op de invloed van vergrijzing op kosten van de zorg, het BBP of 4 PricewaterhouseCoopers

het personeelsbeleid. De uitdagingen en kansen voor organisaties worden juist gevonden in de samenhang tussen ontwikkelingen op verschillende terreinen. In het denkmodel Ageing Tomorrow, Innovation Today worden daarom enkele essentiële vragen onderscheiden. Ageing Tomorrow, Innovation Today als denkmodel Uitgangspunt bij deze zienswijze is de vaststelling dat vergrijzing organisaties op verschillende manieren raakt en dat deze ontwikkelingen niet los van elkaar gezien kunnen worden. Op basis van de jarenlange advieservaring van PricewaterhouseCoopers en intensieve samenwerking met klanten is het Ageing Tomorrow, Innovation Today denkmodel tot stand gekomen. Het model onderscheidt zich van andere zienswijzen, omdat het een integrale visie op de gevolgen van vergrijzing biedt. Zo wordt niet uitsluitend aandacht geschonken aan het personeelsbestand van organisaties, maar worden eveneens veranderingen in vraagpatronen van klanten en het dienstverleningsconcept in ogenschouw genomen. Wat? Uitleg model Wat: wat verandert er in vraag- en aanbodpatronen: effecten van vergrijzing op de omgeving. Wie: wie moeten het gevraagde aanbod leveren: effecten van vergrijzing op het productievolume Hoe: hoe worden vraag en aanbod bij elkaar gebracht: kansen van vergrijzing verzilverd. Wat: effecten van vergrijzing op de omgeving De precieze gevolgen van een toename van het aantal ouderen zijn niet eenvoudig in te schatten. Een van de weinige zekerheden die echter wel bestaat is dat ouderdom vrijwel per definitie gepaard gaat met zowel geestelijke als lichamelijke beperkingen. Ook hebben ouderen over het algemeen meer vrije tijd doordat zij minder of niet werken. Daarnaast bekleden ouderen een wezenlijk andere maatschappelijke positie, doordat zij meestal geen kinderen (meer) hebben voor wie zij moeten zorgen. Daar komt bij dat de inkomenspositie van ouderen door de jaren heen steeds beter wordt. De ouderen van de nabije toekomst zijn opgegroeid in een economie die groeide, gewend geraakt aan voortdurende verbetering van de financiële positie maar hebben deze ontwikkeling wel bewust meegemaakt. Ook worden ouderen mondiger en beschikken zij over steeds meer zelforganiserend vermogen, denk daarbij bijvoorbeeld aan de Algemene Ouderenbond. Hoe? Wie? Voor jongeren geldt dat zij geboren zijn in een tijd waarin veel mogelijk is en de financiële positie gunstig is. De totstandkoming van deze levensstandaard hebben zij niet bewust gekregen. Als gevolg van de vergrijzing en de toename van de druk op de collectieve middelen komt deze positie onder druk te staan. Dit zal een grote impact op de vraagpatronen van jongeren hebben en kan zelfs leiden tot een afnemende solidariteit en sociale onrust. Deze sociale onrust zal zijn uitwerking hebben op de samenleving en kan (vermogende) ouderen er PricewaterhouseCoopers 5

bijvoorbeeld toe doen besluiten te emigreren. Het gevolg van deze ontwikkelingen is dat er nieuwe generaties vraagpatronen ontstaan. Wie: effecten van vergrijzing op het productievolume Het is duidelijk dat vergrijzing zorgt voor een hogere uitstroom van werkenden vanaf ongeveer 2010. Dit heeft tot gevolg dat een kleiner aantal mensen hetzelfde, of misschien wel meer werk moet uitvoeren. Verwacht wordt daarbij dat de krapte op de arbeidsmarkt zal toenemen, waardoor de druk op het personeelsbestand toeneemt. De krapte op de arbeidsmarkt zal daarnaast een toename in het verloop van het personeel tot gevolg hebben. Kennis over processen, producten en diensten dreigt hierdoor met het personeel uit organisaties te verdwijnen. Dit vraagt om nieuwe inzichten over het personeelsbeleid, de wijze waarop kennis in de organisatie behouden wordt en de wijze waarop organisaties in staat zijn in te spelen op veranderende vraagpatronen. Hoe: kansen van vergrijzing verzilverd Vergrijzing heeft onherroepelijk gevolgen voor úw organisatie. En dat is niet alleen maar slecht nieuws. Als u op tijd begint met het inventariseren van de te verwachten effecten, kunt u ook uw kansen in kaart brengen en daarmee uw positie versterken. Er zullen zich nieuwe inzichten aandienen en daarmee nieuwe keuzen. Met name in de sectoren waarin de rek in het arbeidspotentieel beperkt is en waar veel veranderingen in vraag- en aanbodpatronen verwacht worden, biedt vergrijzing een groot aantal kansen. De vergrijzing van morgen, vraagt echter wel vandaag om innovatie Om de effecten van vergrijzing te verzachten en de kansen die vergrijzing biedt te verzilveren, kunnen een aantal oplossingsrichtingen onderzocht worden. Die oplossingsrichtingen liggen vooral op het terrein van intensievere duurzame samenwerking en innovatie van het dienstverleningsconcept. Wanneer de vraag immers verandert in aard en omvang en het productievolume afneemt, zijn organisaties gedwongen om anders en vooral slimmer te gaan werken. Dit betekent dat fors geïnvesteerd moet worden in de modernisering en innovatie van producten en diensten. Daarbij moet onder meer gedacht worden aan de slimme inzet van ICT om dienstverlening meer proactief en persoonsgericht te maken. Ondersteuning door PwC De self-check van PricewaterhouseCoopers geeft u inzicht in de invloed van vergrijzing op uw organisatie. De vragen die in de self-check gesteld worden hebben betrekking op de markt, strategie- en organisatieontwikkeling, personeel, financiën, ICT, primaire en ondersteunende processen en het verandervermogen van uw organisatie. Hierbij wordt nadrukkelijk van buiten naar binnen gekeken en wordt aangegeven hoe deze aspecten elkaar beïnvloeden, zowel in de huidige situatie als in de te verwachten toekomstige situatie. Na het beantwoorden van de vragen ziet u direct welke onderdelen van uw organisatie de meeste aandacht nodig hebben. U kunt de self-check geheel kosteloos en vrijblijvend online invullen. Het invullen duurt 15 tot 20 minuten. U vindt de self-check op www.pwc.nl/ageing. 6 PricewaterhouseCoopers

Contact Tijd voor een goed gesprek? Neem voor meer informatie contact op met Gertjan Baars of Anneke Offereins Telefoon: (020) 568 67 18 E-mail: ageing@nl.pwc.com pwc.com Assurance Tax Advisory