Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden. Wabo / Hogewoerd Leiden. Bouwhistorische opname

Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo 160780 / 2238959 Hogewoerd 59-61 Leiden Bouwhistorische opname

Hogewoerd 59-61 Leiden Bouwhistorische opname Leiden, september 2015 2

Opdrachtgever Stichting Diogenes Leiden Postbus 11269 2301 EG LEIDEN T +31 (0)6 29 46 08 58 E info@diogenes-leiden.nl Uitvoering Plantsoen 23 2311 KG LEIDEN T +31 (0)71 566 33 10 E info@bouwhistorie-leiden.nl Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever en het uitvoerend bureau.

Voorwoord In opdracht van de Stichting Diogenes Leiden te Leiden heeft Dröge Bureau voor Bouwhistorie een bouwhistorische opname gemaakt van de panden Hogewoerd 59-61 te Leiden. In eerste instantie was het niet mogelijk de bovenwoning van Hogewoerd 61 te bezoeken. Begin juli kwam dit gedeelte alsnog vrij, waarna aanvullend onderzoek plaats vond. Daaruit kwam een aantal verrassende resultaten naar voren. De aanwezige behangresten en de vondst van een op de gepleisterde wand aangebrachte behangselschildering was aanleiding voor nader onderzoek door dr. Richard Harmanny, kunst- en interieurhistoricus te Amsterdam. Bij de tweede versie van de bouwhistorische rapportage is dankbaar gebruik gemaakt van zijn voorlopige bevindingen. Op grond van de door hem aangegeven dateringen bleek het mogelijk de bouwfasering van het geheel te preciseren. De in de rapportage opgenomen tekeningen werden beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk te Oegstgeest. De afbeeldingen zijn afkomstig van Dröge Bureau voor Bouwhistorie te Leiden, tenzij anders vermeld. Leiden, september 2015 Drs. J.F. Dröge bouwhistoricus BNB 3

1 Objectgegevens Algemeen Monumentnummer : 24820 Status : Beschermd Inschrijving register : 2-5-1968 Kadaster deel/nr. : 2031/23 Locatie Provincie : Zuid-Holland Gemeente : Leiden Buurt/wijk : Hogewoerd X-Y coördinaten : 93989-463451 Adres Hogewoerd 59-61 2311 HG LEIDEN Kadaster Kadastrale gemeente : Leiden Sectie : D Perceelnummer : 1452 Complexomschrijving Pand met rechte lijstgevel met hoge 1e verdieping, aanvang 19e eeuw. 4

2 Bouwgeschiedenis Stedenbouwkundige ontstaansgeschiedenis Lange tijd is aangenomen dat er sprake was van een voorstad op de Hogewoerd. Deze lag buiten het eigenlijke middeleeuwse stadsgebied aan het zuideinde van de Breestraat. Nader onderzoek maakte echter duidelijk dat dit gebied altijd deel heeft uitgemaakt van de stadsuitbreiding van 1355. De vroegste archiefgegevens omtrent huizen langs het oudste gedeelte van de Hogewoerd dateren uit de jaren zestig van de veertiende eeuw. Bouwgeschiedenis Fase 0 De (bewonings)geschiedenis van de huizen in dit gedeelte van de Hogewoerd gaat terug tot kort na het midden van de veertiende eeuw. De oudst bewaarde archivalische gegevens, die met name betrekking hebben op renten, dateren uit het tweede kwart van de vijftiende eeuw. Ter plaats van het huidige Hogewoerd 59-61 was in het midden van de zestiende eeuw sprake van drie afzonderlijke panden [ter plaatste van de huidige bouwdelen A (nr. 59r), B (nr. 59l) en C (nr. 61)]. Fase 1 - ca. 1610 Het voorste gedeelte van de twee rechter panden maakt plaats voor twee nieuwe huizen. Het linker huis (nr. 61) was kort daarvoor al ingrijpend vernieuwd (de vroegere datering is vooral gebaseerd op de profilering van de consoles onder de moerbalken). Fase 2 1600-1800 Het mag duidelijk zijn dat er in de periode tussen fase 1 en de bouw van de nieuwe voorgevel sprake zal zijn geweest van aanpassingen. Gezien het feit dat hier nauwelijks sporen van bewaard bleven, hadden deze vermoedelijk een beperkt karakter of verdwenen ze bij de meer ingrijpende negentiende-eeuwse verbouwingen. Een uitzondering vormt de op de eerste verdieping van bouwdeel C aangetroffen muurschildering uit het midden van de achttiende eeuw. Fase 3-1803 De entree van de bovenwoning van bouwdeel C werd in dat jaar verplaatst naar de begane grond van bouwdeel B. Door het samenvoegen van de bovenwoningen in de bouwdelen A en B kregen deze een nieuwe toegang aan de rechterzijde van bouwdeel A. Fase 4 1875 Na de aankoop van het pand door Gerardus Hubertus Maat in 1875 volgde een ingrijpende verbouwing. Daarbij komt een nieuwe voorgevel tot stand en kreeg ook de eerste verdieping van de bouwdelen A en B een nieuwe indeling, van de verdieping. Hier bevinden zich drie schouwpar- 6

tijen uit het derde kwart van de negentiende eeuw. De verdere aankleding is uiterst eenvoudig. Bijzonder is het nog aanwezige papierbehang dat in vrijwel alle vertrekken is aangebracht. Dit dateert overigens uit de dertiger jaren van de twintigste eeuw. Fase 5 - ca. 1895 Het vroegere pandje Koenesteeg 1 maakte al langere tijd deel uit van het complex. Kort na de verwerving onderging dit bouwdeel een ingrijpende verbouwing. Daarbij bleven op de begane grond oudere elementen (mogelijk ooit onderdeel van het achterhuis van bouwdeel C) gehandhaafd. De tuingevel, de gevel aan de Koenesteeg en de verdieping dateren uit deze periode. Fase 6-1919-1922 Gedurende een aantal jaren bestond er op de eerste verdieping een inpandige verbinding vanuit de keuken van bouwdeel B naar de overloop van bouwdeel C. Bij de ontmanteling van de eerste verdieping van bouwdeel C kwam de doorgang tevoorschijn. Fase 7 - ca. 1925 Het begane grondgedeelte van de voorgevel werd omstreeks 1925 vernieuwd. Ook de belettering dateert uit deze periode. 7

3 Bouwhistorische beschrijving Inleiding De hoofdonderdelen van het gebouw worden aangeduid door de toevoegingen voor, links, achter en rechts, gerelateerd aan de hoofdtoegangszijde van het complex (Hogewoerd). Per kleiner onderdeel (beschrijving van wand in vertrek, enkele gevel etc.) wordt van links naar rechts beschreven, gerekend vanuit de positie staande voor of kijkend naar de wand of gevel. Bij de beschrijving is onderscheid gemaakt in de volgende bouwdelen: A (Hogewoerd 59, rechter gedeelte), B (Hogewoerd 59, linker gedeelte), C (Hogewoerd 61), D (achterhuis achter bouwdeel A) en E (achterhuis aan de Koenesteeg). Stedenbouwkundige situering Het pand Hogewoerd 59-61 ligt in een bouwblok aan de zuidzijde van de gelijknamige straat. Het wordt begrensd door de Hogewoerd, de Koenesteeg, het Levendaal en de St.-Jorissteeg. In het algemeen is er bij de oudste gedeelte van de Hogewoerd sprake van langgerekte percelen loodrecht op de straat. Van de oudere huizen hebben de meeste van origine een zadeldak met de nok loodrecht op de straat. Daarbij was vaak sprake van een achterhuis dat direct aan het hoofdhuis was gekoppeld, of dat daarvan was gescheiden door een binnenplaatsje. Het complex Hogewoerd 59-61 bestaat in opzet uit drie afzonderlijke huizen van een dergelijk type. Exterieur Voorgevel Aan de Hogewoerd vertoont het complex zich in de vorm van een brede lijstgevel van twee bouwlagen afgesloten met een zware gevellijst met daarop een attiek. De bovengevel telt zes vensterassen en is opgetrokken in een paarsrode baksteen. Op de begane grond zien we achtereenvolgens van links naar rechts de dubbele bedrijfsdeuren van bouwdeel C, de toegang tot de bovenwoning van bouwdeel C, de dubbele bedrijfsdeuren van bouwdeel B, een T-venster (oorspronkelijk een zesruits schuifvenster) en de entree van de bovenwoning in bouwdeel A. De linker dubbele deuren hebben panelen; de rechter hebben gietijzeren roosters in de bovenvakken. Het benedendeel van de gevel is rond 1925 vernieuwd in Art Decotrant (datering op grond van de belettering). De beide voordeuren zijn nog weer later (rond 1950) vernieuwd. De ramen boven de deuren hadden oorspronkelijk diagonale roedenkruizen. Boven de kroonlijst bevindt zich een attiek met lage vensters met kruisroeden. Boven de attiek zijn de dakschilden van de drie afzonderlijke kappen zichtbaar. 8

Rechter zijgevel en tuingevel bouwdeel E Aan de Koenesteeg vertoont zich de gevel van bouwdeel E, opgemetseld in een paarsrode machinale steen, hetgeen overeenstemt met de datering van 1895. Op de begane grond bevindt zich een dichtgezette vensteropening. Op de verdieping bevinden zich twee zesruits schuifvensters. De tuingevel van dit bouwdeel heeft uiterst rechts de deur van een privaat en op de verdieping twee zesruits schuifvensters. Achtergevels De achtergevel van bouwdeel A is opgetrokken in rode baksteen en licht vertind. Via een klein luik is het platte dak van het achterhuis bereikbaar. Bouwdeel A heeft aan de achterzijde een dakschild. Geheel achteraan bevindt zich de achtergevel van bouwdeel D. Deze is verhoudingsgewijs hoog opgetrokken. Dit hangt samen met een hier achter gesitueerd, maar thans verdwenen achterhuis, dat deel uitmaakte van Hogewoerd 57. De achtergevel van bouwdeel B bestaat uit een topgevel; deze is licht vertind. Het valt op dit moment niet op te maken of de gevel opnieuw is opgetrokken met hergebruikte baksteen. Er is een aftekening te zien van de het vroegere schilddak van bouwdeel D. Bouwdeel C heeft een topgevel met een cementbepleistering. Het bij de gaten zichtbare metselwerk toont dat de gevel opnieuw is opgemetseld met hergebruikte rode baksteen. De tuingevel van bouwdeel D heeft op de begane grond een puibalk of bovendorpel met sporen van de oorspronkelijke indeling (pengaten en toognagels). De gevels van bouwdeel E kwamen in 1895 tot stand bij de vrijwel volledig herbouw van dit gedeelte. Constructie Kelder In bouwdeel A bevinden zich de restanten van een kleine half verdiepte kelder. Deze maakte vermoedelijk deel van en bedstedenwand waarin ook de (spil)trap naar de eerste verdieping was opgenomen. Draagconstructie Bij alle bouwdelen is sprake van dragende bouwmuren, waarbij de balklagen zijn opgelegd in de kortste overspanningsrichting. Het voorste gedeelte van bouwdeel A heeft een samengestelde balklaag van moeren kinderbinten met op de meeste plaatsen nog de oorspronkelijke consoles (type Leidse klos ). Ook boven de eerste verdieping is de oorspronkelijke samengestelde balklaag nog aanwezig; consoles ontbreken hier. In het achterste gedeelte van bouwdeel A is sprake van een enkelvoudige grenen balklaag. Ook bouwdeel B heeft boven de begane grond een balklaag met moeren kinderbinten waarbij de moerbalken worden ondersteund door consoles. In het achterste gedeelte van bouwdeel B is sprake van een enkelvoudige grenen balklaag. Bij een latere verbouwing is een stalen balk aangebracht in de lengterichting. Boven de eerste verdieping is deze vermoedelijk bij de bouw van de voorgevel vernieuwd (enkelvoudig). Bouwdeel C heeft boven de begane grond eveneens een samengestelde balklaag. De moerbalken zijn opgelegd in de bouwmuren en worden daar 9

ondersteund door rijker geprofileerde consoles. In het achterste balkvak is in het recente verleden een van de moerbalken versterkt en is een extra balk aangebracht. Ook boven de eerste verdieping bevinden zich moeren kinderbinten. Waarschijnlijk waren hier vergelijkbare consoles aanwezig. Deze zijn later in het vlak van de muur afgezaagd. Tussen de achtergevel van bouwdeel C en bouwdeel E bevindt zich een betonnen platje dat wordt ondersteund met stalen balken. Voor de ondersteuning van de gevel van bouwdeel E is een speciale balk aangebracht, aangezien deze zich niet boven het onderliggende oudere muurwerk van de gevel van het achterhuis bevindt. Kapconstructie Bouwdeel A heeft een kapconstructie met een reeks van drie eiken spanten met dubbel gepende korbelen. Dit type constructie is echter kenmerkend voor het einde van de vijftiende eeuw en wijst op hergebruik bij de bouw van de panden A en B aan het begin van de zeventiende eeuw. De sporen en het dakbeschot zijn in een meer recent verleden vernieuwd. Boven bouwdeel B bevindt zich een gordingkap met een reeks van acht spanten met kreupele stijlen. Deze dateren vermoedelijk uit de dezelfde periode als waarin de voorgevel tot stand kwam (ca. 1875). Bouwdeel C heeft eveneens een kapconstructie met spanten met kreupele stijlen. De opzet wijkt echter duidelijk af van die van bouwdeel B. Beide kapconstructies kwamen zeker niet gelijktijdig tot stand. Gezien de merkwaardige aansluiting op het voordakschild en de voorgevel is die van bouwdeel C vermoedelijk iets ouder. Interieur Kelder In bouwdeel A bevindt zich het restant van een keldertje dat vermoedelijk onderdeel uitmaakte van een bedstedenwand op de scheiding van voorhuis en achterkamer, waarin ook de trap naar de eerste verdieping was opgenomen. Het is aannemelijk dat ook de bouwdelen B en C in de oorspronkelijke opzet een dergelijke kelder hadden. Begane grond De positie van het keldertje in bouwdeel A maakt duidelijk dat de spiltrap in de kenmerkende vroeg-zeventiende-eeuwse opzet zich aan de linkerzijde bevond en de stookplaatsen tegen de rechter bouwmuur waren geplaatst. De huidige indeling van de gehele begane grond kwam vermoedelijk tot stand rond 1875 bij de bouw van de nieuwe voorgevel. De detaillering van de trap met de opgang naar het tussenbordes en van het kantoortje naast de entree wijzen in die richting. Vanaf een verbouwing in 1803, toen de opgang van de bovenwoning van bouwdeel B kwam te vervallen, was de toegang vermoedelijk aan de rechterzijde van bouwdeel A geplaatst (zelfde plaats als huidige entree). In bouwdeel B is de oorspronkelijke indeling van de begane grond af te lezen aan de sporen in de samengestelde balklaag. Ook hier was de spiltrap aan de linkerzijde van het huis en waren de stookplaatsen tegen de rechter bouwmuur geplaatst. Langs de linker bouwmuur liep een gang naar het achterterrein of -huis. De huidige indeling met de plaats van de trap en de houten tussenwand halverwege dateren vermoedelijk uit 1803 toen de opgang van de bovenwoning van Hogewoerd 61 werd verplaatst naar bouwdeel B. De tegelvloer en de trap zelf dateren uit een latere 10

periode (XIXd?). De vloer in de bedrijfsruimte bestaat uit een klinkerbestrating in harde gele ijsselsteen. Deze kan al uit de vroege negentiende eeuw dateren toen voor het eerste een wijnkoperij in de panden werd gevestigd. De schappen voor de opslag van wijnflessen dateren eveneens uit de negentiende eeuw, al is daarbij ook sprake van latere wijzigingen. De begane grond van bouwdeel C bestaat thans uit een ongedeelde ruimte met een klinkerbestrating in ijsselsteen. Deze dateert uit dezelfde periode als die in de aangrenzende ruimten van bouwdeel B. Bouwdeel D heeft aan beide zijden wijnschappen. Van de vloer zijn de plavuizen mogelijk zeventiende-eeuws, maar deze zijn wel opnieuw gelegd. Eerste verdieping De vertrekken in de bouwdelen A en B staan met elkaar in verbinding en hebben een kenmerkende afwerking die gedurende de laatste eeuw niet of nauwelijks is gewijzigd. Bouwdeel A heeft aan de voorzijde een grote woonkamer met tegen de linkerwand een schouwpartij uit het derde kwart van de negentiende eeuw. Daarachter volgt een binnenkamer naast de trap. Achter de dwarsgang die de verbinding vormt met de verdieping van bouwdeel B ligt een grote badkamer met daarnaast een gang naar de verdieping van bouwdeel D, waar zich een slaapkamer met eenvoudige aankleding bevindt. De verdieping van bouwdeel B heeft aan de voorzijde een twee woonvertrek met tegen de linker bouwmuur een schouwpartij uit het derde kwart van de negentiende eeuw. De afmetingen van het vertrek werden kleiner na het verplaatsen van de trap naar de verdieping van bouwdeel C. Na de woonkamer volgt een dwarsgeplaatste steektrap naar de zolder. Daarna volgt de keuken. De keukenschouw en de nog aanwezige kast met glasdeuren dateren vermoedelijk uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Vanuit de haaks lopende gang naar de verdieping van bouwdeel E is nog een drietal slaapkamers bereikbaar. De eerste aan de achterzijde van bouwdeel B; de andere op de verdieping van bouwdeel A. De aankleding van deze vertrekken dateert uit het einde van de negentiende eeuw of is deels later (wastafels en schouwmantels). De ontmanteling van de eerste verdieping van bouwdeel C leverde een aantal verrassende vondsten op. Allereerst bleek de indeling grotendeels te bestaan uit wanden in Brabants werk. Mogelijk kwam deze indeling in 1803 of kort daarna tot stand bij het verplaatsen van de entree tot de bovenwoning in Hogewoerd 61 naar bouwdeel B. De balkenzoldering in het voorvertrek was afgewerkt met een bespanning. In de huidige keuken, die een tweedeling kende, bleek een afwerking met vlakke delen aanwezig. De grootste verrassing vormde echter de rechterwand in het voorvertrek, waar onder het vrij dikke behangpakket (ca. 12 lagen) een muurschildering met florale motieven tevoorschijn kwam, met daaronder een geschilderde lambrisering. Deze afwerking dateert uit het midden van de achttiende eeuw en is een voor Leiden uitzonderlijk fenomeen. Onder de vensters aan de voorzijde bleek dat de lambrisering voor een groot deel bestaat uit een bord met de tekst WYNKOOPERY en daaronder de naam J. Zandvliet. Gecombineerd met het gegeven dat de koof boven de vensters is afgeplakt met een enkele laag behang, die van omstreeks 1875 dateert en het feit dat Johannes Zandvliet zijn wijnhandel in datzelfde jaar van de hand deed leidt dit tot de conclusie dat de voorgevel kort daarop door de nieuwe eigenaren moet zijn vernieuwd. 11

Zolders De zolder boven bouwdeel A kent geen nadere indeling. Op de zolder van bouwdeel B zijn aan de voor- en achterzijde twee eenvoudige vertrekken afgetimmerd. Op de zolder van bouwdeel C heeft aan de voorzijde ook een dergelijk vertrek. Op grond van de op meerdere plaatsen nog aanwezige behangresten mag worden verondersteld dat deze indeling uit de late negentiende of vroege twintigste eeuw dateert. 12

4 Cultuurhistorische waardenstelling Algemeen * De door Dröge Bureau voor Bouwhistorie opgestelde waardenstelling vond plaats aan de hand van de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek 2009. Zij berust uitsluitend op cultuurhistorische waarden en staat los van de bouwtechnische toestand, gebruikersbelangen, eventuele ontwerpoverwegingen en financiële aspecten. Een cultuurhistorische waardestelling is echter geen dictaat. Naarmate waarden hoger zijn, zal men wel met meer kracht van argument - mede vanuit andere overwegingen - moeten verdedigen waarom men ze wil aantasten. Omdat niet alle onderdelen van het gebouw tot in detail konden worden onderzocht, heeft de waardenstelling op sommige punten een voorlopig karakter. Hoge monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van cruciaal belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. Positieve monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. Indifferente monumentale waarde wordt toegekend aan elementen die van relatief weinig belang zijn voor de structuur en/of betekenis van het object of gebied. De waardering vindt plaats aan de hand van vijf aspecten: - algemene historische waarden; - stedenbouwkundige of ensemblewaarden; - architectuurhistorische waarden; - bouwhistorische waarden; - gebruikshistorische waarden. Elk van deze deelwaarden wordt getoetst aan de hand van de criteria gaafheid (authenticiteit) en zeldzaamheid. De waardestelling dient als uitgangspunt voor de waardenstellingsrepresentatietekeningen. Daarin wordt aan de hand van kleuren een overzicht gegeven van de aanwezige monumentale waarden. Onderdelen met een hoge monumentale waarde zijn in blauw aangegeven, elementen met een positieve waarde in groen. Indifferent gewaardeerde elementen zijn aangegeven in geel. Met symbolen zijn interieurelementen en relaties tussen ruimten aangegeven. Een al dan niet gestippeld kruis wordt gebruikt voor het aanduiden van de waarden van de plafonds of balklagen in een ruimte (met gebruik van dezelfde kleuren). Met nadruk wordt erop * Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek. Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed (Den Haag 2009). 13

gewezen dat de tekeningen niet los van de tekst van dit hoofdstuk kunnen worden gelezen of geïnterpreteerd. Als eerste volgt hierna een contextuele waardenstelling waarbij het object, vanwege de relatief eenvoudige opzet en architectuur, uitsluitend is beschouwd vanuit de Leidse situatie. Aansluitend volgt een interne waardenstelling met een beschouwing op het niveau van de afzonderlijke ruimten. Daar waar nodig vindt verdieping plaats tot op detailniveau. Contextuele waardestelling Algemene historische waarden. Stedenbouwkundige of ensemblewaarden De voorgevel speelt een belangrijke beeldbepalende rol in dit gedeelte van de Hogewoerd. Er is daarom sprake van hoge stedenbouwkundige waarden. Architectuurhistorische waarden De voorgevel van het pand is een voor Leiden gaaf bewaard voorbeeld van een gevel in neoclassicistische trant. De attiek boven de kroonlijst is een voor Leiden betrekkelijk zeldzaam fenomeen. Het geheel heeft daarom een hoge architectuurhistorische waarde. Bouwhistorische waarden Door de duidelijk afleesbare bouwgeschiedenis en omdat de oorspronkelijk opzet met samengestelde balklagen en consoles vrijwel gaaf bewaard is gebleven is er sprake van hoge bouwhistorische waarden. Dit geldt ook voor de tuingevel van bouwdeel D, met daarin de restanten van een oorspronkelijke pui. De enkelvoudige balklagen in de achterhuizen en in bouwdeel D hebben een positieve monumentwaarde. Gebruikshistorische waarden Aanvankelijk waren de panden afzonderlijk in gebruik als woonhuis met een bedrijfsfunctie op de begane grond. De verdiepingen en zolders waren als woon- en opslagruimte in gebruik. Bijzonder is het langdurig gebruik als wijnkoperij. Door de langdurige en goed gedocumenteerde bewoningsgeschiedenis is er sprake van hoge gebruikshistorische waarden. Interne waardenstelling Exterieur Bouwmassa Aan de straatzijde vertoont het geheel zich als een groot breed pand, maar van de drie oorspronkelijk huizen zijn de afzonderlijke kappen nog steeds waarneembaar. Ook de samenhang met de vroegere achterhuizen is bijzonder. De bouwmassa heeft daarom hoge monumentwaarden. Het tweelaags pand aan de Koenesteeg heeft als massa een indifferente waarde. Voorgevel Hogewoerd Van de voorgevel van rond 1875 is het gedeelte van de eerste verdieping gaaf bewaard gebleven. De onderpui onderging rond 1925 een aanpassing aan de smaak van de tijd. Bijzonder is de bewaard gebleven belettering in Art Decotrant. Er is daarom sprake van hoge monument- 14

waarden. De latere voordeuren van de bovenwoningen hebben een indifrente waarde. Achtergevels De achtergevels van de bouwdelen A, B en C zijn (voor zover thans waarneembaar) in opzet nog oorspronkelijk (laat-zestiende- of vroegzeventiende-eeuws). Ondanks latere wijzigingen is er sprake van hoge monumentwaarden. Zijgevel achterhuis (bouwdeel D) Deze gevel is in opzet nog zeventiende-eeuws en bevat nog een zeldzamen en originele puibalk uit de bouwtijd. Ondanks latere wijzigingen is er sprake van hoge monumentale waarden. Gevels zijhuis Koenesteeg (bouwdeel E) De gevel aan de steeg en de tuingevel zijn zeer eenvoudig van opzet en weinig bijzonder. Er is sprake van indifferente monumentwaarden. Constructie Kelder Alleen in bouwdeel A bevinden zich nog de restanten van een half verdiepte kelder. Gezien het rudimentaire karakter en de geringe zeldzaamheid is er slechts sprake van positieve monumentwaarden. Draagconstructie In de bouwdelen A, B, en C zijn boven de begane grond de oorspronkelijke samengestelde balklagen van moeren kinderbinten en een groot deel van de consoles nog gaaf bewaard gebleven. De daarin aangetroffen bouwsporen (ravelingen van spiltrappen en stookplaatsen) maken een reconstructie van de vroegere indeling van de drie afzonderlijke huizen mogelijk. Ook de scheidende bouwmuren van de drie panden zijn nog grotendeels aanwezig. Er is daarom sprake van hoge monumentwaarden. De enkelvoudige balklagen in de achterhuizen dateren uit de achttiende en negentiende eeuw. Hier gaat het om positieve monumentwaarden. Hetzelfde geldt voor de bouwdeel D. Bij bouwdeel E bleef boven de begane grond een deel van een oudere enkelvoudige balklaag bewaard. Dit heeft een positieve monumentwaarde. Het andere deel en de balklaag boven de eerste verdieping hebben een indifferente monumentwaarde. Kapconstructie De kapconstructies boven bouwdeel A is samengesteld uit oudere elementen en dateert vermoedelijk van voor de bouwtijd van het tegenwoordige pand (mogelijk afkomstig van een voorganger ter plaatse). De gordingenkap boven bouwdeel B dateert uit een periode en kwam vermoedelijk gelijktijdig met de bouw van de voorgevel tot stand. Er is, gezien het algemene voorkomen van dit soort constructies sprake van positieve monumentwaarden. Ook bouwdeel C heeft een gordingenkap. Deze is vermoedelijk ouder, gezien de aanpassingen aan de voorzijde. Er is daarom sprake van hoge monumentwaarden. 15

Interieur Kelder Het keldertje in bouwdeel A bleef slechts rudimentair bewaard. Er is sprake van positieve monumentwaarden. Begane grond De indeling en aankleding van de begane grond heeft een positieve monumentwaarde. Het gaat daarbij om de trappen naar de eerste verdieping, de klinkerbestrating en de plavuizenvloer (bouwdeel D) en de schappen in de achterhuizen. De scheidingswanden in bouwdeel D hebben eveneens een positieve waarde. Eerste verdieping De indeling op de eerste verdieping wordt allereerst bepaald door de bouwmuren tussen de verschillende bouwdelen. De verdere indeling en aankleding in de bouwdelen A en B kwam vermoedelijk pas tot stand bij de grote verbouwing van 1875. Ook de beide schouwpartijen en vrijwel alle deuren met hun omlijstingen dateren uit deze periode. Het thans in de voorste vertrekken aanwezige papierbehang dateert uit het begin van de jaren dertig van de twintigste eeuw. Het geheel is uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven en heeft daarom als geheel een positieve monumentwaarde. De beide schouwpartijen verdienen bijzondere vermelding. Zolders De zolder van bouwdeel A heeft geen nadere indeling. Bouwdeel B heeft aan de voor- en achterzijde een eenvoudig afgetimmerd vertrek. In bouwdeel C is een kamertje afgetimmerd aan de voorzijde. Gezien het algemene voorkomen en de eenvoudige afwerking is er sprake van positieve monumentwaarden. 16

5 Advies en aanbevelingen Het complex Hogewoerd 59-61 bezit belangrijke - en op een aantal punten voor Leiden unieke - kwaliteiten op monumentengebied. Bij het ontwikkelingen van de plannen wordt in het bijzonder aandacht gevraagd voor het unieke karakter van de bedrijfsruimten op de begane grond en bijzondere ongeschonden staat van de woonruimte op de eerste verdieping van de bouwdelen A en B. Punten voor nader (bouwhistorisch) onderzoek: - Mogelijk kunnen de consoles in bouwdeel C, met hun voor Leiden unieke profilering, nader worden gedateerd door dendrochronologisch onderzoek van de moerbalken. - Nader onderzoek van de puibalk/bovendorpel in de tuingevel van bouwdeel E. - Nader onderzoek van de strijkbalken aan de voorzijde; mogelijk bevatten deze nog aanwijzingen omtrent de indeling van de oorspronkelijke gevels van de zeventiende-eeuwse panden. - Het vastleggen van de voor de bouwmuren en gevels gebruikte baksteen (formaat en 10-lagenmaat); op dit moment is niet duidelijk of er - met name in de bouwmuren - nog sprake is van muurwerk daterend uit een (laat)middeleeuwse situatie; - Nader onderzoek van de binnenzijde van de voorgevel op de begane grond; het is mogelijk dat rond 1875 alleen de bovengevel werd aangebracht, waarbij op de begane grond muurwerk uit eerdere fasen behouden bleef; - Nader onderzoek en documentatie van de balklagen en de daarin opgenomen ravelingen en sporen van trapgaten en stookplaatsen, op grond waarvan de vroegere zeventiende-eeuwse indeling van de drie panden kan worden vastgesteld. - Bij graafwerk onder de thans aanwezige klinkerbestrating dienen eventuele bouwsporen (muurwerk, aanleg van kelders en oudere vloerafwerkingen) te worden gedocumenteerd. - De op meerdere plaatsen aanwezige papierbehangsels dienen nader te worden onderzocht en gedateerd. - Nader onderzoek en consolidatie van het unieke, op het pleisterwerk geschilderde behangsel in de voorkamer op de eerste verdieping van bouwdeel C. - Kleuronderzoek, waarbij met name aandacht wordt gevraagd voor de oorspronkelijke kleurstelling van de voorgevel. 20

Afb. 1. Chaerte van de Hogewuert beginnende van de Jorissteech, streckende tot de Vrouwensteech. 8 [Leiden, ELO, arch. inv. 0501A, SA II, inv.nr. 5153, Straetbouc, kaart 8] 21

k Afb. 2. Chaerte van de Hogewuert beginnende van de Jorissteech, streckende tot de Vrouwensteech. 8. Detail met rechtsboven de huizen Hogewoerd 59-63 [Leiden, ELO, arch.inv. 0501A, SA II, inv.nr. 5153, Straetbouc, kaart 8] 22

Afb. 3. Detail van de kaart van Pieter Bast, 1600 [Leiden, ELO, Beeldbank, PV 329.1a] 23

Afb. 4.De panden aan de Hogewoerd op de kaart van Johan Blaeu, 1645 [Leiden, ELO, Beeldbank, 351.1] 24

Afb. 5.De panden aan de Hogewoerd op de kaart van Hagen, 1670 [Leiden, ELO, Beeldbank, 363.A] 25

Afb. 6. De panden aan de Hogewoerd op de kadastrale minuut, ca. 1825 [watwaswaar.nl] 26

Afb. 7. Nieuwe Kaart der Stad Leiden, 1850, opgedragen aan de edel achtbare heeren Burgemeester en Wethouders en leden Afb. @. Detail van de kaart van Pieter Bast, 1600 [Leiden, ELO, Beeldbank, PV 329.1a] van den raad der Stad Leijden; opgemeten en vervaardigd door W.J. van Campen landmeter der 1e klasse van het kadaster te Leijden". De panden aan de Hogewoerd op de kaart van W.J. van Campen [Leiden, ELO, Beeldbank, 432.1] 27

Afb. 8. Detail van de huisnummerkaart met de oude huisnummering (ca. 1827) [Leiden, ELO, Beeldbank, 409.3] 28

Afb. 9.De panden aan de Hogewoerd op de bijgewerkte kadastrale kaart van W.J. van Campen [Leiden, ELO, Beeldbank, 403.4] 29

Afb. 10. Het bouwblok met de panden op de kaart van H.L.A. van Campen uit 1899. Op dat moment heeft het complex de contour zoals heden nog steeds het geval is [Leiden, ELO, Beeldbank, 477.5] 30

Afb. 11. De Hogewoerd met rechts vooraan Hogewoerd 59-61 omstreeks 1900 [Leiden, ELO, Beeldbank, GN002891] 31

Afb. 12. De wijkoperij omstreeks 1900. In het grote huis op de achtergrond (Hogewoerd 57) was vanouds de herberg t Stathuys van Antwerpen gevestigd [Collectie Stichting Diogenes Leiden] 32

Afb. 13. Plattegrond Hogewoerd 59-61 met de balklagen boven de begane grond [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 33

Afb. 14. Plattegrond Hogewoerd 59-61 met de balklagen boven de eerste verdieping [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 34

Afb. 15. Plattegrond Hogewoerd 59-61 met de plaats van de kapspanten op de zolders [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 35

Afb. 16. Plattegrond Hogewoerd 59-61 met de plaats van de doorsneden [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 36

Afb. 17. Hogewoerd 59-61. Doorsnede A-A. Langsdoorsnede van Hogewoerd 61. Doorsnede B-B. Langsdoorsnede over Hogewoerd 59b (linker gedeelte) [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 37

Afb. 18. Hogewoerd 59-61. Doorsnede C-C. Langsdoorsnede van Hogewoerd 59a (rechter gedeelte). Doorsnede D-D. Dwarsdoorsnede over Hogewoerd 59a, 59b en 61, gezien naar achteren [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 38

Afb. 19. Hogewoerd 59-61. Doorsnede E-E. Dwarsdoorsnede over de achterhuizen. Doorsnede F-F. Langsdoorsnede over het achterhuis aan de Koensteeg [tekening ingemeten door Bureau Moned Leiden, beschikbaar gesteld door Architektenburo Marcel van Dijk, Oegstgeest] 39

Afb. 20. De voorgevel van Hogewoerd 59-61. De drie makelaars boven de attiek geven de nok van de drie afzonderlijke panden weer 40

Afb. 21. De voorgevel gezien vanuit het noordwesten met op de achtergrond Hogewoerd 63 Afb. 22. De entree van Hogewoerd 61 met rechts daarvan een van de bedrijfsdeuren van de wijnkoperij Afb. 23. De gevels aan de Koenesteeg. De wit gepleisterde gevel op de achtergrond is die van Hogewoerd 63. Daarna komt de lage gevel van het achterhuis van dat pand. De gevel met de twee vensters saat op de plaats van het vroegere Koensteeg 1. Links daarvan de tuingevel 41

Afb. 24. De achtergevels gezien vanuit de Koenesteeg. Rechts de zijgevel van het vroegere Koenesteeg 1 met daarachter de tuitgevel van het linkerdeel van de panden aan de Hogewoerd (nr. 61). De topgevel is de achtergevel van het middelste gedeelte van de Hogewoerdpanden. De gevel laat zien dat er oorspronkelijk sprake is geweest van een achterhuis (het licht gepleisterde gedeelte) met een zadeldak. De hoog opgaande gepleisterde schijf behoorde bij een achterhuis dat oorspronkelijk deel uitmaakt van het pand Hogewoerd 57 42

Afb. 25. De tuingevel van bouwdeel D met de resten van een zeventiende-eeuwse puibalk 43

Afb. 26. Bouwdeel A. Voorkamer op de begane grond Afb. 27. Bouwdeel A. De trap naar de bovenwoning gezien uit het bedrijfsgedeelte Afb. 28. Bouwdeel A. Het bordes van de trap naar de eerste verdieping 44

Afb. 29. Bouwdeel A. Een van de consoles onder de moerbalken Afb. 30. Bouwdeel A. Het achterhuis met de wijnschappen en de klinkerbestrating Afb. 31. Bouwdeel A. De trap naar de eerste verdieping 45

Afb. 32. Bouwdeel A. De plaats van de oorspronkelijke achtergevel met links de samengestelde balklaag van het voorhuis Afb. 33. Bouwdeel A. De balklaag van het voorhuis gezien naar achteren Afb. 34. Bouwdeel A. De klinkerbestrating in het achterhuis 46

Afb. 35. Bouwdeel B. De bedrijfsdeuren in de voorgevel Afb. 36. Bouwdeel B. De houten scheidingswand met de doorgang naar het achterhuis Afb. 37. Bouwdeel B. Een van de consoles onder de moerbalken 47

Afb. 38. Bouwdeel B. De samengestelde balklaag van het voorhuis Afb. 39. Bouwdeel B. Het oorspronkelijke trapgat tegen de linker bouwmuur 48

Afb. 40. Bouwdeel C. De bedrijfsdeuren in de voorgevel Afb. 41. Bouwdeel C. Het voorhuis gezien naar achteren Afb. 42. Bouwdeel C. De sporen van de gang tegen de rechter bouwmuur tekenen zich af op de moerbalk en langs de kinderbinten 49

Afb. 43. Bouwdeel C. De samengestelde balklaag van het voorhuis met de raveling van een stookplaats op de verdieping en een van de consoles Afb. 44. Bouwdeel C. De balklaag ter plaatse van het oorspronkelijke trapgat tegen de rechter bouwmuur Afb. 45. Bouwdeel C. De sporen van het oorspronkelijke trapgat tegen de rechter bouwmuur recht van onderen 50

Afb. 46. Bouwdeel D. De begane grond gezien naar de tuingevel Afb. 47. Bouwdeel E. De begane grond gezien naar de Koensteeg Afb. 48. Bouwdeel E. De balklaag boven het rechter gedeelte van de begane grond behoort tot een oudere bouwfase dan de rest van dit bouwdeel 51

Afb. 49. Bouwdeel A. De trap gezien vanaf de eerste verdieping Afb. 50. Bouwdeel A. De dwarsgang op de eerste verdieping Afb. 51. Bouwdeel A. De schouwpartij in de voorkamer op de eerste verdieping. De oorspronkelijke moerbalken zijn hier nog in het zicht. De kinderbinten gaan schuil achter een geschilderd plafond op doek 52

Afb. 52. Bouwdeel B. De schouw in de voorkamer op de eerste verdieping Afb. 53. Bouwdeel B. De keuken in het achterste gedeelte Afb. 54. Bouwdeel B. De verbindende gang met bouwdeel E 53

Afb. 55. Bouwdeel D. De schouw in de kamer op de eerste verdieping Afb. 56. Bouwdeel E. De schouw in het achterste gedeelte op de eerste verdieping Afb. 57. Bouwdeel B. De trap naar de zolder 54

Afb. 58. Bouwdeel A. Overzicht met twee van de spantbenen aan de linkerzijde (gezien naar de voorgevel) Afb. 59. Bouwdeel A. Het achterste spant Afb. 60. Bouwdeel A. Het bovendeel van de kapconstructie aan de voorzijde 55

Afb. 61. Bouwdeel B. De kapconstructie met kreupele stijlen Afb. 62. Bouwdeel B. Een van de spanten Afb. 63. Bouwdeel B. Overzicht van de zolder gezien naar de voorgevel 56

Afb. 64. Bouwdeel C. De zijgevel van bouwdeel D met het keukenvenster, gezien vanaf het platje achter bouwdeel C Afb. 65. De zijgevel van Hogewoerd 63 gezien vanaf het platje achter bouwdeel C Afb. 66. Bouwdeel B. De gepleisterde achtergevel met hergebruikte rode zeventiende-eeuwse baksteen 57

Afb. 67. Bouwdeel C. Het portaal op de eerste verdieping met scheidingswanden in Brabants werk Afb. 68. Bouwdeel C. De schouwpartij in de voorkamer op de eerste verdieping Afb. 69. Bouwdeel C. Overzicht met de hoek linksachter van de voorkamer op de eerste verdieping 58

Afb. 70. Bouwdeel C. Het hergebruikte bord onder de vensters van de voorkamer op de eerste verdieping Afb. 71. Bouwdeel C. De enige resterende console onder een van de moerbalken in de keuken aan de achterzijde 59

Afb. 72. Bouwdeel C. Detail van de behangresten en de muurschildering tegen de rechterwand in de voorkamer op de eerste verdieping 60

Afb. 73. Bouwdeel C. Het onderste gedeelte van een van de kapspanten gezien naar de voorgevel Afb. 74. Bouwdeel C. Het bovenste gedeelte van hetzelfde spant 61