NOTA VAN BEANTWOORDING

NOTA VAN BEANTWOORDING Voorontwerp Waddenvisie Samenvatting van de reacties op het Voorontwerp Waddenvisie en de beantwoording door de colleges van Gedeputeerde Staten van de provincies Fryslân, Groningen en Noord-Holland, zoals vastgesteld door deze colleges op 2 juli 2013. Provincie Noord-Holland Provincie Fryslân Provincie Groningen Postbus 123 Postbus 20120 Postbus 610 2000 MD Haarlem 8900 HM Leeuwarden 9700 AP Groningen www.noord-holland.nl www.fryslan.nl www.provinciegroningen.nl

1. LIJST MET INGEDIENDE OPMERKINGEN, PERSONEN / BEDRIJVEN Het Voorontwerp Waddenvisie is vrijgegeven voor consultatie in de periode van 7 mei tot en met 7 juni 2013. Er zijn 27 reacties ontvangen. In deze Nota van beantwoording zijn de reacties samengevat en beantwoord. Hieronder vindt u een overzicht van alle op het Voorontwerp Waddenvisie ingediende reacties. 01 LTO-Noord 02 Wageningen UR, Dairy Campus 03 Zilt Proefbedrijf Tested on Texel 04 Staatsbosbeheer 05 Coalitie Wadden Natuurlijk 06 Rijkswaterstaat 07 Ministerie van Economische Zaken 08 Vereniging van Waddenzeegemeenten 09 De Waddeneilanden 10 ID Management, dhr. R. van Hasselt 11 Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. 12 Kamer van Koophandel Noord-Nederland 13 St. Wadloopcentrum Pieterburen 14 Beheerraad Waddengebied 15 Groningen Seaports 16 Waddenacademie 17 Energy Valley 18 Kon. Ned. Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) 19 Projectgroep WaLTER (Wadden Sea Long Term Ecosystem Research) 20 Stichting Tromp 21 ANWB 22 Regiecollege Waddengebied 23 De Toerzeilers 24 Landschapsbeheer Fryslân en Landschapsbeheer Groningen 25 Wetterskip Fryslân, mede namens de waterschappen Noorderzijlvest en Hunze en Aa s en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier 26 Stichting Draaisma s Werf Welgelegen 27 Loodsteam voor het actieplan Convenant vaarrecreatie Waddenzee (ingediend door Twynstra Gudde) 3

4

2. BEANTWOORDING VAN DE REACTIES Nr. Indiener Samenvatting van de reactie Reactie van Gedeputeerde Staten van Fryslân, Noord-Holland en Groningen 1 LTO-Noord Indiener constateert dat de landbouwsector in de Waddenvisie getypeerd wordt als een toonaangevende economische sector en dat het bieden van ruimte voor economische ontwikkeling één van de twee hoofddoelen voor het Waddengebied is. De kansen voor de ontwikkeling van ruimtelijke kwaliteit kunnen gezocht worden in de aansluiting bij de voortdurende economische ontwikkelingen. Hier passen nieuwe, streekeigen vormen van agrarische bebouwing bij. Wij delen dit standpunt van indiener. Uiteraard moeten ontwikkelingen plaatsvinden binnen de ruimtelijke kaders die de overheden stellen. Indiener benadrukt het belang van de aanvoer van zoet water. Zilte producten zullen geen rol van betekenis spelen. De veredeling van bestaande gewassen met meer zouttolerantie wel, evenals het efficiënter benutten van zoet water door besparing en een beter watersysteem. Wij hebben de tekstpassages over verzilting aangescherpt, zodat deze problematiek duidelijker is verwoord. De Waddenvisie biedt ruimte voor een breed scala maatregelen die verzilting tegengaan. De inschatting van de kansen die zilte teelt biedt, is een verantwoordelijkheid van de desbetreffende ondernemer. Wij hebben in de Waddenvisie de zilte productie - die zowel op land als in aquatische milieus kan plaatsvinden - in dit perspectief geplaatst. Doorspoeling met IJsselmeerwater blijft noodzakelijk, zoals ook is onderstreept bij het Deltaprogramma. 2 Wageningen UR, Dairy Campus Naast inzet van het Waddenfonds op ondersteuning van economisch duurzame projecten, zal ook de inzet op kringloopboeren gericht moeten zijn. De thema s en projecten die intussen in de Agrodeal voor heel Noord Nederland zijn geformuleerd zouden naar de mening van indiener, gerelateerd aan het Waddengebied, ook een plaats dienen te krijgen in de Waddenvisie. Indiener is van mening dat de Waddenvisie een duidelijke visie bevat en is tevreden met de erkenning van het belang van kennisinstituten. Indiener stelt dat de relatie tussen de landbouwsector en andere economische dragers kan worden versterkt door koppelingen met de Met de Agrodeal willen de noordelijke provincies (Groningen, Fryslân en Drenthe) de landbouw stimuleren om flinke sprongen te maken in innovatie en verduurzaming. Een renderende landbouw, die schoon en efficiënt produceert en die meer in harmonie is met de fysieke en maatschappelijke omgeving. Deze inzet geldt onverkort ook voor de landbouw gerelateerd aan het Waddengebied en dit komt al voldoende tot uiting in de Waddenvisie. Om die reden hebben we dit niet apart in de Waddenvisie verwoord. De opmerkingen die indiener maakt, kunnen wij onderschrijven. De relatie tussen de landbouwsector en andere economische dragers, evenals afwegingen over verbrede landbouw en gewenste ontwikkelingen voor duurzame energie en biobased economy, hebben een plaats in de 5

havens (agrobusiness), de energie- en chemiesectoren (biobased) en de fysieke en ecologische kwaliteiten (aquacultuur). Voorts is indiener van mening dat een visie op verbrede landbouw kan worden toegevoegd. Indiener ziet in de Waddenregio grote kansen voor het opzetten en uitwerken van projecten op het gebied van de biobased Economy, en pleit voor een (kennis)agenda voor dit onderwerp. Tenslotte wijst indiener op de kennis die hij heeft op het gebied van zilte teelt en biedt deze kennis aan bij de realisatie van de doelen in de Waddenvisie. Waddenvisie. Wij zijn van oordeel dat deze onderwerpen afdoende zijn beschreven voor het doel dat deze Waddenvisie dient. Wij blijven graag met indiener in gesprek hoe de expertise waarover kennisinstellingen beschikken, ingezet kan blijven worden bij het realiseren van de doelen van de Waddenvisie. 3 Zilt Proefbedrijf Tested on Texel Indiener vraagt om in de Waddenvisie duidelijker te stellen dat de verzilting in het Waddengebied een feit is. Tevens wijst indiener op de kansen die verzilting kan bieden en vraagt deze kansen in de Waddenvisie ook te benoemen. Ten slotte vraagt indiener om kennisontwikkeling over verzilting toe te voegen als speerpunt in de paragraaf over landbouw. 4 Staatsbosbeheer Indiener spreekt waardering uit over de kwaliteit van de Waddenvisie. De visie zou verduidelijkt kunnen worden door scherper aan te geven wat de provincies gaan doen en wat zij van andere partners verwacht. Meer duidelijkheid over hoe de Waddenvisie zal doorwerken, is wenselijk. Indiener bepleit een nuancering van de twee hoofddoelen van de Waddenvisie, per geografische eenheid (diversiteit in accenten voor het gebied). Indiener stelt voor het programmadoel van het programma Naar een rijke Waddenzee in de visie te integreren. Indiener mist in de Waddenvisie een beschouwing over de internationale samenhang van zowel ecologische als economische ontwikkelingen. Het standpunt van indiener dat verzilting zowel een bedreigend feit is, als een kans, onderschrijven wij. Wij hebben de tekst in paragraaf 2.2 verduidelijkt. Het belang van kennisontwikkeling over verzilting is aangepast in één van de speerpunten. Voor het belang van kennisontwikkeling (ook over verzilting) verwijzen wij tevens naar onze reactie op nr. 16. De rol van de provincies en de verwachtingen die wij hebben van anderen, hebben wij toegelicht in hoofdstuk 1 van de Waddenvisie. Deze tekst hebben wij op enkele onderdelen aangepast om aan de opmerking van indiener tegemoet te komen. Het is evident dat in bepaalde gebieden dergelijke nuanceringen bestaan. Op enkele plaatsen in de Waddenvisie hebben wij dit meer benadrukt. Het programma Naar een rijke Waddenzee heeft een duidelijk plaats in zowel hoofdstuk 1, als in paragraaf 2.1. Het concept van ecosysteemdiensten is waardevol en verdient toepassing op gebiedsniveau. De samenhang tussen ecologische en economische ontwikkeling en de betekenis die beide voor elkaar kunnen hebben, is een rode draad in de Waddenvisie. Het concept van ecosysteemdiensten wordt daarnaast genoemd in paragraaf 2.1. Over de internationale ecologische betekenis van de Waddenzee hebben wij in hoofdstuk 1 en paragraaf 2.1 enkele passages opgenomen. 6

Indiener pleit voor splitsing van speerpunt 4 op pagina 13, zodat het onderscheid tussen behoud van ecologische kwaliteiten en het bijpassend beheer ervan, beter uit de verf komt. Wij hebben deze aanbeveling in gewijzigde vorm overgenomen. Overigens wijzen wij erop dat over dit thema nog een discussie loopt, dus dat enkele concrete punten die indiener noemt (o.a. gebiedsfonds en de financiering van het beheer van de grote wateren) nog nader besproken moeten worden. Het beheer van de Waddenzee blijft een verantwoordelijkheid van het Rijk. Daarnaast doet indiener nog enkele suggesties: = toeristische ontwikkeling: hoewel de thema s de juiste zijn, zijn de actiepunten niet nieuw, komen ze aanbodgericht over en roepen ze de vraag op waarom vergelijkbare actiepunten uit het B&O-plan niet tot ontwikkeling zijn gekomen; Onze reactie op deze suggesties is als volgt: = we zijn het over de richting en thema s eens, maar we zien geen noodzaak gedetailleerd en vraaggericht op acties in te gaan zoals in het B&Oplan. De Waddenvisie bestaat naast het B&O-plan en de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de maatregelen uit het B&Oplan zijn inmiddels belegd bij de partners, die daarover gaan; = benoem dat het agrarisch cultuurlandschap en de bijbehorende biodiversiteit, een toeristische motor kan zijn; = de alinea In de Havenvisie van het Wad (pag. 20) sluit niet aan bij het proces om te komen tot een Actieplan Convenant Vaarrecreatie Waddenzee. Neem de conclusies van het actieplan hier over; = indiener biedt aan te ondersteunen bij het uitwerken van een actieplan, gebaseerd op de natuur en het Waddenlandschap en (bovenregionaal) visitorsmanagement. = naar onze mening is dit afdoende verwoord; = het Actieplan is nog niet besluitrijp en kan daarom hier nog niet worden overgenomen. Wel hebben wij het belang van een evenwichtige ontwikkeling van natuur en recreatie, waarbij gezocht wordt naar maatwerk en erkenning van wederzijdse belangen, geëxpliciteerd; = wij waarderen dit aanbod. Concrete voorstellen om tot uitwerking van de Waddenvisie te komen kunnen worden gedaan in het kader van de totstandkoming van het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. 5 Coalitie Wadden Natuurlijk Indiener stelt dat het primaat van de natuur in de Waddenzee, zoals verwoord in de PKB Waddenzee, meer nadruk moet krijgen, evenals de intrinsieke waarde van natuur. Op dit punt hebben wij de tekst van de Waddenvisie verduidelijkt. De intrinsieke waarde van natuur heeft een plaats gekregen in de introductietekst van hoofdstuk 2. Indiener wenst meer duidelijkheid over het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017 en de budgetten die hiermee gemoeid zijn. De status van de Waddenvisie, de financiering en het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017 worden toegelicht in hoofdstuk 1 van de Waddenvisie. Voor meer informatie over het Waddenfonds verwijzen wij u 7

graag naar www.waddenfonds.nl. Indiener pleit voor het opnemen van teksten over de verbetering van beleid, beheer en uitvoering (incl. het beter organiseren van vergunningverlening, monitoring en natuurbeheer) en verwijst naar goede voorbeelden in andere landen. Ook mist indiener uitspraken over de rol van wetenschappelijk onderzoek. Verbetering van beleid is ingebracht in paragraaf Governance. In de speerpunten van paragraaf 2.1 hebben wij een aanvullende passage opgenomen over het belang van gezamenlijk beheer van de Waddenzee en een voorstel voor het vervolg. Over deze onderwerpen gaan wij graag het gesprek aan met indiener. Overigens komen deze onderwerpen in de Natura2000-beheerplannen, die vrijwel afgerond zijn, ook aan de orde. Zie over wetenschappelijk onderzoek ook onze reactie op nr. 16 Indiener kan zich goed vinden in de inhoud van de Waddenvisie, maar heeft enkele opmerkingen: = passage over zoutwinning verwijderen, aangezien zoutwinning schadelijker is dan gaswinning; = windenergie-locaties langs de Afsluitdijk en de Waddenkust ten westen van de Eemshaven zijn ongewenst en moeten worden uitgesloten; Onze reactie op deze punten luidt als volgt: = het Rijk heeft, onder andere op basis van een milieueffectrapportage, een vergunning afgegeven voor zoutwinning onder het Wad. De provincie Fryslân verzet zich niet tegen zoutwinning onder het Wad zolang m.b.t. bodemdaling wordt voldaan aan de voorwaarden die in de Waddenvisie zijn genoemd; = de locaties voor windenergie zijn nog in onderzoek. Hieruit zal blijken of sprake is van schadelijke effecten op natuurwaarden. Tot de resultaten van deze onderzoeken bekend zijn, sluiten wij geen locaties uit. Overigens worden besluiten over windparken groter dan 100 Megawatt, door het Rijk genomen; = p. 11: bedreigingen moeten worden aangevuld met activiteiten die (vlak) buiten het Waddengebied plaatsvinden, maar wel effect hebben, zoals windturbines, offshore-activiteiten, delfstofwinning en vaargeulverdiepingen; = de tekst van de desbetreffende alinea is gewijzigd. Wij zijn van oordeel dat met de opsomming die nu gegeven wordt ( Nu reeds staan de fysieke en ecologische waarden van de Waddenzee en de eilanden onder druk door de optelsom van belastende vormen van scheepvaart en visserij, toerisme en recreatie, bedijkingen, inpoldering, havenontwikkeling en industrialisatie ) een voldoende breed palet aan bedreigende ontwikkelingen is genoemd; 8

= in de paragraaf over natuur ontbreekt aandacht voor de internationale rol die het Waddengebied speelt voor o.a. trekvogels en trekvissen; = hoe zien de provincies de ontwikkeling van de noordelijke zone in Fryslân en Groningen en het Eems-Dollardgebied? = in de paragraaf over visserij kan meer gezegd worden over de noodzaak tot herstel van visbestanden, beperkingen voor de visserij en uitfasering van de mechanische pierenwinning; = in de paragraaf over waterbeheer ontbreekt een speerpunt voor vispassages / zoet-zoutovergangen en meer inzet op waterkwaliteit en het vasthouden van zoet water; = in de paragraaf over recreatie is de inzet op groei te eenzijdig verwoord. Daarnaast vraagt indiener een visie op de Defensieactiviteiten in het gebied; 6 Rijkswaterstaat Indiener stelt dat de visie een goede basis is voor het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017; wel is voor de besteding van de Waddenfondsgelden een meer concrete uitwerking in dat Uitvoeringsplan nodig. Indiener constateert dat de ecologische en economische doelstelling in de Waddenvisie, op gespannen voet kunnen staan met elkaar en met de PKB Waddenzee. Indiener vraagt duidelijkheid hoe met deze spanning zal worden omgegaan. = op dit punt hebben wij de tekst van de Waddenvisie aangescherpt; = hierover staan in de verschillende onderdelen van de Waddenvisie al tekstpassages. Voor het overige verwijzen wij naar de Structuurvisie/Omgevingsplannen van de desbetreffende provincies; = in paragraaf 2.2 is al aandacht voor de beperkingen voor de visserij. Wij hebben de paragraaf wel verduidelijkt ten aanzien van de noodzaak tot herstel van visbestanden. Wij achten het niet juist in dit stadium uitspraken te doen over uitfasering van bepaalde vormen van gebruik, zoals ook pierenwinning. De toelaatbaarheid is zaak voor de N2000-beheerplannen en vergunningverlening inzake de Nb-wet. = het belang van vispassages is genoemd in paragraaf 2.1. Het belang van zoet-zoutovergangen, zoet water en waterkwaliteit zijn benoemd zijn paragraaf 2.2; = wij onderschrijven dit standpunt. Overigens spreken we in de Waddenvisie ook over kwalitatieve groei als speerpunt. Wij hebben de tekst op dit punt verduidelijkt. Wij hanteren het PKB-beleid ten aanzien van Defensieactiviteiten. Zie ook eerdere opmerkingen over Rijksverantwoordelijkheid voor het beheer. Dit standpunt onderschrijven wij. In de Waddenvisie hebben wij benadrukt dat de ruimtelijk-planologische kaders van de PKB Waddenzee, de provinciale Structuurvisie / Omgevingsplannen en de gemeentelijke bestemmingsplannen leidend zijn bij conflicterende ruimtelijke belangen. 9

Indiener stelt dat de Waddenvisie elementen bevat waarvoor indiener medeverantwoordelijk is. Om die reden gaat indiener ervan uit dat deze onderdelen van de Waddenvisie alleen gerelateerd zijn aan de bestedingen uit het Waddenfonds. Daarnaast vraagt indiener de provincies hun ambities voor de uitvoering van Natura2000 in het Waddengebied en Noordzeekustzone te formuleren. Deze opmerkingen kunnen wij niet onderschrijven. De Waddenvisie is niet enkel gerelateerd aan bestedingen uit het Waddenfonds, maar bevat ook een beleidsinhoudelijke ambitie van de provincies. Deze ambitie kan zich ook uitstrekken tot onderwerpen waarvoor het Rijk primair verantwoordelijk is. De inhoud van de Waddenvisie komt overeen met de ambities voor Natura2000. Het voert echter te ver deze ambities geheel in de Waddenvisie te formuleren. Hiervoor verwijzen wij naar de Natura2000-beheerplannen (in ontwikkeling). Indiener stelt voor het gesprek over de gezamenlijkheid in beheer van de Waddenzee, te voeren in de Beheerraad. Dit voorstel onderschrijven wij en hebben wij opgenomen in de Waddenvisie als separaat speerpunt. 7 Ministerie van Economische Zaken Indiener formuleert nog enkele concrete suggesties voor de tekst: = pag. 4: de Afsluitdijk als icoon contrasteert met het negatieve beeld van het effect van de Afsluitdijk op het ecologisch systeem. = pag. 11: de formulering onder het kopje Bedreigingen wekt de indruk dat baggerwerkzaamheden in de Waddenzee het gebied onder druk zetten. Er zijn geen significant negatieve effecten op de natuurwaarden aantoonbaar. = pag. 11: in het Nederlandse deel van de Eems treden geen zuurstofloze periodes op. = pag. 28: Rijkswaterstaat heeft de verantwoordelijkheid voor de regie op de realisatie van de natuurkwaliteit door RWS zelf én door medeoverheden en beheerders, maar is niet verantwoordelijk voor de realisatie ervan. Indiener onderschrijft de hoofddoelen van de Waddenvisie, maar wenst meer duiding hoe de visie zich verhoudt tot het Rijksbeleid, onder andere met betrekking tot de internationale context en de aankomende regeringsconferentie. Ten aanzien van de gezamenlijkheid in beheer van Onze reactie op deze suggesties is als volgt: = dit standpunt onderschrijven wij niet. De Afsluitdijk is een icoon voor het Waddengebied, maar wij willen niet de ogen sluiten voor het feit dat de Afsluitdijk ook negatieve gevolgen heeft gehad op o.a. het ecologisch systeem. Naar ons oordeel kunnen beide kwalificaties naast elkaar opgeld doen; = dit punt hebben wij aangepast; = dit punt hebben wij aangepast; = de verantwoordelijkheid voor de realisatie ligt primair bij het Rijk. Voor de Waddenvisie zijn de kaders die het Rijk heeft gesteld in de PKB Derde Nota Waddenzee, leidend. Wij hebben de rol van het Rijk nader geduid. Ten aanzien van het gemeenschappelijk beheer hebben wij de tekst aangepast. De gevraagde passage hebben wij in enigszins gewijzigde 10

de Waddenzee wijst indiener erop dat het Rijk ten aanzien van de Waddenzee een primaire verantwoordelijkheid heeft. Graag ziet indiener opgenomen dat "het Rijk de provincies uitnodigt om mee te denken over de toekomst van het beheer". Tenslotte wijst indiener erop dat het schema op pagina 28 onvolledig is. Zo ontbreken de Rijksverantwoordelijkheden op grond van de Mijnwet en de Visserijwet. tekstredactie overgenomen. Het schema in de bijlage is, naar aanleiding van verschillende reacties, verder gecompleteerd. Wij wijzen erop dat het schema gebaseerd is op het schema dat behoort bij de Rijksstructuurvisie Infrastructuur en Ruimte. Het is bedoeld ter indicatie en is geenszins uitputtend. Rijksverantwoordelijkheden t.a.v. de Mijnwet en Visserijwet zijn bijvoorbeeld niet meegenomen. Separaat van de formele reactie hebben wij per e-mail van het ministerie nog het verzoek ontvangen om de volgende tekstpassage op te nemen: Te erkennen dat de Waddenzee een onmisbare tussenstop vormt voor miljoenen trekvogels en dat de Waddenzee daardoor internationaal verbonden is met gebieden die zich uitstrekken langs de Oost-Atlantische kustlijn van de Arctische gebieden tot diep in Afrika. De gevraagde passage hebben wij in enigszins gewijzigde tekstredactie overgenomen. 8 Vereniging van Waddenzeegemeenten Indiener stelt dat de Waddenvisie helder is geschreven en een logische opbouw heeft; indiener wil graag overleg met de provincies over de mogelijkheden tot realisatie. Daarnaast heeft indiener diverse concrete tekstvoorstellen. De belangrijkste zijn: = aangeven dat windmolenparken op zee economische kansen bieden; = de problematiek van bevolkingsafname en de gevolgen ervan adresseren; = de begrenzing van Natura2000-gebieden zouden in een dynamische Waddenecotoop bij voorkeur ook dynamisch moeten zijn; = alinea s over bedreigingen in zijn geheel schrappen, omdat dit niet bijdraagt aan de wens om de visie ook als uitgangspunt van partners te laten gelden; = de relatie tussen verdieping vaargeulen en beperking van de ruimte voor de visserij is niet duidelijk; daarom schrappen. De provincies treden graag in overleg met de gemeenten over dit onderwerp, in vervolg op de eerdere gesprekken. De meeste tekstvoorstellen van indiener zijn overgenomen in de Waddenvisie. Onze reactie op enkele tekstvoorstellen waarmee wij niet kunnen instemmen, is als volgt: = naar ons oordeel zijn de economische kansen van de offshore industrie afdoende benoemd (o.a. in hoofdstuk 1 en paragraaf 3.5; = op verschillende plaatsen in de Waddenvisie wordt aan deze problematiek gerefereerd. Wij hebben de tekst in paragraaf 1.1 aangepast; = de (aanpassing van de) begrenzing van de Natura2000-gebieden is een rijksverantwoordelijkheid. = de tekstredactie van de desbetreffende alinea is gewijzigd. Overigens zijn wij van mening dat een analyse van belangrijkste bedreigingen voor het Waddengebied, goed past binnen de doelen van deze beleidsvisie; = dit punt hebben wij aangepast. 11

9 De Waddeneilanden Indiener kan zich goed vinden in de Waddenvisie en stelt een aantal tekstuele wijzigingen voor: = recreatie toevoegen als belangrijke economische drager voor de eilanden; = Noordzeekust als geografische entiteit toevoegen op enkele plaatsen in de Waddenvisie; = duidelijkheid bieden over de begrenzingen van het Waddengebied (ook i.v.m. gemeentelijke herindelingen); = aangeven wat de positie van de Waddenvisie is t.o.v. andere documenten (zoals BARRO en prov. verordeningen); = gelijkwaardigheid en verwevenheid van beide hoofdoelstellingen (ecologie en economie) benoemen; = cultuurlandschappen eilanden (zijn anders dan die van vaste land) ook vermelden; = de beschrijving van bedreigingen is beperkend voor ontwikkelingen; = vertrekpunten Programma Naar een rijke Waddenzee verwerken; = bij speerpunt kustveiligheid specifiek vermelden: buitendijkse gebieden, (meerlaagse) kustveiligheid, nieuwe dijkvormen en culturele landschapsvorming(-kunst); = bij perspectief voor economische dragers aandacht voor kleinschalig historisch landschappelijk medegebruik, incl. kleinschalige visserij; = graag aandacht voor efficiencyverbetering en verduurzaming bedrijfsvoering landbouw; = eilanden als toeristisch visitekaartje komt onvoldoende naar voren = voor toerisme op de eilanden behoefte aan kwaliteitsverbetering en ontwikkeling; naast seizoensverlenging ook seizoensverbreding noemen; = recreatievaart onderscheiden in zeil- en motorjachten en bruine vaart, Wij reageren hieronder puntsgewijs op de tekstvoorstellen van indiener: = dit punt hebben wij aangepast; = dit punt hebben wij aangepast; = in de Waddenvisie wordt gebruik gemaakt van de begrenzing die is opgenomen in de PKB Waddenzee, met de gemeentegrenzen zoals die in 2005 bestonden. Wij hebben de begrenzingskaart en de bijbehorende toelichting, verduidelijkt; = dit punt hebben wij verduidelijkt in paragraaf 1.2; = naar ons oordeel is dit afdoende benoemd in hoofdstuk 1; = naar ons oordeel is dit afdoende benoemd in hoofdstuk 1. = bedreigingen als zodanig zijn niet beperkend; enkel de regelgeving of (het gebrek aan) financiële middelen kan beperkend werken; = de inhoud van het Programma Naar een rijke Waddenzee is opgenomen in paragraaf 2.1; = dit punt hebben wij aangepast; = hoewel wij de waarde van deze zaken onderschrijven, zijn ze naar ons oordeel minder goed te kwalificeren als economische dragers; = naar ons oordeel is dit afdoende benoemd in paragraaf 3.1; = naar ons oordeel is dit afdoende benoemd in paragraaf 1.1; = naar ons oordeel is het belang van kwaliteitsverbetering afdoende benoemd, wel is seizoensverbreding toegevoegd. We onderschrijven het belang van het aanboren van nieuwe doelgroepen (bijv. zorgtoerisme). = wij zien geen noodzaak dit onderscheid aan te brengen of kleine 12

aangezien deze een andere infrastructuur vraagt. Daarnaast kleine jachthavens noemen als specifiek speerpunt; = in speerpunt 2 willen wij aandacht vragen voor een koppeling met het Werelderfgoed. De havens vormen hierin een overgang naar het achterland; = komen de ontwikkelingsvisies van de diverse havens overeen met de Waddenvisie? = naast aandacht voor windenergie ook aandacht voor m.n. zonneenergie = wat is de opvatting van de provincies, vanuit RO-perspectief, over de near shore windparkplannen van het Rijk? = graag het pionierprogramma van de Waddeneilanden noemen; =aan het energie-speerpunt 4 m.b.t. het zelfvoorzieningsprincipe duurzame eilanden als derde element toevoegen effectieve manieren van gebruik van brandstoffen = aandacht voor demografische ontwikkelingen op de Waddeneilanden. jachthavens als speerpunt te benoemen; = dit punt hebben wij aangepast; = ja, de Waddenvisie is hierop afgestemd; = naar ons oordeel komen de verschillende vormen van energievoorziening afdoende aan bod; = de waddenprovincies zijn geen voorstander van near shore windparken. = dit punt hebben wij aangepast; = dit punt hebben wij aangepast; = op verschillende plaatsen in de Waddenvisie wordt aan deze problematiek gerefereerd. Wij hebben de tekst in paragraaf 1.1 aangepast. 10 ID Management, dhr. R. van Hasselt 11 Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. Indiener vraagt aandacht voor het maritiem erfgoed. Specifiek vraagt indiener aandacht voor de moderne zeilende vrachtvaart, de bruine vloot en de behoudsactiviteiten van Maritiem Erfgoed. Indiener deelt de grote lijnen van de Waddenvisie en waardeert het dat de visie verdere optimalisering van de gaswinning in het Waddengebied niet uitsluit. Daarnaast doet indiener enkele tekstuele suggesties ten aanzien van bodemdaling door gaswinning (pag. 5) en aanlanding van energie (pag. 22). Zowel het behoud van het maritiem erfgoed als de economische betekenis van de moderne vrachtvaart heeft onze aandacht. Dit blijkt op een aantal plaatsen in de Waddenvisie, o.a. in de paragrafen 3.3 en 3.4. Wij hebben de teksten hier verduidelijkt. Een nadere uitwerking van deze doelstellingen kan plaatsvinden in het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. Wij kunnen instemmen met de tekstvoorstellen, omdat deze leiden tot een verdere verduidelijking van de tekst in de Waddenvisie en hebben deze overgenomen. 12 Kamer van Koophandel Indiener onderschrijft de hoofdlijn van de Waddenvisie, vooral omdat er een toekomstperspectief voor de economische dragers geboden wordt. Wij beschouwen de reactie van indiener als ondersteuning van ons beleid. 13

Noord-Nederland Indiener wijst op het belang dat overheden goede omstandigheden creëren voor bedrijven en o.a. belemmeringen in de regelgeving wegnemen. 13 St. Wadloopcentrum Pieterburen Indiener stelt enkele vragen over de begrenzing van het Waddengebied en geeft aan voorstander te zijn van het gebruiken van de grenzen van de PKB Waddenzee. In de Waddenvisie wordt gebruik gemaakt van de begrenzing die is opgenomen in de PKB Waddenzee, met de gemeentegrenzen zoals die in 2005 bestonden. Wij hebben de begrenzingskaart en de bijbehorende toelichting, verduidelijkt. Indiener wijst op het belang van een bloeiende kleinschalige kustvisserij voor de recreatief-toeristische functie van visserijhavens en bepleit aanpassing van regelgeving hierop. Wij nemen kennis van uw pleidooi, maar wijzen erop dat voor de Waddenvisie de bestaande juridische kaders leidend zijn. Indiener stelt dat moet worden vermeden dat de aandacht voor promotie en marketing leidt tot grootschalige en kostbare campagnes waarvan het effect onduidelijk is. Promotie en marketing moeten verbinding maken tussen de grootschaligheid van het Waddengebied en de kleinschaligheid van veel ondernemers. Uw opmerking over promotie en marketing kunnen wij ondersteunen. Het slechten van de door u geconstateerde kloof is een uitgangspunt bij het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. 14 Beheerraad Waddengebied Indiener wijst erop dat kleine Waddengebied havens zoals Noordpolderzijl en Termunterzijl niet zijn opgenomen, terwijl deze havens belangrijk zijn als vluchthaven voor zowel de recreatieve waddenvaart als de bruine vloot. De veerdam van Holwerd zou ook een functie als "vluchthaven" moeten hebben vanwege de afstand tussen Harlingen en Lauwersoog. Indiener spreekt zijn waardering uit voor de integrale en duidelijk leesbare Waddenvisie. Indiener nodigt de provincies uit om in gesprek te gaan hoe het beheer van de Waddenzee effectiever kan. Wij realiseren ons dat, naast de havens die in de Voorontwerp Waddenvisie zijn genoemd, ook andere havens een belangrijke rol in het gebied spelen. Wij hebben er echter voor gekozen om de grootste havens te noemen. Wij verwijzen indiener naar het project Kleine Havens, waarin de functie van havens voor de recreatieve Waddenvaart is beschreven. Wij beschouwen de reactie van indiener als ondersteuning van ons beleid. In de speerpunten van paragraaf 2.1 hebben wij een aanvullende passage opgenomen over het belang van gezamenlijk beheer van de Waddenzee en een voorstel voor het vervolg. 15 Groningen Seaports Indiener stelt dat de titel Waddenvisie minder van toepassing is, omdat de Waddenvisie niet ingaat op het beheer en management van Het doel van de Waddenvisie is het stellen van kaders voor het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. De kaders waaraan indiener 14

belastende activiteiten voor het ecosysteem. Voorts wijst indiener erop dat slechts een beperkt deel van de stikstofdepositie afkomstig is van industriële activiteiten, dus dat deze verwijzing kan vervallen. Ten slotte wijst indiener op het belang van zoet water voor de industrie en verduurzaming van de scheepvaart. refereert, zijn vooral planologisch of wetgevingstechnisch van aard en kennen hun plaats in de provinciale structuurvisie / Omgevingsplannen, gemeentelijke bestemmingsplannen en (o.a.) de Natuurbeschermingswet en de Flora- en faunawet. Dit neemt niet weg dat wij het begrip Waddenvisie op zijn plaats achten voor dit document, omdat het een bundeling betreft van diverse beleidsvisies op het Waddengebied en de Waddenvisie een beeld geeft van de provinciale ambities voor het Waddengebied. De overige punten hebben wij, soms in aangepaste vorm, verwerkt in de tekst van de Waddenvisie. 16 Waddenacademie Indiener kan zich goed vinden in de uitgangspunten en de speerpunten van de Waddenvisie en is verheugd over de aandacht in de Waddenvisie voor kennis. Wel constateert indiener dat de vraag op welke wijze het belang van kennis en hoe dit in de praktijk ontwikkeld en toegepast moet worden, nog onvoldoende specifiek is uitgewerkt. 17 Energy Valley Indiener verzoekt om verduidelijking inzake het werkingsgebied van het Waddenfonds. Indiener mist een toelichting op de internationale samenhang, het beleidskader en de samenhang met het achterland. Ook vraagt indiener Wij achten kennisontwikkeling van grote waarde en hebben dit in de Waddenvisie een volwaardige plaats willen geven. Zo verwijzen wij in paragraaf 1.5 naar dit onderwerp en naar de hoofddoelstellingen van het Waddenfonds, van waaruit wij onze verantwoordelijkheid voelen voor het borgen van een duurzame kennishuishouding. Kennisontwikkeling hebben wij echter bewust niet gepositioneerd als zelfstandig hoofdstuk. Wij zijn van mening dat het belangrijk is kennis(ontwikkeling) en monitoring mits relevant toe te passen in de afzonderlijke beleidsinhoudelijke paragrafen. Daarnaast zal dit punt verder worden uitgewerkt in het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. In de Waddenvisie wordt gebruik gemaakt van de begrenzing die is opgenomen in de PKB Waddenzee, met de gemeentegrenzen zoals die in 2005 bestonden. Wij hebben de begrenzingskaart en de bijbehorende toelichting verduidelijkt. Voor investeringen in energie vanuit het Waddenfonds blijven de oude gemeentegrenzen, plus een aanvullend gebied (de gehele provincies Groningen, Fryslân en de kop van Noord-Holland), van kracht. In paragraaf 1.5 van de Waddenvisie staat een korte toelichting op de internationale context. Hier is ook het Wadden Sea Forum genoemd. Wij 15

een nadere toelichting op de status van de Waddenvisie in relatie tot het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017, en de vervolgstappen. realiseren ons dat hierover, evenals over de samenhang met het achterland waarnaar indiener verwijst, nog veel meer kan worden gezegd. Omwille van de focus hebben wij ons echter beperkt tot de tekst in paragraaf 1.5. Over de status van de Waddenvisie en het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017, staat een toelichting in hoofdstuk 1. Bij het formuleren van het Uitvoeringsplan zullen alle relevante stakeholders worden betrokken. Daarnaast heeft indiener nog enkele beleidsinhoudelijke opmerkingen: = in de paragraaf over landbouw wordt onder stip aan de horizon de glastuinbouw gemist. Daarnaast worden voorbeelden van verduurzaming van de landbouw gemist; Onze reactie hierop is als volgt: = in de alinea stip aan de horizon wordt over de agrarische sector in algemene zin gesproken. De glastuinbouw maakt hier onderdeel van uit. Voorbeelden van verduurzaming van de landbouw hebben wij toegevoegd; = ook Noord-Holland is actief op het gebied van blue energy, getijdenenergie en biomassateelt op zee; = meer aandacht voor de energie-infrastructuur; = enkele aanpassingen in de speerpunten voor duurzame energie, zo wordt de aansluiting bij kennisinstellingen en onderzoeksinstituten gemist. Ten slotte wijst indiener op enkele feiten, initiatieven of documenten, zoals: het grootste deel van de aanvoer van vis naar Waddenzeehavens is afkomstig van buiten het Waddengebied; de Green Deal LNG Rijn & Waddenregio en LNG Masterplan; samenwerking in de visserijketen; het initiatief van de Raad van Advies voor de Waddenzeehavens; de positie van Den Helder voor offshore logistiek en maintenance; de economische kansen van verduurzaming van het toerisme. = wij hebben Noord-Holland toegevoegd; = wij erkennen het belang om aandacht te hebben voor de energie infrastructuur. In paragraaf 3.5 is dit nog extra benadrukt; = bij de uitwerking van dit speerpunt zal gekeken worden op welke manier de kennis- en onderwijsinstellingen (ook in de regio) betrokken worden. De door indiener genoemde feiten, initiatieven of documenten zijn ons bekend en sluiten goed aan bij de doelstellingen van de Waddenvisie. 18 Kon. Ned. Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) Indiener wijst op het (ecologische en economische) belang van kennis(- ontwikkeling) en verzoekt een aparte paragraaf over dit onderwerp in de Waddenvisie op te nemen. Zie onze reactie op nr. 16. 16

19 Projectgroep WaLTER (Wadden Sea Long Term Ecosystem Research) Indiener wijst op het belang van onderzoeks- en meetprogramma s op ecologisch en socio-economisch terrein en vraagt om in de Waddenvisie expliciet aandacht te besteden aan dit belang. 20 Stichting Tromp Indiener wijst op het belang van maritiem erfgoed en vraagt aandacht voor de restauratie van Koftjalk de Tromp Zie onze reactie op nr. 16. Wij waarderen uw initiatief en erkennen het belang van het maritiem erfgoed (zie o.a. paragraaf 2.1). Met deze Waddenvisie nemen wij echter geen besluiten over de financiering van concrete projecten. Uw initiatief kan mogelijk een plaats krijgen in het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. Voor meer informatie over subsidiemogelijkheden uit het Waddenfonds verwijzen wij u naar www.waddenfonds.nl. 21 ANWB Indiener stelt vast dat de Waddenvisie een goede synopsis is van beleid dat al is diverse beleidsstukken is vastgelegd. Indiener mist een verwijzing naar het project WaddenWandelen, als voorbeeld van een toeristisch project dat aansluit bij de uitgangspunten voor toerisme en recreatie. Ook mist indiener een verwijzing naar het Convenant vaarrecreatie Waddenzee en het vervolg daarop, of het Pact van Rede. Het project WaddenWandelen hebben wij als aansprekend voorbeeld in de Waddenvisie opgenomen. Ook hebben wij in de paragraaf over recreatie een verwijzing opgenomen naar het Convenant vaarrecreatie Waddenzee en het Pact van Rede. 22 Regiecollege Waddengebied Indiener geeft aan dat de Waddenvisie een prettig leesbaar stuk is, waar de leden van het RCW, naast de eigen kaders, inhoudelijk goed mee uit de voeten kunnen. Indiener geeft aan dat goed is om een handzaam document te hebben, waarin alle provinciale beleid staat samengevat. Indiener is verder van mening dat er in het stuk ook een goede balans is te vinden ten aanzien van ecologie en economie. Indiener geeft enkele algemene zaken mee over onder meer een verduidelijking van de status van de visie, en de verdere uitvoering, het verder uitlichten van het bijzondere van het gebied met concrete aansprekende voorbeeldprojecten. En meer specifiek vraagt de indiener aandacht voor de volgende onderdelen: = scheepvaartveiligheid/rampenbestrijding wordt als onderwerp Over de status van de Waddenvisie en het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017, staat een toelichting in hoofdstuk 1. Bij het formuleren van het uitvoeringsplan zullen alle relevante stakeholders worden betrokken. Onze reactie op deze onderdelen is als volgt: = scheepvaartveiligheid en rampenbestrijding zijn geen provinciale 17

gemist; = de relatie instandhouding culturele waarden en krimp; = bij landbouw verwijzen naar meer generiek beleid; = ambities t.a.v. biomassa hoger leggen; = de diepte van vaargeulen is in PKB-normen vastgelegd, vraag of dit wel in deze visie opgenomen moet? = de status van natuurmonument Waddenzee is vervallen, de provincies zijn daarvoor aan zet, wat is het beleid? 23 De Toerzeilers Indiener kan de doelstellingen van de Waddenvisie onderschrijven, maar is van mening dat in de Waddenvisie weinig wordt gezegd over het oplossen van de conflicterende belangen tussen de verschillende sectoren. verantwoordelijkheden, om die reden staat dit niet in de Waddenvisie; = er is vanuit de verschillende provincies aandacht voor de culturele waarden en krimp, zie ook de toelichting in paragraaf 1.1; = naar onze mening is dit afdoende verwoord; = we zetten biomassa op een zo hoogwaardig mogelijke manier in. Zie ook de tekstpassage over cascadering bij de speerpunten in paragraaf 3.5; = wij delen de mening van de indiener en hebben die tekst om deze reden geschrapt; = op dit moment kent de Natuurbeschermingswet nog steeds de status van Beschermd Natuurmonumenten (art. 16 Nbw). Enkel de voorzorgtoets (eis van een voorafgaande passende beoordeling) voor projecten met mogelijk significante effecten in artikel 16 lid 3 Nbw is door de Crisis- en Herstelwet vervallen. Nog onduidelijk is of het voornemen van toenmalig staatssecretaris Bleker om in het nieuwe wetsvoorstel natuurbescherming de status van Beschermd Natuurmonument te laten vervallen, door het nieuwe Kabinet wordt doorgezet. Het uitgangspunt van de Waddenvisie is synergie van ecologische en economische ontwikkeling in het Waddengebied. Wij erkennen dat soms spanning kan bestaan tussen deze doelstellingen. In het eerste hoofdstuk van de Waddenvisie hebben wij onze visie gegeven over de wijze waarop deze doelstellingen kunnen samengaan en hoe wij met dergelijke spanning willen omgaan. Overigens zal in dergelijke gevallen altijd maatwerk nodig zijn, gebaseerd op de beleidskaders van de betrokken overheden, goede samenwerking tussen partners en creatieve en innovatieve oplossingen. 24 Landschapsbeheer Fryslân en Landschapsbeheer Groningen Indiener kan zich goed vinden in de doelstellingen van de Waddenvisie en vraagt aandacht voor het betrekken van bewoners bij projecten t.b.v. de duurzame instandhouding van het landschap. Tevens wijst indiener op het belang van de grote landschappelijke lijnen in het Waddenlandschap en het zichtbaar / beleefbaar maken ervan. Wij onderschrijven de reactie van indiener en zien deze als ondersteuning van ons beleid. Naar aanleiding van de reactie van indiener hebben wij enkele tekstuele aanpassingen gedaan, die het belang van burgerparticipatie en de landschappelijke elementen in het Waddenlandschap, benadrukken. 18

25 Wetterskip Fryslân, mede namens de waterschappen Noorderzijlvest en Hunze en Aa s en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier De indiener wijst op verschillende beleidsmatige aspecten die een rol spelen bij kustveiligheid en building with nature en zoetwatervoorziening. Met betrekking tot de Kaderrichtlijn Water stelt indiener dat dit in de Waddenvisie te eenzijdig is gekoppeld aan landbouwkundige thema s. Ook verzoekt indiener om het thema water als apart thema te benoemen in het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. Ten slotte vraagt indiener een concretisering van de status en de wijze van uitvoering van de Waddenvisie. De onderwerpen kustveiligheid en building with nature komen in de Waddenvisie voldoende aan bod. Het thema KRW hebben wij benoemd in de paragraaf over natuur en landschap, aangezien waterkwaliteit en natuurontwikkeling hand-in-hand gaan. De status en de wijze van uitvoering van de Waddenvisie zijn toegelicht in het eerste hoofdstuk van de visie. Op de vorm van het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017 kunnen wij op dit moment nog niet vooruitlopen. 26 Stichting Draaisma s Werf Welgelegen Indiener vraagt aandacht voor haar doelstelling om de historische scheepswerf Welgelegen aan het Vliet te Franeker, weer in gebruik te nemen. Daarnaast wenst indiener, na restaurant van de werf, een replica van een houten trekschuit naar ontwerp van scheepsbouwer Van Loon te maken. Wij waarderen uw initiatief en erkennen het belang van cultuurhistorisch erfgoed. Met deze Waddenvisie nemen wij echter geen besluiten over de financiering van concrete projecten. Uw initiatief kan mogelijk een plaats krijgen in het Uitvoeringsplan Waddenfonds 2014-2017. Voor meer informatie over subsidiemogelijkheden uit het Waddenfonds verwijzen wij u naar www.waddenfonds.nl. 27 Loodsteam voor het actieplan Convenant vaarrecreatie Waddenzee (ingediend door Twynstra Gudde) Indiener wijst erop dat hij werkt aan een actieplan, dat per 2014 vervolg zal geven aan het afgeronde en geëvalueerde Convenant vaarrecreatie Waddenzee. Hoewel het actieplan nog niet gereed is, stuurt indiener de uitgangspunten voor uitvoering van het actieplan toe, zodat dit benut kan worden bij de beleidsvorming in de Waddenvisie. Wij onderschrijven het belang van een goed actieplan, als vervolg op het Convenant vaarrecreatie Waddenzee. In dit stadium voert het te ver om de uitgangspunten voor het actieplan integraal over te nemen in de Waddenvisie. Wel hebben wij op basis van uw reactie, de speerpunten over verduurzaming van recreatie en kwalitatieve groei, nog verder aangescherpt. Hierbij hebben wij vooral aandacht besteed aan het samengaan van natuur en recreatie en onze gezamenlijke opgave om deze ambitie te realiseren. 19