0DQLIHVWYRRU0DUNW 0LOLHX 6DPHQYDWWLQJ Een brede groep bedrijven en maatschappelijke organisaties, het Platform Markt & Milieu 1, kiest voor krachtige stappen naar een duurzame energiehuishouding. Deze kenmerkt zich door een fors lagere milieubelasting, betrouwbaarheid en betaalbaarheid. De markt kan en moet daarbij een belangrijke rol spelen. Maar zonder een overheid die de context van de markt aanpast komen er onvoldoende stappen naar een duurzame energiehuishouding. De betrokken partijen bepleiten beleid dat de volgende elementen omvat: een effectief rechtvaardig Europees, en zo mogelijk mondiaal, emissiehandelssysteem voor broeikasgassen en een effectief nationaal emissiehandelssysteem voor verzurende stoffen. Beide systemen dienen heldere lange-termijn doelstellingen te omvatten, zodat bedrijven hun onderzoek en investeringen daarop kunnen afstemmen. een generiek, zoveel mogelijk Europees, beleid gericht op energiebesparing (o.a. warmtekracht) en duurzame energie. De invoering van een effectief mondiaal emissiehandelssysteem voor broeikasgassen vergt tijd; de voortgang van energiebesparing en duurzame energie moet in deze tussenperiode gegarandeerd blijven. Hierbij kan gedacht worden aan een prijs op vervuiling door niet-duurzame energiebronnen, waardoor duurzame energie en energiebesparing concurrerend worden, en voortschrijdende normstelling voor auto s en de belangrijkste elektrische apparaten. Een hierop aansluitend krachtig innovatiebeleid om de positie van het Nederlandse bedrijfsleven te versterken. Het Nederlands EU-voorzitterschap in de 2 e helft van 2004 is een belangrijke kans om voortgang te boeken met de invoering van een dergelijk beleid. Daarom wordt de regering aangeraden dit thema nu ter hand te nemen en nu te starten met de voorbereiding van het voorzitterschap. Het Platform Markt & Milieu bepleit leiderschap van de overheid op dit thema en draagt graag daaraan bij. 1 Akzo Nobel, Essent, Echte Energie, FNV, Gasunie, Milieudefensie, MKB-Nederland, Rabobank, Shell, Triodos Bank, Wereld Natuur Fonds, IVM en CE. 2
9HUQLHXZHQGHQHUJLHEHOHLGNDQVHQHQXLWGDJLQJHQ De wereldeconomie kwakkelt. De spanningen tengevolge van de oorlog met Irak en die tegen het terrorisme zijn nog voelbaar. Politici aarzelen leiderschap te vertonen: straft de onvoorspelbare kiezer nieuwe initiatieven niet direct weer onverbiddelijk af? Natuur en milieu zijn in de publieke aandacht lager op de agenda gekomen. De politieke thema s zijn integratie, veiligheid, zorg, internationale verhoudingen. In het nieuwe regeerakkoord is weinig expliciet opgenomen over de aanpak van de milieuproblemen. Is dit nu wel het moment om met een Manifest Markt & Milieu te komen? Ja meer dan ooit, meent de groep bedrijven, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen verenigd in het Platform Markt & Milieu. Het is dringend noodzakelijk het energiebeleid een forse impuls te geven, duurzaamheid een volwaardige plek te geven in de energiehuishouding, innovatie te bevorderen, en aldus de Nederlandse economie een sterkere positie in Europa, en in de wereld, te geven. De kansen zijn er. Een toenemend aantal bedrijven heeft er belang bij gekregen dat een duurzame energievoorziening gaat ontstaan. Verdergaande stappen zijn nodig om die positie uit te bouwen. De Nederlandse kenniseconomie is een sterk punt nog wel. Maar als we niet uitkijken staan we binnen afzienbare tijd op achterstand. 3
De uitdagingen zijn dan ook stevig: Hoe kan een energievoorziening worden ontwikkeld waarvan de milieubelasting binnen de grenzen blijft van wat ecosystemen kunnen dragen? Hoe kan de energievoorziening zoveel mogelijk onafhankelijk worden gemaakt van fossiele brandstoffen uit politiek instabiele en ondemocratische landen? Of zelfs sowieso uit regio s buiten de Europese Unie. Hoe kunnen marktwerking en liberalisering worden gecombineerd met de bescherming van publieke belangen? Hoe kunnen stimulansen worden gegeven aan voortdurende innovatie, en aan marktintroductie van de veelheid aan veelbelovende, op duurzaamheid gerichte technieken die nu al beschikbaar is? Hoe kan de Nederlandse energie-industrie een vooraanstaande positie in Europa houden? Hoe kunnen de kosten aanvaardbaar zijn voor nationale en internationale bedrijven? Om deze uitdagingen aan te kunnen is een veranderingsproces nodig, waarin verschillende partijen elk vanuit hun rol participeren, en waarin gezamenlijk een toekomst wordt gecreëerd die meer en beter is dan wat elk van de partijen afzonderlijk kan realiseren. 1DDUHHQGXXU]DPHHQLQQRYDWLHYHHQHUJLHKXLVKRXGLQJ Het Platform Markt & Milieu heeft gezamenlijk een visie ontwikkeld over de wijze waarop een duurzame en innovatieve energiehuishouding is te bereiken. Dit Manifest werkt de visie op hoofdlijnen uit, en is tevens een oproep tot leiderschap, tot gedurfde initiatieven en stoutmoedige stappen die een werkelijk vernieuwend en stimulerend klimaat voor een duurzame energievoorziening scheppen. Het Platform Markt & Milieu wil daarmee bijdragen aan de discussie over economie, energie en milieu die vooraf moet gaan aan de politieke keuzes die ons land de komende tijd dient te maken. Het Manifest is tevens een bijdrage aan en ondersteuning van het project Energietransitie dat getrokken wordt door het Ministerie van Economische Zaken, en dat beoogt een langetermijn-veranderingsproces naar een duurzame energiehuishouding op gang te brengen. Tenslotte is het Manifest een oproep aan de politiek, en een uitnodiging om de bijdrage van de energiesector aan economie en innovatie een centrale plaats in het regeringsbeleid te geven, en maatregelen te treffen die deze 4
bijdrage bevorderen en uitbouwen. Het nieuwe kabinet erkent in het regeerakkoord de noodzaak van innovatie en kennisontwikkeling, maar verbindt het thema innovatie en kennis (nog) niet met het thema duurzaamheid en duurzame energievoorziening. Dat is volgens het Platform Markt & Milieu wel nodig. Om het benodigde veranderingsproces succesvol te kunnen doorlopen moet aan een aantal voorwaarden voldaan zijn: 1 Er is besef van de huidige problemen en gevoel van urgentie; de huidige realiteit wordt door de belangrijkste betrokken partijen (overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties, kennisinstellingen) als zodanig problematisch getaxeerd (klimaatverandering, aantasting biodiversiteit) dat er redenen aan kunnen worden ontleend om in actie te komen. 2 Er is bereidheid leiderschap te vertonen: initiatief en verantwoordelijkheid te nemen, eigen acties te ondernemen en andere partijen aan te spreken in hun rol. 3 De belangrijkste betrokken partijen hebben een gezamenlijke heldere visie, die in hoofdlijnen de koers aangeeft, zonder in detaillisme te vervallen. 4 De visie is vertaald in duidelijke doelstellingen, die richting geven aan ieders handelen. 5 Er is een beeld van mogelijke oplossingen, die uitdagend maar wel haalbaar worden geacht. 5
9LMIYRRUZDDUGHQYRRUYHUDQGHULQJ 'HUHDOLWHLWUHGHQHQYRRUYHUDQGHULQJ De huidige realiteit maakt duidelijk dat onze samenleving een andere energiehuishouding nodig heeft. Daarvoor zijn verschillende redenen te noemen: De organisatie van de energievoorziening is de afgelopen jaren door de liberalisering sterk veranderd en zal ook in de toekomst nog sterk veranderen. Er zijn nieuwe ideeën nodig over de wijze waarop publieke belangen zoals beperking milieubelasting en voorzieningszekerheid in deze geliberaliseerde situatie geborgd kunnen worden. Er zijn veel milieumaatregelen getroffen de afgelopen 30 jaar, maar de milieudruk blijft toenemen, terwijl een absolute reductie nodig is. De Nederlandse overheid en de Europese Unie houden vast aan de doelstellingen voor CO 2 -reductie die in Kyoto zijn afgesproken. Nederlandse bedrijven en instellingen hebben een toenemend belang gekregen bij verdergaand milieubeleid. De Nederlandse energievoorziening is o.a. door warmte-kracht installaties al een stuk schoner geworden maar dit wordt in de marktcontext nog onvoldoende gewaardeerd. In Europees verband is een beleid wenselijk dat verdere verduurzaming van de energievoorziening beloont, waardoor Nederlandse bedrijven verder gestimuleerd worden op de punten waar Nederland goed in is. Bij continuering van de huidige trend wordt Europa steeds afhankelijker van fossiele brandstoffen uit gebieden buiten de EU waarvan een deel bestaat uit instabiele landen. Energie-efficiëntie en inheemse (onder meer duurzame) bronnen kunnen helpen die afhankelijkheid te verminderen. /HLGHUVFKDS Om vooruit te komen zijn nieuwe rollen nodig, van zowel oude als nieuwe spelers op het toneel. Bedrijfsleven, overheden en maatschappelijke organisaties houden elkaar thans gevangen in een houdgreep. De overheid kijkt sterk naar het bedrijfsleven, en vindt dat bedrijven het voortouw moeten nemen in het veranderingsproces naar een duurzame energiehuishouding. Bedrijven echter ervaren te weinig consistent en betrouwbaar beleid om te verduurzamen. Ze kijken met name naar de overheid om stappen te zetten in de richting van het internaliseren van milieukosten. Hier vinden ze milieuorganisaties aan hun zijde, maar ze zijn toch soms huiverig voor samenwer- 6
king, omdat ze op andere terreinen de milieubeweging weer tegenover zich zien. De impasse lijkt alleen maar te doorbreken door het creëren van een gezamenlijk perspectief en door afspraken te maken over de rolverdeling in het veranderingsproces. Door helder te maken welke bijdragen men van elkaar kan verwachten, en elkaar ook aan te spreken op deze verwachtingen. De keuze voor een duurzame energievoorziening is uiteindelijk een maatschappelijke keuze, geen keuze van één enkele speler in het spel. Er zal een coöperatief samenspel moeten plaatsvinden tussen overheden, maatschappelijke organisaties, wetenschap en bedrijfsleven, waarbij elk vanuit zijn eigen rol, positie en expertise een bijdrage zal dienen te leveren, en ook over de grenzen van zijn rol heen zal moeten kijken om te bespreken hoe andere rollen kunnen of moeten worden ingevuld. Deze oproep is een beroep op alle partijen om leiderschap te tonen: volledige verantwoordelijkheid nemen voor het veranderingsproces naar een duurzame energiehuishouding. Er is een bijzondere rol voor overheden weggelegd. Zij zullen met name moeten zorgen voor een nieuwe context, een nieuw speelveld, met zodanige condities dat bedrijven gestimuleerd worden duurzaamheid naderbij te brengen. Geen der andere spelers kan in die zin de spelregels ten principale bijstellen, alleen overheden kunnen dat. NGO s fungeren als maatschappelijk early warning system, dat de gevoelens en opvattingen van delen van de samenleving kanaliseert en zo nodig in acties vertaalt. Ze zijn belangrijke 7
aanjagers van het maatschappelijk debat. Bedrijven beschikken over economische middelen en technieken om een markt- of maatschappelijke vraag in producten en diensten te kunnen vertalen. Ze opereren echter op open, competitieve markten, waar economische wetten de grenzen van hun activiteiten bepalen. Om het spel goed in gezamenlijkheid te kunnen spelen, is het nodig dat bedrijven en maatschappelijke organisaties meedenken over effectief overheidsbeleid, en daarvoor gezamenlijk voorstellen ontwikkelen, dat overheden de mechanismen leren begrijpen die op de markt werkzaam zijn, en instrumenten ontwikkelen die daarbij aansluiten, en dat maatschappelijke organisaties hun acties vormgeven vanuit een met andere partijen gedeelde visie op het veranderingsproces naar duurzaamheid. *H]DPHQOLMNHYLVLH Een gezamenlijke visie geeft richting aan het handelen van verschillende partijen, zodat het geheel van de activiteiten meer oplevert dan de som der delen. Tot nu toe zijn visies vooral op het niveau van de inhoud ontwikkeld; de beelden van hoe een duurzame energiehuishouding eruit zou moeten zien zijn in het algemeen sterk technisch van aard. Bepaalde technieken zouden wel in het beeld passen, andere niet, of slechts onder voorwaarden. Op het niveau van de concrete technieken blijft er voortdurend discussie over potentiëlen, neveneffecten, condities, vergelijking met andere technieken, enzovoorts. Die benadering lijkt weinig vruchtbaar. 8
Hoe belangrijk het ook moge zijn dergelijke technische beelden voorhanden te hebben, het Platform Markt & Milieu zoekt de visie niet zozeer op het niveau van techniek, als wel op het niveau van randvoorwaarden en beleidsinstrumenten, oftewel op het niveau van de spelregels. Het Platform Markt & Milieu bepleit een visie op de wijze van sturing van de economie als geheel naar een duurzame energiehuishouding, en meent dat op die noemer bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties elkaar zouden moeten kunnen vinden. De contouren van de gemeenschappelijke visie zijn: 1 Overheden sturen op doelen, niet op middelen 2. Hiervoor gelden zowel milieukundige als economische redenen. 2 Instrumenten die marktintroductie van specifieke opties bevorderen worden stap voor stap afgeschaft en vervangen door generieke instrumenten (het maakt niet uit waar de CO 2 bespaard wordt, als deze maar bespaard wordt). 3 Specifieke bevordering van R&D blijft gewenst vanuit de wens om het Nederlandse bedrijfsleven te versterken. 4 De marktprikkels zijn voor langere tijd gegarandeerd, de werking van generieke instrumenten is voor een ruime periode, bijvoorbeeld tien jaar, vastgelegd. 5 Sturen gebeurt zoveel mogelijk op de juiste geografische schaal. Mondiale milieuproblemen zoals het versterkte broeikaseffect moeten in een internationaal kader worden aangepakt, waarbij Kyoto de eerste stap is. Hierdoor ontstaat een noodzakelijk level playing field. Regionale milieuproblemen zoals geluid en stank, maar ook aantasting van waardevolle natuurgebieden, moeten door lokale partijen worden aangepakt. 6 Bij uitvoering van Kyoto wordt een evenwichtige mix gezocht tussen emissiereducties in het buitenland (goedkoop, maar geen impulsen voor het Nederlandse bedrijfsleven) en in het binnenland (duurder, maar mits via zoveel mogelijk generieke instrumenten aangestuurd wel bevorderlijk voor innovatie en techniekontwikkeling bij het in Nederland opererende bedrijfsleven). 2 Middelensturing is bijvoorbeeld het voorschrijven van bepaalde technieken, doelsturing is regelen (via welke beleidsinstrumenten dan ook) dat het doel bereikt wordt terwijl het bedrijfsleven de vrijheid heeft de middelen te kiezen die daartoe in zijn optiek het meest geëigend zijn. Voorbeelden van instrumenten die op doelen sturen zijn verhandelbare emissierechten (voor klimaatveranderende emissies, voor verzurende emissies), generieke heffingen en algemeen geldende doelstellingen zoals een verplicht percentage % duurzame energie in een bepaald jaar, voortschrijdende normstelling voor apparaten e.d. 9
7 Op termijn zal een mondiaal, mits effectief én rechtvaardig, emissiehandelssysteem operationeel moeten zijn waarbij emissiereducties op die plek moeten plaatsvinden waar ze het goedkoopst zijn. 8 Partijen verbinden zich gedurende een langere periode aan innovatie en de mogelijkheid tot experimenteren, ook met technieken en constructies die wellicht niet op voorhand ieders instemming kunnen krijgen ( nieuw akkoord van Wassenaar ). Zo kan, in combinatie met de langetermijnbenadering voor instrumenten, een goed investeringsklimaat worden geschapen dat het bedrijfsleven aanmoedigt in een duurzame energiehuishouding te investeren. 'RHOVWHOOLQJHQ De visie krijgt handen en voeten wanneer er concrete doelstellingen aan worden gekoppeld. Deze doelstellingen zijn vooral bedoeld richting te geven aan ieders handelen. In de afgelopen tien jaar is de energievoorziening al veel schoner geworden: per eenheid BBP is het gebruik gedaald met 1,6% per jaar. Maar deze relatieve verbetering is gepaard gegaan met een sterke groei van het BBP, 3,3% per jaar, zodat per saldo de milieubelasting is toegenomen. De milieuemissies die gepaard gaan met het gebruik van energie zullen in absolute termen sterk verlaagd moeten worden. Voor CO 2 heeft het IPPC aangegeven dat de westerse wereld naar een reductie van 80% in 2050 toe moet, oftewel een halvering in 2030. Met ondertekening van het Kyoto- 10
protocol heeft Nederland zich verplicht om een reductie van 6% broeikasgassen te bereiken in 2012 ten opzichte van 1990, terwijl op dit moment nog steeds sprake is van een stijging. Daarbij zullen andere maatschappelijke eisen aan de energievoorziening tegelijkertijd een belangrijke rol moeten spelen die soms moeilijk met elkaar combineerbaar zijn (voorzieningszekerheid, fundamentele ombouw naar een volledig schone energievoorziening, betaalbaarheid, marktwerking). We zullen moeten accepteren dat energie hierdoor duurder wordt. 0RJHOLMNHRSORVVLQJHQ De afgelopen decennia is veel aandacht besteed aan de technieken die moeten leiden tot een duurzame energievoorziening. De mening van het Platform Markt & Milieu is dat vele verschillende technieken nodig zijn om het doel te bereiken (zowel zuinige installaties, hernieuwbare bronnen als schoon fossiele technieken). Daarom is fixatie op bepaalde technieken niet wenselijk, maar is sturing op doelen (zie visie) vereist. Dat laat onverlet dat er veel discussie kan zijn over specifieke technieken. Voor bijvoorbeeld CO 2 -opslag geldt dat een aantal partijen duidelijk voor en een aantal andere partijen tegen is, of alleen onder condities kan instemmen. Dat geldt ook voor verschillende toepassingen van biomassa en afval. Het Platform Markt & Milieu vindt dat hierover discussies gevoerd moeten worden, en dat doen de deelnemers dan ook, om goed gedefinieerde kaders af te spreken voor diverse technieken. Hiervoor staan overleg, acties, rechtsgang, aanvullende (zoveel mogelijk generiek werkende) wet- en regelgeving en dergelijke open. Betrokken partijen realiseren zich dat een transitiefase een lange tijd in beslag zal nemen, waarin nu op voorhand niet alle antwoorden te geven zijn. Er is een klimaat nodig waarin kan worden ontwikkeld en geëxperimenteerd dáárover dienen partijen het eens te zijn ook al zijn ze het soms niet eens over concrete opties. 11
+HWYHUDQGHULQJVSURFHV Het Platform Markt & Milieu verwacht dat binnen het kader van generieke instrumenten, en binnen het klimaat van leren en experimenteren, er een ontwikkeling op gang zal komen die ervoor zorgt dat de schoonste, beste, goedkoopste en meest duurzame opties het uiteindelijk zullen winnen. Samenvattend ziet het beeld er als volgt uit: Het Platform Markt & Milieu is van mening dat duurzaamheid en marktwerking niet strijdig zijn, dat duurzaamheid door marktwerking effectief en efficient kan worden bereikt, maar dat daarvoor de context veranderd moet worden door de overheid, met steun van bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het Nederlands EU-voorzitterschap in de 2 e helft van 2004 is een belangrijke kans om voortgang te boeken met de invoering van een beleid zoals hier geschetst. Het Platform Markt & Milieu bepleit leiderschap van de overheid op dit thema en draagt graag daaraan bij. 12