_Monumentenhuis Brabant b.v. adres Markt9 4931 BR Geertruidenberg teieioon 0162.511833 fax 0162.510788 e-mail info(amonumentenhuisbrabant.nl Gemeente Schijndel T.a.v. het college van B & W Postbus 5 5480 AA SCHIJNDEL Geertruidenberg, 14 april 2009 Kenmerk : 2009.084 Onderwerp : rapport "Cultuurhistorische analyse Oude Hoevebraak, Deken Baekersstraat en Van Helmontstraat" Geacht college, Bij schrijven van 6 februari 2009 verleende u het Monumentenhuis Brabant opdracht een cultuurhistorische waardebepaling op te stellen van de Oude Hoevenbraak, de Deken Baekersstraat en de Van Helmontstraat. Graag hebben wij hier aan voldaan. Bijgevoegd treft u het onderzoeksrapport aan, getiteld: "Cultuurhistorische analyse Oude Hoevebraak, Deken Baekersstraat en Van Helmontstraat" met daarin opgenomen een waardestelling. Met vriendelijke groet, ~> Drs./Hairie Maas dire^teur GEMEENfE~SCHUNDET C^^T^/A^ir>p^i h rj 1 6 APR. 2009 RegjwmX/ 0125 KvK Tilburg 18081576 Rabobank De Dongemond, Raamsdonksveer 1430.60.856 BTW 81 58.9 1.052. B01 Alle werkzaamheden worden uitgevoerd onder de bepalingen van de "Algemene leverings- en betalingsvoorwaarden van Monumentenhuis Brabant b.v.", zoals gedeponeerd onder nr. 18D81576 bij de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland te Breda. Monumentenhuis Brabant b.v. is de werkmaatschappij van Stichting Behoud Monumenten Brabant; dit is het steunpunt voor de monumentenzorg in Noord-Brabant, opgericht door het provinciebestuur en de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten.
R n Monumentenhuis Brabant b.v. adres Markt 9 4931 BR Geertruidenberg teiefoon 0162.511833 tax 0162.510788 e-mail infofamonumentenhuisbrabant.nl
.Monumentenhuis Brabant b.v. adres Markt? 4931 BR Geertruidenberg teieioon 0162.511833 fax 0162.510788 e-mail inforamonumentenhuisbrabant.nl Cultuurhistorische analyse Oude Hoevenbraak, Deken Baekersstraat en Van Helmontstraat Schijndel door Drs. Suzanne van der Meulen KvK Tilburg 18081576 Rabobank De Dongemond, Raamsdonksveer U30.60.856 BTW 81 58.91.052.B01 Alle werkzaamheden worden uitgevoerd onder de bepalingen van de "Algemene leverings- en betalingsvoorwaarden van Monumentenhuis Brabant b.v.", zoals gedeponeerd onder nr. 18081576 bij de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland te Breda. Monumentenhuis Brabant b.v. is de werkmaatschappij van Stichting Behoud Monumenten Brabant; dit is het steunpunt voor de monumentenzorg in Noord-Brabant, opgericht door het provinciebestuur en de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten.
INHOUD Voorwoord P 2 Situering P * Ontstaan en ontwikkeling P ^ Geschiedenis P-3 Oorspronkelijke opzet wijk en straten P- 4 Woningtypen P- 5 Architecten en ontwerpen P- ' Huidig ruimtelijk karakter P 9 Kernkwaliteiten P-9 Wijk de Oude Hoevenbraak P- 9 Deken de Baekersstraat P- 9 Van Helmontstraat P- 10 Waardering P Cultuurhistorische waarden P- 1 Historisch ruimtelijk of stedenbouwkundige waarden p. 1 Situationele waarden P- 1 Gaafheid/herkenbaarheid P- 1 Bronnen Addendum p. 12 p. 13-1 -
VOORWOORD In opdacht van de gemeente Schijndel heeft het Monumentenhuis Brabant een onderzoek gedaan naar de opzet en de bebouwing van de wijk de Oude Hoevenbraak, de Deken Baekersstraat en de Van Helmontstraat te Schijndel. Aanleiding hiervoor was de behoefte aan inzicht in de toekomstwaarde van de naoorlogse wijk en de twee genoemde straten. In het onderzoek is bekeken in hoeverre er stedenbouwkundig-planologische, architectuurhistorische, cultuurhistorische en sociaalhistorische waarden in de wijk en de straten aanwezig zijn. Hierbij zijn het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan en de huidige situatie geanalyseerd. De conclusies zijn op papier gezet in een uitgebreide waardering. Wat betreft de opzet van de analyse is aangesloten bij de rapporten zoals de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) die vervaardigt bij de aanwijzing van beschermde stads- of dorpsgezichten. De bouwfysische kwaliteit van de bebouwing in de Oude Hoevenbraak en de overige straten is buiten beschouwing gelaten. -2-
SITUERING De Oude Hoevenbraak is een kleine wijk ten zuidoosten van het centrum van Schijndel. Hij wordt in het noorden begrensd door de Wijbosscheweg, in het noordoosten en oosten door de Eikenstraat, in het zuiden door de Hertog Jan II laan en door de Hoevenbraaksestraat in het westen. De Deken Baekersstraat ligt ten noordoosten en de Van Helmontstraat ten noordwesten van het centrum van Schijndel. De bebouwing vond plaats in 1947-48 en 1953, in opdracht van de gemeente Schijndel en bestaat uit acht varianten woningen van het type twee onder een kap. ONTSTAAN EN ONTWIKKELING Geschiedenis Tussen het eind van de negentiende eeuw en begin van de twintigste eeuw maakte Schijndel een snelle economische groei door. Door de aansluiting op het spoorwegennet Boxtel-Wezel en de daarmee samenhangende komst van de kousenfabriek van Jansen de Wit uit Eindhoven, groeide de werkgelegenheid. Ook de kaarsenfabriek van Bolsius trok personeel aan en het aantal inwoners van Schijndel nam dermate snel toe dat er sprake was van enorme woningnood. In vijftig jaar tijd waren er bijna 1900 mensen bij gekomen (6724 inwoners in 1920 in tegenstelling tot de 4906 in 1871), terwijl woningbouw en beheer nog voornamelijk een particuliere aangelegenheid was. De woningwet van 1901, waarmee de overheid een verbetering van de volkshuisvesting voor ogen had, ging in Schijndel maar langzaam van kracht. In de periode rond de eeuwwisseling tot aan de Eerste Wereldoorlog deed de gemeente dan ook weinig. In 1918 richtte de R.K. Werkliedenbond Sint Joseph de woningbouwvereniging Huis en Erf op. De vereniging kreeg deze naam omdat zowel de kwaliteit van huis als erf belangrijk werd gevonden. Op de ruime erven konden de arbeiders groenten verbouwen. De eerste 24 huizen werden gebouwd in de St. Servatiusstraat en Molenstraat, ook wel de 'Hongerhoek' genoemd vanwege de voor die tijd hoge huurprijzen. ^^ ^HR^^^^5B^5 ^^R^^^flHHflH ^^8EH^^^^^^fl i S H f l H H H I H H H H H H H H H H H H f l H H i Twee vrouwen tussen BH1C) Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog was Schijndel het toneel van zwaar oorlogsgeweld, waardoor de woningnood tot grote hoogte steeg. Na de oorlog werden in eerste instantie noodwoningen gebouwd aan de St. Servatiusstraat en op de hoek van de Molenstraat, in de volksmond "de blokkendoos' genoemd. De nieuwe woningwetwoningen, die enige tijd later aan de Deken Baekersstraat en in de Hoevenbraak werden gebouwd, waren ontworpen door de plaatselijke de architecten Ch. J. van Liempd, J. Renders, P.J. Rooijmakers en C.Th.A. van der Wielen. -3-
,;r- ^ %Fr ** f» il W Zicht op 'de blokkendoos' ende nieuwbouwwoningen aan de Deken Baekersstraat. (Bron: BHIC) Na de oorlog werden Plein 1944 en een nieuw Marktveld aangelegd. De wijk de Oude Hoevebraak grenst aan Plein 1944 en is voor het grootste deel in 1947 gebouwd. In 1953 zijn er nog enkele typen woningen bij gebouwd. Het betreft een typische wederopbouwwijk in een traditionele naoorlogse architectuur. Er werd ingetogen en beknopt gebouwd na de oorlog, maar de woningen waren wel tot in detail uitgedacht. Bovendien werd er gevarieerd voor verschillende bewonerscategorieen. De woningen stonden in een zorgvuldig gecomponeerde grote groene ruimte met lang bloeiende boomsoorten en heggen om de tuinen en speelplaatsen op open pleintjes. Door het planten van bomen aan weerszijden van de brede straten ontstond een laanstructuur. De woningen werden ritmisch ten opzichte van elkaar geplaatst. Bij de ontwikkeling van naoorlogse wijken werd er voortgeborduurd op de wijkgedachte, wat inhoudt dat de voorzieningen en de woningen bewust in aantallen en situering op elkaar afgestemd werden. Bij goede indenting van de wijk, waarbij deze als eenheid gevoeld zou worden, zou het gemeenschapsleven opbloeien. In de Hoevenbraaksestraat bevindt zich ook de noodkerk die gebouwd is tussen 1946 en 1949. Oorspronkelijke opzet wijk en straten De stedenbouwkundige opzet van de wijk Oude Hoevenbraak is rechthoekig met een afronding aan de noordoostzijde met de ronding van de Eikenstraat mee. De rechthoeken zijn ingevuld met halfopen bouwblokken. Er zijn geen pleinruimten aanwezig, wel is er in de Wilgenstraat in de verbreding een plantsoentje waar tegenwoordig een kinderspeelplaats is. De huizen worden omringd door grote groene ruimten. De voor- en zijtuinen zijn van de openbare ruimte gescheiden door lage heggen of andere erfafscheidingen. De straten komen ruim over door de grote voortuinen. Er bevinden zich grote bomen in de parkeerstroken naast het trottoir, maar ook in het trottoir opgenomen. -4-
&>-? _.. ^«,«*? ^ Jss / v ' t -a Plattegrond wijk de Oude Hoevenbraak, (Bron: Google Earth) Woningtypen De woningen zijn eenlaags met een rechthoekige plattegrond en afgedekt met een zadeldak van oranjerode keramische pannen. De oranjerode daken zijn zeer typerend voor de wederopbouwperiode. In het dakveld zijn veelal kleine dakkapellen aanwezig, soms in de vorm van de Vlaamse gevel. De gevels zijn opgetrokken in bruinrode baksteen. De geveldetaillering verschilt. De goedkopere woningen zijn erg sober en met een enkel detail uitgewerkt, de duurderde variant is behoorlijk gedetailleerd.hieronder de Wilgenstraat en Deken Baekersstraat met Vlaamse gevel, muizentanden onder de zinken mastgoot, getoogde rollagen boven deur en vensters en een vensterinvulling met roeden. -5-
De Lindenstraat met dakkapellen met een witte houten wang, witgeschilderd fries met ornamenten, strekse bogen boven de vensters en houten luiken aan weerszijden. &&«>*r T^V-., Szr rf-f H %=a -6-
Architecten en ontwerpen Ch.J. van Liempd (1881-1962) was een belangrijke architect uit Schijndel. Hij is verantwoordelijk voor de ontwerpen van vrijwel alle scholen en het Lidwinagesticht. Na de oorlog had hij samen met zijn zoon een groot aandeel in de herbouw van Schijndel. Ook was hij van begin af aan betrokken bij de woningbouw van Huis en Erf. Ontwerp uit 1946 van Ch.J. van Liempd. Gebouwd in 1947 in onder andere de Van Helmontstraat, Deken Baekersstraat en Lindenstraat. (Bron: Gemeente Archief Schijndel) * fe,>-*«,. j,, :.. p^^;y.wj^.-.amaml..j v.-s^+f * V o o Ontwerp van Ch.J. Liempd (en F. van de Meerendonk en K. van der Wielen) uit 1946, gebouwd in 1947 in de Deken Baekersstraat. -7-
n *"«"* -J I 7 1 i- i 1 J t hi,»,. jis.ii'itrrw**^.. 4 SW^I- X * **&»*. a r* '."i "l iiiiiiiminiiimji ft'"" ""'1 *;"2T. s.a&^e! JBjgl <"V Ontwerp van J. Renders uit 1947 Ontwerpen van P.J. Rooijakkers (C.Th.A. van der Widen) uit 1952, gebouwd in 1953. Type A en B
HUIDIG RUIMTELIJK KARAKTER Kernkwaliteiten Als kernkwaliteiten van de wijk Oude Hoevenbraak en de hier beschreven straten kunnen worden benoemd: De ruime opzet van de wijk met de kenmerkende brede straten. De duidelijke groenstructuren in de straten (laanbeplanting). De herkenbare ritmiek van de woonhuizen/woonblokken. De herkenbare, ruime percelen waarop de woningen zijn geplaatst. Wijk Oude Hoevenbraak Het oorspronkelijk karakter van de wijk Oude Hoevenbraak is goed bewaard gebleven. De structuur, opzet, beplanting en de hoofdvorm en detaillering van de bebouwing zijn niet of nauwelijks ingrijpend gewijzigd. Populierstraat Deken Baekersstraat De structuur, opzet, de hoofdvorm en detaillering van de bebouwing zijn niet of nauwelijks ingrijpend gewijzigd in de Deken Baekersstraat. -9-
Deken Baekersstraat gezien vanuit Deken van Dijkstraat Van Helmontstraat De hoofdvorm en detaillering is bij een aantal woningen aan de Van Helmontstraat enigszins tot ingrijpend gewijzigd. """t I - 10-
WAARDERING Cultuurhistorische waarden De wijk Oude Hoevenbraak en de hier beschreven straten zijn in hoge mate van belang als uitdrukking van de sociaaleconomische ontwikkeling die Schijndel heeft doorgemaakt sinds de komst van grote fabrieken aan het begin van de twintigste eeuw en direct na de Tweede Wereldoorlog. De woningen boden onderdak aan de arbeidersgezinnen. Historisch ruimtelijke of stedenbouwkundige waarden De wijk Oude Hoevenbraak, de Deken Baekersstraat en de Van Helmontstraat zijn in redelijke mate van belang wegens de bijzondere samenhang van functies, schaal, verschijningsvorm van de bebouwing, wegen, groenvoorziening en open ruimten, mede in relatie tot de lokale ontwikkelingsgeschiedenis. De wijk Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat zijn in redelijke mate van belang wegens hoogwaardige ruimtelijke, esthetische en of functionele kwaliteiten op basis van een herkenbaar stedenbouwkundig concept. In de Van Helmontstraat is nog in enige mate sprake van deze kwaliteiten. Situationele waarden De wijk Oude Hoevenbraak, de Deken Baekersstraat en de Van Helmontstraat zijn in redelijke mate van belang wegens de bijzondere samenhang van structurele, esthetische en functionele kwaliteiten van bebouwde en onbebouwde ruimten in relatie tot hun stedelijke omgeving. De wijk Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat zijn in redelijke mate van belang wegens hoogwaardige kwaliteit van de aanwezige bebouwing en zijn groepering in relatie met groenvoorziening en wegen. De Van Helmontstraat is in enige mate belangrijk vanwege de redelijke kwaliteit van de aanwezige bebouwing en zijn groepering in relatie met groenvoorziening en wegen. Gaafheid/herkenbaarheid De wijk Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat zijn in hoge mate van belang wegens de herkenbaarheid en gaafheid van de oorspronkelijke historisch ruimtelijke structuur, bebouwing en functionele opzet als geheel. De Van Helmontstraat is in enige mate van belang vanwege de herkenbaarheid en gaafheid van de oorspronkelijke historisch ruimtelijke structuur en functionele opzet als geheel. De wijk Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat zijn in hoge mate van belang wegens de architectonische gaafheid van de oorspronkelijke bebouwing. De Van Helmontstraat is in geringe mate van belang wegens de architectonische gaafheid van de oorspronkelijke bebouwing. De wijk Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat zijn in redelijke mate van belang wegens de structurele en visuele gaafheid van de stedelijke omgeving. De Van Helmontstraat is in geringe mate van belang wegens de structurele en visuele gaafheid van de stedelijke omgeving. Zeldzaamheid Zowel op nationaal, regionaal als lokaal niveau komen dergelijke wijken en woningen voor. De gaafheid van de woningen in de Oude Hoevenbraak en de Deken Baekersstraat is vrij zeldzaam te noemen. - 11 -
BRONNEN Kuipers, M., Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, 2002. Maas, H.H.V.M., Vijfenzeventigjaar Huis en Erf, 1917-1992, 1992. Brabants Historisch Informatie Centrum Gemeente Archief Schijndel - 12-
ADDENDUM Het rapport is opgesteld volgens de richtlijnen van de RACM (vanaf 11 mei 2009 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geheten). In een dergelijk rapport wordt geen direct advies gegeven omtrent het inzetten van instrumenten voor bescherming of herontwikkeling. Het rapport is een waardestelling, aan de hand waarvan de gemeente (met behulp van de monumentencommissie) zijn conclusies kan trekken. In zijn notitie "Een visie, geen last. Visie op de modernisering van de monumentenzorg" van november 2008 heeft minister Plasterk overigens aangegeven voornemens te zijn het aanwijzingsbeleid van beschermde stads- en dorpsgezichten stop te zetten i.e. geen nieuwe gebieden of wijken als zodanig meer aan te wijzen. Desgewenst kan de gemeente in beginsel nog wel zelf voor een status als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht kiezen. Het staat de gemeente vrij om de lat hierbij hoog, of minder hoog te leggen. Daarom worden in een waardestellend onderzoek ook geen uitspraken gedaan over de monumentenwaardigheid op zich, in de zin van wel of niet aanwijzen. Bij herontwikkeling dienen de hoge waarden zoals in het rapport vermeld in beginsel te worden behouden. De aspecten zijn per onderdeel genoemd (bijvoorbeeld de plaatsing van de woningen ten opzichte van elkaar, de massa en kapvorm van de woningen vanaf de straat gezien, de brede straten zelf etc.). Verder zijn de woningen die nog in hoge mate oorspronkelijk zijn uiteraard het meest waardevol. Elementen die karakteristiek zijn voor de bouwperiode, zouden bij voorkeur bewaard moeten blijven. Daarbij gaat het om onderdelen zoals de vensters, bogen boven de vensters, dakkapellen en decoratieve elementen in het metselwerk / in de gevels. Ook de kleurstellingen van de baksteen, dakpannen en het schilderwerk (voor zover oorspronkelijk) zijn belangrijk. Het is aan te raden om bij de herontwikkeling van de wijk dit rapport aan de architect/ontwerper mee te geven. De plannen zullen uiteraard ook aan de monumentencommissie moeten worden voorgelegd. Drs. Elke de Rooij, Monumentenhuis Brabant - 13-