Summer Course Betwiste Kennis Over de betekenis van fact-free politics, post-truth, alternatieve feiten en nepnieuws voor beleidsmakers en beleidsonderzoekers
Summer Course Betwiste Kennis 2017 Betwiste kennis De relatie tussen kennis, beleid, politiek en de media is ingewikkeld. Beleid en politiek baseren zich namelijk op allerlei vormen van kennis, waaronder wetenschappelijke kennis. Met al die vormen van kennis komen vooronderstellingen mee. Dat schept ruimte voor kritische reflectie onder andere door de media. Kennis is meer en meer betwist geraakt. Niet de waarde van kennis, maar de kennis zelf staat ter discussie. En dat is op zich niets nieuws. Van oudsher bestaan er discussies over wat waar is en hoe waarheid kan worden bestudeerd. In de afgelopen jaren zijn die discussies van nieuwe woorden voorzien. De taal is veranderd en daarmee ook het verhaal. In 2010 introduceert Femke Halsema de term fact-free politics in een debat met de premier. Zij verwijt het kabinet causale verbanden te leggen, zoals tussen de financiële crisis en de veiligheid in Nederland, die niet hard te maken zijn. Post-truth is door The Oxford Dictionary verkozen tot woord van 2016. Was het voorheen een term voor spin-docters en communicatiespecialisten, nu is het een algemeen bekende term die voor delen van de wereld het politieke systeem probeert te duiden. En niet alleen in de Verenigde Staten. Ook over de Brexit wordt in deze termen gesproken. De Amerikaanse president Trump beschuldigt media en andere partijen van het verspreiden van nepnieuws. Verwijten die anderzijds ook hem treffen. De vraag die zich opdringt, is hoe we deze ontwikkelingen kunnen begrijpen en wat ze betekenen voor beleidsambtenaren en beleidsonderzoekers. Kennis & beleid Kennis, beleid, politiek en de media zijn door de jaren heen sterk vervlochten geraakt met elkaar en de verhoudingen staan onder druk. Ten eerste veranderen de verhoudingen tussen wetenschap en beleid. Aan de ene kant heerst er een sterk geloof in 'evidence based policies' en in het idee dat een wetenschappelijke onderbouwing het beleid beter maakt en de overheid beter laat functioneren. Maatschappelijke problemen en hun oplossingen kunnen berekend worden. Door meer informatie te verzamelen, bijvoorbeeld met big databestanden of door gedragspatronen in kaart te brengen, kunnen beleidseffecten steeds preciezer in beeld worden gebracht. Aan de andere kant zijn maatschappelijke vraagstukken ook steeds vaker wicked en steeds minder vanuit één wetenschappelijke discipline te onderzoeken of vanuit één overheidskoker op te lossen. Vraagstukken hangen met elkaar samen en vragen om de inzichten vanuit verschillende perspectieven. Ook wordt er sterk aan feiten getwijfeld en bestaan er steeds vaker meerdere waarheden naast elkaar, zoals in het geval van klimaatverandering. Kennis & politiek Ook de verhoudingen tussen kennis en de politiek veranderen. Max Weber maakte het klassieke onderscheid tussen sein en sollen. De wetenschap is er om aan te geven hoe vraagstukken in elkaar zitten. Zij hoort zich niet te laten verleiden tot een normatieve uitspraak over deze vraagstukken. Daarvoor is de politiek. Politiek is een strijd van mensen en ideeën om macht en invloed, gebaseerd op fundamenteel van elkaar verschillende opvattingen over goed en kwaad, op grond waarvan burgers een keuze kunnen maken over de richting waarin de samenleving zich zou moeten ontwikkelen. De politiek is een autonoom domein dat beslissingen neemt over datgene dat niet uit te rekenen is en waar men het fundamenteel over oneens is. Met andere woorden; de wetenschap weet hoe het zit en de politiek vindt hoe het zit. De politiek en de wetenschap zijn steeds meer vervlochten geraakt. De vervlechting heeft bovendien geleid tot een fact-based politics. Een op feiten gebaseerde politiek gaat uit van onafhankelijke en empirisch toetsbare kennis die wordt voortgebracht door de wetenschap en zet deze bevindingen in ter legitimatie van politieke beslissingen. Het debat wordt in deze politiek gevoerd op rationele overwegingen. Tegelijkertijd zijn er meerdere geluiden dat de politiek te technocratisch is, te ver van de werkelijkheid af is komen te staan en er juist is om over datgene te beslissen dat niet uit te drukken is in feiten. Verhalen over wat er in de samenleving speelt zijn dan misschien niet wetenschappelijk getoetst, maar daarmee niet per se niet waar en daarnaast zijn er ook 1
kanttekeningen te plaatsen bij de feiten. Bovendien stelt de politiek de onafhankelijkheid van de wetenschap ter discussie. Wetenschappers hebben ook politieke voorkeuren, die voorkeuren spreken door in de wijze waarop ze conclusies formuleren en welke aanbevelingen ze doen. Politici lezen de politieke kleur van de onderzoeker in het rapport dat deze opstelt en bepalen daarmee ook direct de waarde die het rapport voor hen heeft. Het is kenmerkend voor de tijd waarin we leven. Een tijd waarin onze samenleving lijkt te worstelen met wat nu echte bronnen van kennis zijn: emoties, gevoelens, commerciële onderzoeksbureaus of toch de wetenschap, met haar objectieve en empirisch toetsbare kennis. Feitenvrije politiek staat niet voor het voeren van het debat zonder enige informatie of feiten. Politici wenden zich gewoon ook tot andere bronnen van kennis en tot andere soorten kennis. Dit kunnen emoties, gevoelens, persoonlijke ervaringen, het gezonde verstand of het van horen zeggen zijn. Daarnaast worden de aanwezige wetenschappelijke feiten op vrije wijze ingezet ter legitimatie van het eigen verhaal. Politici shoppen als het ware in wetenschappelijke inzichten. Dat is niet nieuw, maar de wijze waarop die inzichten worden gebruikt, is dat wel. Framing speelt hier een grote rol. Een onderwerp als klimaatverandering of immigratie kan op vele manieren voor het voetlicht worden gebracht. Kennis & communicatie De media richten op hun plaats de aandacht op thema s en vormen zo mede de publieke onderzoeksagenda en beleidsvragen. Daarnaast spelen zij een grote rol bij de verspreiding van de onderzoeken en de vertaling van wetenschap, maar ook andere feiten, naar het grote publiek. Tevens spelen media een steeds grotere rol in het vergroten van de onderling strijdige kennisclaims en zoeken zij naar methodische twijfel en de onmogelijkheid van zekerheid. En is er een continue zoektocht naar oneliners en spannende kwesties die de aandacht van de lezer kunnen trekken, daar waar wetenschappers boodschappen veelal genuanceerder formuleren met mitsen en maren en geldigheidsvoorwaarden. Belangrijk is om na te denken over de manier waarop we communiceren over kennis om daarmee een productieve dialoog te bevorderen. Dit schept uitdagingen voor beleidsmakers en beleidsonderzoekers Deze veranderende context schept vragen voor beleidsmakers en strategen binnen de verschillende overheidslagen én voor wetenschappers bij Nederlandse universiteiten en kennis- en adviesorganen. Wat is de betekenis van evidence based policy making in een context van fact-free politics? Hoe om te gaan met media die de nuance uit de weg gaan en daarmee de agenda meebepalen? Hoe kunnen onderzoekers richting geven bij politieke en maatschappelijke vragen zonder daarbij (bovenmatig) normatief te zijn? En hoe kunnen beleidsmakers aan de ene kant uitvoering geven aan (fact-free) politieke beslissingen en aan de andere kant ook rekening houden met de stand van zaken in de wetenschap? Zij staan tussen de politiek en de wetenschap in. Hoe kunnen zij omgaan met deze spagaat? Op welke manieren is kennis bruikbaar voor beleid? Het zijn allemaal vragen die in deze tijd aan relevantie winnen. Een summer course over betwiste kennis Betwiste kennis is dus niets nieuws. Maar onze tijd lijkt sterk te worden gekenmerkt door een veelheid aan kennisclaims, waarheden en feiten. Er wordt ook wel gesproken over een post truth era. Om actuele thema s als fact-free en fact-based politics, frames en alternatieve feiten te doordenken biedt de NSOB een summer course aan. In deze summer course gaan docenten in op de thematiek en delen hun inzichten en reflecties met de deelnemers. We gaan in gesprek over de verwevenheid van kennis, politiek, het beleid en de media en over de betekenis van deze zogenaamde post truth periode, waarin wij ons nu bevinden. Wij nodigen zowel beleidsmakers en strategen van de overheid als wetenschappers en adviseurs uit om deel te nemen aan de summer course, om zo een rijk gesprek met elkaar te kunnen voeren over deze thematiek. 2
Programma opzet Deelnemers krijgen voorafgaand aan de summer course literatuur toegestuurd om zich in te lezen in de thematiek. Deze literatuur sluit aan bij de verschillende colleges. De summer course bestaat uit twee dagen en vindt plaats op maandag 28 augustus en dinsdag 29 augustus. Opdracht ter voorbereiding Voorafgaand aan de start van de summer course vragen we alle deelnemers een visualisatie van het thema naar de programmaleiding te sturen. Deze visualisatie kan van alles zijn: een foto, een afbeelding, een korte tekst, krantenkop, een quote o.i.d. Iedere deelnemer kiest een visualisatie die hij/zij associeert met het thema van de summer course, of die weergeeft welke vraag of dilemma s het thema bij hem/haar oproept. Deze visualisaties worden gebruikt voor een voorstelronde bij de start van de leergang. Dag 1: maandag 28 augustus We starten op maandagochtend (om 09.00 uur) met een korte kennismakingsronde aan de hand van de vooraf ingeleverde visualisaties. Iedere deelnemer stelt zich voor in een korte pitch (2 minuten) waarin wordt uitgelegd wat de geselecteerde visualisatie weergeeft en met welke vragen je naar deze summer course komt. De visualisaties van alle deelnemers zullen hiervoor door de programmaleiding op een presentatiescherm worden getoond. Betwiste kennis & beleid (10.00-13.00 uur) Daarna gaan we met prof. dr. Frans W.A. Brom en drs. Anne-Greet Keizer (WRR) in gesprek over de verhoudingen tussen wetenschap en beleid. De lijn tussen wat iets is en hoe iets hoort te zijn, verbindt de evidence uit de wetenschap met het advies voor beleid. Wat betekent dit voor wetenschappelijke neutraliteit? En hoe kunnen wetenschappers en beleidsmakers daar dan mee omgaan? Bestaat evidence-based policy? In deze bijdrage bespreken we als casus de toepassing van gedragswetenschappelijke kennis. De WRR heeft in het rapport "Weten is nog geen doen: een realistisch perspectief op redzaamheid" deze kennis bruikbaar willen maken voor beleid en vertaald naar concrete handelingsmogelijkheden voor beleid. Betwiste kennis & communicatie (14.00-17.00 uur) Experts zitten in de beklaagdenbank, zo lijkt het. Op het eerste gezicht duidt de uitspraak Wetenschap is ook maar een mening op een onderwaardering van wetenschappelijke kennis door burgers. Maar deze interpretatie verandert als we kijken wanneer dit type opmerkingen wordt gemaakt, namelijk in reactie op een klassieke uitspraak van experts: Dit zijn de feiten, en daar moet je het mee doen. Waar het wijzen op de feiten logisch kan zijn vanuit het perspectief van de expert, in het gesprek met burgers krijgt deze uitspraak een heel andere lading. Hij wordt ervaren als het buitensluiten van burgers door experts, en het stopzetten van de dialoog. Aan de hand van gespreksfragmenten over vaccinatie, voeding en klimaat, zal prof. dr. Hedwig te Molder (WUR/UT) betogen dat we op een andere manier naar dit soort gesprekken moeten kijken. We zullen de blik moeten verbreden naar hoe onze uitspraken hoe goed bedoeld ook - worden begrepen door de gesprekspartners. Wat betekent dit voor het gesprek tussen ambtenaren en burgers, professionals en cliënten, beleidsmakers en belanghebbenden, al dan niet in de schijnwerpers van de media? Dag 2: dinsdag 29 augustus Betwiste kennis & politiek (9.30-12.00 uur) Op de tweede ochtend gaan we in gesprek met prof. dr. Dick Houtman (KU Leuven) over de verhoudingen tussen de wetenschap en de politiek en meer specifiek over het thema fact-free & fact-based politics. Wat is de betekenis van deze termen? Is fact- 3
based politics even erg als fact-free politics? Wat is de rol van de politiek en wat is de functie van de wetenschap daarbij? Kennis in de praktijk (13.00-15.00 uur) Daarna gaan we in op de verschillende perspectieven op betwiste kennis. In groepen gaan de deelnemers in een carrousel in verschillende rondes in gesprek met een politicus (politiek), een journalist (media) en een ambtenaar (beleid). We gaan met hen in gesprek over feiten en grenzen zijn tussen kennis, beleid, politiek en de media. Afsluiting (15.00-17.00 uur) We sluiten de middag af met een gezamenlijk gesprek, waarbij we gezamenlijk op zoek gaan naar de centrale lessen van de summer course en deze verbinden aan onze dagelijkse werkpraktijk. Tot slot eindigen we de summer course natuurlijk met een borrel. Dagen Tijd Thema Docent Dag 1 9.00-10.00 uur Voorstelronde en uitleg programma Daphne Bressers Ilsa de Jong 10.00-13.00 uur Betwiste kennis & beleid Prof. dr. Frans Brom 13.00-14.00 uur Lunch 14.00-17.00 uur Betwiste kennis & communicatie Prof. dr. Hedwig te Molder Dag 2 9.30-12.00 uur Betwiste kennis & politiek Prof. dr. Dick Houtman 12.00-13.00 uur Lunch 13.00-15.00 uur Carrousel met een politicus (politiek), een journalist (media) en een ambtenaar (beleid). 15.00-17.00 uur World café Wrap-up Daphne Bressers Ilsa de Jong 17.00 uur Borrel Praktische informatie Doelgroep Het leeratelier is ontworpen voor (strategische) beleidsmakers van ministeries, provinciale en lokale overheden, van universiteiten, kennis- en adviesorganen (planbureaus, raden, commissies, onderzoeksinstituten) en andere kennisproducenten die in hun werk bezig zijn met de thematiek van de summer course en dit verder willen doordenken. Investering De kosten voor de summer course bedragen 900,- Het bedrag is BTW vrij. Daarnaast dienen de deelnemers bij beide opleidingsdagen aanwezig te zijn. Informatie/belangstelling Voor nadere informatie kan contact worden opgenomen met Daphne Bressers, via bressers@nsob.nl of 070-3024927. Direct inschrijven Schrijf u gelijk in via het aanmeldformulier op de website. 4
5