Inhoud Inleiding i E.R. Muller en P.C. Vegter 1 Aanleiding i 2 Inhoud 2 3 Feiten en cijfers 3 4 Dankzegging ió DEEL i ALGEMEEN DETENTIESTELSEL i Geschiedenis van de vrijheidsbeneming 19 S. van Ruller 1.1 Inleiding 19 1.2 De Verlichting 21 1.1.1 Beginselen 21 1.2.2 Verlichtingsbeginselen in het strafrecht 22 1.3 Vrijheidsbeneming als hoofdsanctie 22 1.4 Geschiedschrijving van de gevangenisstraf 24 1.4.1 Chronologisch ordenen van feiten 24 1.4.2 Verklarende geschiedschrijving 24 1.4.3 Neomarxistisch 25 1.4.4 Foucault 25 1.4.5 Elias 26 1.5 Ideeën die van invloed zijn geweest op de vormgeving van de gevangenis 28 1.5.1 Voor 1800 28 1.5.2 De gevangenisstraf na de Franse revolutie 29 1.6 De sleutel tot een verbeterende gevangenis 31 1.6.1 Benthams panopticon 31 1.6.2 De Quakers 32 v
1.6.3 Het Pennsylvania-en het Auburnstelsel 33 1.6.4 Het Ierse of progressieve stelsel 35 1.6.5 Het naoorlogse resocialisatie-ideaal 37 1.7 Aanpassing van detentieomstandigheden aan dagelijks leven buiten 40 1.8 Gevangenis als ultimum remedium 41 1.9 Architectuur 42 1.10 Toekomst 44 2 Vormen van detentie 47 P.C.Vegter 2.1 Inleiding 47 2.2 Enkele onderscheidingen 48 2.3 Eisen bij de toepassing van vrijheidsbeneming 53 2.4 Eisen bij de tenuitvoerlegging van vrijheidsbeneming 59 2.5 Enkele fundamentele uitgangspunten bij de vormgeving van vrijheidsbeneming en in het bijzonder vrijheidsbenemende sancties 65 2.6 Slotopmerkingen 74 3 De strafrechter en vrijheidsbeneming 75 J.P. Balkema 3.1 Inleiding 75 3.2 Enkele ontwikkelingen na invoering van het Wetboek van Strafrecht 76 3.3 Wijze van tenuitvoerlegging van preventieve hechtenis: een factor bij straftoemeting? 78 3.4 Invloed van de strafrechter op de tenuitvoerlegging 79 3.5 Capaciteitsproblemen en verplichting tot tenuitvoerlegging van de straf 83 3.6 Wijze van tenuitvoerlegging moet voor de strafrechter voorspelbaar en transparant zijn 84 3.8 Tot slot 88 4 Vrijheidsbeneming en het Openbaar Ministerie 89 M. A J. Kunst 4.1 Inleiding 89 4.2 Executieplicht 90 4.2.1 Geschiedenis 90 4.2.2 Overige relevante wettelijke bepalingen 93 VI
4.2.3 Opvattingen in de literatuur 93 4.2.4 Jurisprudentie 95 4.3 Meer beleidsvrijheid voor het Openbaar Ministerie? 97 4.4 Sanctiecapaciteit 99 4.4.1 Celcapaciteit 99 4.4.2 Visiebrief modernisering sanctietoepassing 100 4.4.3 Openbaar Ministerie: het straffen van de toekomst 101 4.4.4 Detentiecapaciteit in relatie tot straftoemetingsbeleid 101 4.4.5 Alternatieven voor capaciteitsuitbreiding van celruimte 102 4.4.6 Incidenteel vervroegd ontslag (IVO) 105 4.5 Invloed van het O M op de executie van de vrijheidsstraf: de praktijk 106 4.5.1 Risicoprofiel 106 4.5.2 Executie-indicator 107 4.6 Tot slot 110 5 Vrijheidsbeneming en wetgeving 113 M. F M. de Groot 5.1 Inleiding 113 5.2 Oorsprong van de beginselenwet voor het gevangeniswezen 114 5.2.1 Eerste wettelijke regels 114 5.2.2 De eerste beginselenwet 116 5.2.3 De grote wijziging van 1953 119 5.2.4 Invoering beklagrecht 123 5.3 Terbeschikkingstelling 124 5.3.1 Psychopatenwetgeving 124 5.3.2 De tweede helft van de 20ste eeuw 128 5.4 Jeugdinrichtingen 129 5.4.1 Kinderbeginselenwet 129 5.4.2 Beginselenwet voor de kinderbescherming van 1961 131 5.4.3 Aansluiting bij de jeugdhulpverlening 133 5.5 Aanleiding tot het opstellen van de drie huidige beginselenwetten 134 5.6 Waarom niet één beginselenwet? 136 5.7 Opzet van de huidige beginselenwetten 138 vu
5.7.1 Complex van regelgeving 138 5.7.2 Opzet en inhoud 138 5.7.3 Doelstelling 142 5.7.4 Beperkingsgronden en disciplinaire straffen 144 5.7.5 Wijze van tenuitvoerlegging 148 5.7.6 Beklagregelingen 149 5.8 Tot slot 154 DEEL 2 ORGANISATIE EN FUNCTIONEREN 6 Penitentiaire inrichtingen in soort en maat 161 J.P.S. Fiselier 6.1 Inleiding 161 6.2 Uitgangspunten 162 6.3 Differentiatie en selectie 164 6.4 De penitentiaire kaart 169 6.4.1 Huizen van bewaring 170 6.4.2 Gevangenissen 174 6.4.3 Inrichtingen voor stelselmatige daders 182 6.4.4 Vrouwelijke gedetineerden 184 6.4.5 Bijzondere inrichtingen 186 6.4.6 Noodvoorzieningen drugskoeriers 192 6.4.7 Elektronische detentie 192 6.4.8 Elektronische detentiehuizen 194 6.5 De Nieuwe Inrichting 194 7 Justitiële inrichtingen voor ter beschikking gestelden 199 G.R.C. Veurink 7.1 Inleiding 199 7.2 Doel van de maatregel terbeschikkingstelling 200 7.2.1 Sanctiedoel van de maatregel terbeschikkingstelling 200 7.2.2 Doelstelling bij de executie van de terbeschikkingstelling 202 7.3 Bestemming 204 7.4 Verdeling over de inrichtingen 206 7.4.1 Justitiële inrichtingen voor ter beschikking gestelden 206 VIII
7.4.2 Plaatsing en herplaatsing 207 7.4.3 Bijzondere onderwerpen 210 7.5 Regimeregels 213 7.5.1 Afzondering, separatie en afdelingsarrest 214 7.5.2 Afdeling voor intensieve zorg 215 7.5.3 Bewegingsvrijheid binnen de inrichting 215 7.6 Disciplinair beleid 216 7.7 Verlof 218 7.7.1 Vormen van verlof 218 7.7.2 Bijzondere groepen 220 7.7.3 Toetsing 220 7.8 Toezicht, beklag en beroep 221 7.8.1 Bvt, Rvt en huisregels 221 7.8.2 Toezicht 222 7.8.3 Rechtsmiddelen 224 8 Inrichtingen voor stelselmatige daders 227 T. Kooijmans en S. Meijer 8.1 Inleiding 227 8.2 Doel van de maatregel 229 8.2.1 Doel van de strafrechtelijke maatregel als algemeen instrument van overheidsoptreden 229 8.2.2 Doel van de ISD 230 8.2.3 Doel van de plaatsing in een inrichting voor stelselmatige daders nader bekeken 232 8.3 Bestemming 235 8.4 Verdeling over de inrichtingen (selectie) 238 8.5 Tenuitvoerlegging 238 8.5.1 Inleiding 238 8.5.2 ISD-maatregel zonder programma 239 8.5.3 ISD-maatregel met programma 241 8.6 Disciplinair beleid 247 8.7 Beklag en beroep 248 8.7.1 Inleiding 248 8.7.2 Plaatsing, overplaatsing en terugplaatsing 248 8.7.3 Urineonderzoek 250 8.7.4 Beroep tegen de beslissing inzake de tussentijdse toets 251 8.7.5 Verblijfsplan 252 IX
8.8 Het Openbaar Ministerie en de minister van Justitie in de executiefase 253 8.8.1 Inleiding 253 8.8.2 Vordering van het Openbaar Ministerie tot het opleggen van de maatregel 253 8.8.3 Beëindiging van de maatregel door de minister van Justitie 255 8.8.4 Invloed van het Openbaar Ministerie op de tenuitvoerlegging 256 8.8.5 Conclusie 259 8.9 Tot slot 259 9 Justitiële jeugdinrichtingen 261 T. Liefaard 9.1 Inleiding 261 9.2 Redenen voor plaatsing in een justitiële jeugdinrichting 263 9.3 Kenmerken j ustitiële j eugdinr ichtingen 2 64 9.3.1 Rijks- en particuliere jeugdinrichtingen 264 9.3.2 Opvang- en behandelinrichtingen 265 9.3.3 Mate van beveiliging 266 9.3.4 Jongens en meisjes 266 9.3.5 Bijzondere bestemming 267 9.3.6 Toezicht 268 9.4 Rechtspositie van jeugdigen in justitiële jeugdinrichtingen 270 9.4.1 Inleiding 270 9.4.2 Selectie en plaatsing van jeugdigen 272 9.4.3 Materiële rechtspositie 274 9.4.4 Beperking grondrechten 283 9.4.5 Bemiddeling, beklag en beroep 294 9.4.6 Afsluiting Rechtspositie 302 9.5 Resocialisatie 303 9.6 Tot slot 305 10 Vreemdelingenbewaring 307 A. M. van Kalmthout 10.1 Inleiding 307 10.2 Wat is vreemdelingenbewaring? 310 10.3 Het ultimum-remediumkarakter van de vreemdelingenbewaring 313 x
10.3.1 Meerderjarige vreemdelingen 313 10.3.2 Minderjarige vreemdelingen 315 10.4 Plaats en duur van de vreemdelingenbewaring 318 10.4.1 Grensdetentie en vreemdelingenbewaring 318 10.4.2 Duur van de vreemdelingenbewaring 319 10.5 Vreemdelingenbewaring in relatie tot de strafrechtelijke detentie 320 10.6 Regimeaspecten 325 10.6.1 Plaatsing en overplaatsing 325 10.6.2 Regime van het Reglement grenslogies 326 10.6.3 Regime van de Pbw 328 10.7 Effect van de vreemdelingenbewaring op de uitzetting 330 10.8 Tot slot 331 11 Reclassering 333 M. Boone 11.1 Inleiding en vraagstelling 333 11.2 Ontstaan en professionalisering van de reclassering 334 11.3 Van geitenwollensokken naar een bedrijfsmatige organisatie 338 11.4 Effectief reclasseren: opzet en taken van de huidige reclasseringsorganisatie 343 11.4.1 Organisatie 343 11.4.2 Visie en doelen 344 11.4.3 Taken 347 11.5 Slotbeschouwing 352 12 Personeel 355 M. Kommer 12.1 Inleiding 355 12.2 Werken in een penitentiaire inrichting 355 12.3 De actuele situatie 360 12.3.1 Functielandschap en bezetting 361 12.3.2 Werving en selectie 364 12.3.3 Vorming en opleiding 365 12.3.4 Werkomstandigheden en tevredenheid 365 12.3.5 Medezeggenschap en vakbondsactivisme 368 12.4 Conclusie 370 XI
DEEL 3 POSITIE GEDETINEERDEN 13 De gedetineerde als rechtssubject; algemene aspecten van de rechtspositie van gedetineerden 373 J. de Lange en P.A.M. Mevis 13.1 Inleiding en belang van de materie 373 13.2 Verantwoordelijkheid voor de grens van de duur van de opsluiting 375 13.3 Kwaliteit van regelgeving I: Grondwet en codificatie 376 13.3.1 Realisatie en doorwerking in het penitentiaire recht: enkele aandachtspunten 377 13.4 Een gedetineerde is niet alleen gedetineerde: enkele 'functionele'regels 381 13.5 Beperking van grondrechten: artikel 15 lid 4 Grondwet 382 13.5.1 De systematiek van artikel 15 lid 4 Grondwet 382 13.5.2 Het criterium van artikel 15 lid 4 Grondwet 384 13.6 Beginsel van de minimale beperkingen 385 13.6.1 Geen diffamerende gevolgen 386 13.6.2 Beginsel van de minimale beperkingen: nemen we het wel serieus? Beginsel van 'normaliteit' en de resocialisatieopdracht 388 13.7 Grondrechten voor gedetineerden; een korte verkenning 389 13.8 Het belang van adequate normering van bejegening; normen van goede bejegening 394 13.9 Waarborg van menselijke behandeling/verbod van onmenselijke behandeling 397 13.9.1 Positieve en negatieve variant 398 13.9.2 De waarde van een bepaling als artikel 10 lid 1 IVBPR 399 13.9.3 Betekenis van artikel 3 EVRM voor de inrichting van detentie 401 13.9.4 Uitwerking van artikel 3 EVRM: preventie via toezicht en normering door het CPT 406 13.10 Nederlandse gedetineerden in het buitenland: aanspraak op overbrenging? 411 13.11 Sluitstuk: effectieve rechtsgang(en) 412 13.12 Slot 419 XII
14 Beklag en beroep 421 E W Bleichrodt 14.1 Inleiding 421 14.2 Ontvankelijkheid 422 14.3 Procedure 424 14.4 Schorsing 428 14.5 Beslissingen van de beklagcommissie 428 14.6 Beroep 430 14.7 Rechtspositie plaatsing en overplaatsing 431 15 Medische verzorging 433 M. Moerings 15.1 Inleiding 433 15.2 Recht op medische zorg 434 15.3 Verantwoordelijkheden voor de medische zorg: de arts en de directeur 435 15.4 Medische zorg voor drugsverslaafden 437 15.5 Methadonvers trekking 438 15.6 De hybride positie van de inrichtingsarts: medisch handelen in dienst van de orde en veiligheid 441 15.7 Dwangmedicatie 443 15.7.1 Inhoud van dwangmedicatie 443 15.7.2 Criteria voor toediening 443 15.7.3 Ontwikkelingen: dwangbehandeling naast dwanghandeling 449 15.8 Beklag- en beroepsprocedure in medische zaken 450 15.9 Conclusie 451 16 Hongerstaking in detentie 453 P. Jacobs 16.1 Inleiding 453 16.2 Lichamelijke gevolgen van de hongerstaking en dwangvoeding 455 16.3 Juridisch kader inzake hongerstaking en dwangvoeding 460 16.3.1 Nationaal niveau 460 16.3.2 Europees niveau 474 16.3.3 Intra- en supranationaal kader 483 16.4 Conclusie 487 XIII
17 Zorg in detentie 491 B.H. Bulten, W E van Kordelaar en H. P.A. van der Kolk-Heijne 17.1 Inleiding 491 17.2 Gedetineerden met psychische stoornissen 493 17.3 Bespreking van de prevalentiecijfers 498 17.4 Individuele begeleiding en behandeling van gedetineerden 503 17.5 Vormgeving van de detentie 505 17.5.1 Inleiding 505 17.5.2 Kernvragen 508 17.6 Zorg op maat 511 17.7 Behandeling in detentie 514 17.8 Organisatie en regie 523 17.9 Tot slot 525 18 Schakels tussen passend en gepast 527 W.FJ.M. van Kordelaar en B.H. Bulten 18.1 Inleiding 527 18.2 Richtlijnen: evidence based en norm based 528 18.2.1 Richtlijnen binnen de gezondheidszorg 528 18.2.2 Richtlijnen in de strafrechtstoepassing 532 18.2.3 'Norm based' en 'evidence based' 534 18.3 Taxeren 537 18.3.1 Begrip 537 18.3.2 Zorgtaxatie en risicotaxatie 538 18.3.3 Methoden van taxeren 541 18.3.4 Mistaxaties 544 18.4 Indiceren 545 18.4.1 Begrip 545 18.4.2 Zorg-en risico-indicaties 545 18.4.3 Indicatiestelling Forensische Zorg 548 18.5 Ontwikkelen van schakels tussen passend en gepast 549 18.5.1 B00G als voorbeeld 549 18.5.2 Voor- en nadelen van de BooG-systematiek 554 18.5.3 Toepassing van de BooG-systematiek op andere indicatiegebieden 555 18.6 Tot slot 558 xiv
19 Activiteiten 559 CM. Boeij 19.1 Inleiding 559 19.2 Dagprogramma huis van bewaring 560 19.3 Onderdelen van een dagprogramma 562 19.4 Juridisch kader 565 19.5 Doel van de activiteiten 567 19.5.1 Algemene uitgangspunten 567 19.5.2 Ongestoorde rechtsgang 570 19.5.3 Discipline bijbrengen en een vast dagritme creëren 572 19.6 Activiteitenprogramma en dagprogramma in relatie tot de arbeidstijden van het personeel 573 19.7 Het programma als deel van de (psychologische) beveiliging 574 19.8 Activiteiten en meerpersoonscelgebruik 576 19.8.1 Ontwikkeling naar meerpersoonscelgebruik 576 19.8.2 Gevolgen voor het dagprogramma bij twee op een cel 579 19.9 Ten slotte: gedetineerden aan het woord 580 20 Arbeid 583 G. de Jonge 20.1 Inleiding 583 20.2 Enige geschiedkundige achtergronden 583 20.3 Visies op arbeidsdwang en detentie 588 20.3.1 Economische uitbuiting 588 20.3.2 Disciplinering door arbeidsdwang 589 20.3.3 Gevangenisarbeid als sociale werkvoorziening 590 20.4 Regeling van de arbeid in de Penitentiaire beginselenwet ca. 592 20.4.1 Recht op deelname aan de beschikbare arbeid 594 20.4.2 Arbeidsplicht 595 20.4.3 Aard van het dienstverband 597 20.4.4 Arbeidsloon 598 20.4.5 Beoordeling arbeids(on)geschiktheid 600 20.4.6 Arbeidsomstandigheden 600 20.4.7 Handhaving arbeidsdiscipline 601 20.4.8 Mening van gedetineerden over de arbeid als regimesactiviteit 601 xv
20.5 Internationale gremia over (gedwongen) arbeid 602 20.5.1 Gedetineerdenarbeid en artikel 4 EVRM 602 20.5.2 De Europese gevangenisregels 2006 over gedetineerdenarbeid 605 20.5.3 CPT over gedetineerdenarbeid 605 20.6 Van Werkzame Detentie tot Modernisering gevangeniswezen 606 20.7 Besluit 610 21 Gedetineerde buitenlanders in Europees perspectief 613 JF? Hofstee- Van der Meulen 21.1 Inleiding 613 21.2 Buitenlandse gedetineerden in Nederland 614 21.2.1 Geboorteland 615 21.2.2 Nationaliteit 617 21.3 Buitenlandse gedetineerden in Europa 619 21.4 Delicten 622 21.4.1 Type delict 622 21.4.2 Aandeel in delicten 623 21.4.3 Europa 624 21.5 Regelgeving 624 21.5.1 Strafvorderingsrichtlijnen 625 21.5.2 Penitentiaire regelgeving in Nederland 626 21.5.3 Penitentiaire regelgeving in Europa 627 21.6 Behandeling van buitenlandse gedetineerden 630 21.6.1 Detentieomstandigheden 631 21.6.2 Rechten en plichten 632 21.6.3 Voeding en religie 635 21.6.4 Contact met familie 636 21.6.5 Werk en onderwijs 637 21.6.6 Verlof, voorbereiding op terugkeer en nazorg 639 21.7 Conclusie 640 XVI
22 Detentie in perspectief 643 E.R. Muller 22.1 Inleiding 643 22.2 Detentie vindt plaats in nauwe samenhang met maatschappelijke ontwikkelingen 643 22.3 Wisselende vraag naar detentie, noodzaak tot flexibiliteit 645 22.4 Er bestaat gebrekkige kennis over detentie 646 22.5 Detentie is in hoge mate een gejuridiseerd beleidsveld 647 22.6 Nieuwe aandacht voor recidivevermindering 649 22.7 Behoefte aan langetermijnbeleid 652 22.8 Detentie is gevoelig voor incidenten 654 22.9 Veel aandacht voor veiligheid 656 22.10 Detentie integraal onderdeel van vele ketens 658 22.11 De staat van de detentie is een belangrijke indicator voor de kwaliteit van de samenleving 660 22.12 Afsluiting 662 Literatuur 663 De auteurs 691 Register 695 Serie Bundels Orde en Veiligheid 705 XVII