ECONOMISCHE ONTWIKKELING ENSCHEDE 2016

Monitor ECONOMISCHE ONTWIKKELING ENSCHEDE 2016 Juli 2017 www.ioresearch.nl

COLOFON Uitgave I&O Research Zuiderval 70 Postbus 563 7500 AN Enschede Rapportnummer 2017/110 Datum Juli 2017 Opdrachtgever Gemeente Enschede Auteur(s) Jon Severijn Ruud Esselink Bestellingen Exemplaren zijn verkrijgbaar bij de opdrachtgever. Het overnemen uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Colofon

INHOUDSOPGAVE Samenvatting... 4 1. Indeling en opzet van de monitor... 9 1.1 Inleiding... 9 1.2 Leeswijzer... 9 2. Werkgelegenheidsontwikkeling en structuur... 12 2.1 Toegevoegde waarde... 12 2.2 Totaaloverzicht vestigingen en werkgelegenheid... 15 2.3 Grootteklasse... 23 2.4 Sectorstructuur... 27 3. Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur... 36 3.1 Totaalbeeld bedrijfslocaties... 36 3.2 Werkgelegenheid naar type bedrijfslocatie... 38 3.3 Werkgelegenheid per wijk... 42 3.4 Inzoom op Kernwinkelapparaat (KWA)... 47 3.5 Inzoom op voormalige militaire luchthaven / Technology Base... 50 3.6 Inzoom op Kennispark... 52 4. Sectorale werkgelegenheidsanalyses... 57 4.1 Topsectoren... 57 4.2 Industriële sector naar niveau technologie... 60 4.3 Kennisintensieve dienstensector... 61 4.4 Recreatie & toerisme... 64 5. Beroepsbevolking en werkloosheid... 68 5.1 Beroepsbevolking... 68 5.2 Niet-werkende werkzoekenden en uitkeringen... 73 Bijlage 1. Begrippenlijst... 80 Bijlage 2. Afbakening werkgelegenheidslocaties... 83 Bijlage 3. Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector... 86 Bijlage 4. Afbakening sector Recreatie & Toerisme... 89 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Inhoudsopgave

Samenvatting Inleiding Centraal in het programma Economie en Werk van de gemeente Enschede staat het bouwen aan een economisch sterk Enschede, met voldoende en adequate banen voor de Enschedese beroepsbevolking, zowel nu als in de toekomst. Daartoe wordt de groei van het aantal banen bevorderd om de (arbeids-) participatie te vergroten. Om deze doelstellingen te kunnen realiseren, is een goed beeld van de stand van de lokale economie en de ontwikkelingen in de economie gedurende de laatste jaren noodzakelijk. Deze Monitor Economische Ontwikkeling 2016 levert net als voorgaande jaren de onderbouwing voor dit beeld. In de monitor geven werkgelegenheids- en werkloosheidscijfers inzicht in de Enschedese banenmotor. Wederom bovengemiddelde groei aantal vestigingen In deze Monitor is er ruime aandacht voor het aantal en type vestigingen van bedrijven en de ontwikkelingen over de laatste jaren. In het afgelopen jaar is het aantal vestigingen net als in 2015 sterk gegroeid, wederom sterker dan in Twente, de G-32 gemeenten en Nederland. Vooral het verschil met Twente (ruim 2 procentpunt) is groot. De toename van het aantal vestigingen in Enschede wordt voornamelijk gedragen door ZZP ers. Aantal banen nadert 85.000 Het aantal vestigingen in Enschede bevindt zich al vele jaren in een stijgende lijn. Bij de ontwikkeling van het aantal banen is het beeld anders en sterker gerelateerd aan het economische klimaat. De laatste drie jaren is er sprake van een sterke doorgroei van het aantal banen in Enschede. In 2016 zijn er 84.590 banen, ruim 1.000 meer dan in 2015. Net als in 2014 en 2015 onderscheidt Enschede zich ook in 2016 met een sterkere procentuele werkgelegenheidsgroei dan in Twente, de G32-gemeenten en Nederland. Sectoren die in 2016 meer werkgelegenheid bieden dan het voorgaande jaar zijn vooral de horeca, groothandel, informatie en communicatie en overige dienstverlening. Horeca en informatie en communicatie behoorden in 2015 ook tot de top 3 van groeisectoren. Positie van Enschede verandert? De werkgelegenheidspositie van Enschede in de regio is de afgelopen jaren ook licht versterkt. In totaal is 29 procent van de Twentse werkgelegenheid in 2016 te vinden in Enschede. Vanuit aanbodperspectief geldt dat de Enschedese werkloze beroepsbevolking 32 procent vormt van de Twentse werkloze beroepsbevolking. Tegenover de groei van de werkgelegenheid staat een lichte stijging van het werkloosheidspercentage in Enschede van 8,5 in 2015 naar 8,6 procent in 2016. Waar Enschede vorig jaar zich met een relatief sterke verlaging van het werkloosheidspercentage nog positief onderscheidde van de landelijke en regionale ontwikkeling en de referentiegemeenten, is het beeld nu anders. Cijfermatig lijkt het ongeveer gelijkblijvende werkloosheidspercentage verband te houden met de ontwikkeling van de werkzame beroepsbevolking. Deze is ten opzichte van 2015 afgenomen, terwijl het werkloze deel van de beroepsbevolking gelijk is gebleven. De groep economisch niet-actieve 15-74 jarigen is gegroeid. Met name bij mannen is de participatiegraad in 2016 kleiner dan in 2015. De vraag is wat er gebeurt. Mogelijk komen er banen bij die relatief vaak door niet-enschedeërs worden ingevuld, terwijl zij niet noodzakelijkerwijs de behoefte of noodzaak voelen om naar Enschede te verhuizen. Ook kan het zijn dat banen verdwijnen die juist door Enschedeërs werden ingevuld. Een veranderend profiel van het arbeidsaanbod in Enschede kan van invloed zijn op de aansluiting van aanbod en vraag in Enschede. Veranderingen op micro niveau hebben consequenties op meso en macro niveau. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Samenvatting 4

Het is denkbaar dat het toenemende opleidingsniveau in Enschede, tot op zekere hoogte een inhaalslag, betekent dat het aantal jongeren in de (werkzame) beroepsbevolking achterblijft, omdat er nu eenmaal langer gestudeerd moet worden. Maar ook kan het kiezen voor stoppen met werken op latere leeftijd, zonder dat de AOW-leeftijd is bereikt, zorgen voor een geringer arbeidsaanbod. Er zou een nadere analyse nodig zijn om de meest bepalende factoren te kunnen identificeren. Samenstelling Enschedese beroepsbevolking en werkgelegenheid in schema (2016) Bevolking 158.000 Potentiële beroepsbevolking (15-74 jaar) 120.000 Beroepsbevolking (bruto participatie) 81.000 ( 15: 82.000) Werkzame beroepsbevolking (netto participatie) 74.000 ( 15: 75.000) Werkloze beroepsbevolking 7.000 Aantal banen in Enschede 85.000 ( 15: 84.000) Niet-actieven 39.000 ( 15: 38.000) Overige bevolking (0-14 jaar, 75 jaar en ouder) 38.000 Bron: CBS / Bedrijvencartotheek Enschede. Kerncijfers ABSOLUUT ONTWIKKELING T.O.V. JAAR ERVOOR PEILJAAR vestigingen 12.589 +4,8% april 2016 eenmansbedrijven (m.n. ZZP ers) 7.673 +7,6% april 2016 banen 84.593 +1,4% april 2016 banen op bedrijventerrein 18.834 +2,8% april 2016 banen op kantoorlocaties 27.342-0,9% april 2016 banen op winkellocaties 9.418-1,2% april 2016 banen topsector Hightech (HTSM) 4.669 +5,2% april 2016 banen topsector Life Sciences & Health 646 +8,9% april 2016 banen industrie medium-tech & hightech 1.479 +3,4% april 2016 banen kennisintensieve diensten 45.376 +1,1% april 2016 beroepsbevolking (15-75 jaar) 81.000 afgenomen 2016 bruto arbeidsparticipatie 67,3% afgenomen 2016 netto arbeidsparticipatie 61,5% afgenomen 2016 werkloosheidspercentage 8,6% toegenomen 2016 WW-uitkeringen 3.976-14,2%* december 2016 WWB-uitkeringen 7.360 +1,1% december 2016 * Ten opzichte van januari 2016 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Samenvatting 5

De highlights Werkgelegenheid vormt een belangrijke indicator voor het economisch klimaat. Hoe hebben de werkgelegenheid en de arbeidsmarkt in Enschede zich ontwikkeld in 2016? Onderstaand vindt u de belangrijkste uitkomsten op een rij (de highlights ). Alle onderliggende cijfers kunt u vinden in deze monitor. Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur De toegevoegde waarde van Enschedese ondernemingen is tussen 2011 en 2015 ongeveer gelijk gebleven, om vervolgens in 2016 conform het landelijk beeld te stijgen. Hiermee is de stijging van de toegevoegde waarde later dan de groei van de werkgelegenheid. De werkgelegenheid in Enschede is namelijk voor het derde achtereenvolgende jaar gestegen. De groei is met 1,4 procent wel beperkter dan in het voorgaande jaar (groei toen 2,1 procent). Enschede heeft in 2016 84.590 banen en neemt daarmee 29 procent van de Twentse werkgelegenheid voor rekening. Het aantal vestigingen stijgt ook nog steeds en bedraagt in 2016 12.590; de groei wordt vooral gedragen door ZZP ers maar ook in andere grootteklassen groeit het aantal vestigingen door. De pieken en dalen qua werkgelegenheidsontwikkeling zijn in Enschede groter dan de landelijke ontwikkeling. Door de gunstige werkgelegenheidsontwikkeling sinds 2014 is de totale procentuele werkgelegenheidsontwikkeling 2006-2016 in Enschede beduidend positiever dan landelijk gemiddeld (+12 versus +6 procent). Het aantal Enschedese banen ingevuld door mannen (43.580) is nog groter dan het aantal banen ingevuld door vrouwen (41.013), maar in de periode 1996-2016 zijn elk jaar de groeicijfers bij vrouwen positiever. In het afgelopen jaar is alleen bij vestigingen met meer dan 100 arbeidsplaatsen het aantal banen teruggelopen. Enschede heeft in 2015-2016 een sterke groei van het aantal vestigingen in de zorg en het onderwijs. Het aantal banen is relatief sterk gegroeid in de overige dienstverlening en de horeca. Cultuur, sport en recreatie heeft meer vestigingen maar minder banen. Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur Het aantal vestigingen groeit vooral buiten de bedrijvenlocaties (+109% tussen 1996 en 2016). Dit komt vooral door de groei van het aantal ZZP ers, die veelal aan huis gevestigd zijn. De werkgelegenheid is het hardst gestegen op bedrijventerreinen en kantoorlocaties. In 2015-2016 is de banengroei het grootst buiten de formele locaties (+1.043 banen; +3,7 procent). Het aantal banen op kantoorlocaties is sinds 2011 beperkt toegenomen en neemt het laatste jaar af. Van de kantoorlocaties hebben Kennispark - Bedrijvenpark Drienerlo en Zuiderval Het Eeftink een substantiële werkgelegenheidsafname. Veel bedrijventerreinen hebben een geleidelijke groei van het aantal vestigingen, met de grootste groei in het Havengebied. Ten opzichte van 2015 is er een relatief grote groei van banen op het Euregio bedrijventerrein en in absolute zin grote groei in het Havengebied. Westerval kent banenverlies. Het aantal vestigingen op winkellocaties groeit licht door. Na een sterke banengroei in 2014-2015 is het aantal banen op winkellocaties in 2015-2016 licht gedaald. Het aantal banen in het KWA is gekrompen, terwijl winkellocaties als Budgetcenter, Op de Brouwerij en Schuttersveld beperkt meer banen hebben dan vorig jaar. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Samenvatting 6

Sectorale werkgelegenheidsanalyses Van de topsectoren heeft de creatieve industrie met 1.315 vestigingen het grootste aantal vestigingen. De aanwas van nieuwe vestigingen is hier in de laatste vijf jaar en het afgelopen jaar ook het grootst geweest. Qua werkgelegenheid is het beeld anders: HTSM (hightech systemen en materialen) en agrofood zijn qua werkgelegenheid de sterkst vertegenwoordigde topsectoren in Enschede. Beide sectoren zijn 2015-2016 ook gegroeid. Lifescience heeft met 9 procent groei de sterkste procentuele toename. Vergeleken met referentiegemeenten en landelijk is de werkgelegenheidsontwikkeling van HTSM met +12 procent tussen 2011 en 2016 zeer sterk. De high-technology industrie in Enschede is bescheiden van omvang maar laat wel een relatief sterke groei van het aantal banen zien tussen 2011 en 2016 (+95%). In absolute zin is de groei in 2015-2016 het sterkst bij low-tech. De meeste werkgelegenheid in de industriële sector bestaat uit medium-low en low-technology (80 procent). Medium-tech is vergeleken met andere referentiegemeenten en Twente en Nederland minder vertegenwoordigd in Enschede. De kennisintensieve dienstensector is door groei van het aantal banen bij hightech diensten en overige kennisintensieve diensten sinds 2011 in omvang toegenomen. Het werkgelegenheidsbelang van de hightech diensten in de kennisintensieve sector is door een toename van 1.164 banen in 5 jaar tijd gegroeid van 5 naar 8 procent. In de recreatie & toerisme sector in Enschede (volgens de landelijke R&T-standaard) zijn ruim 6.000 banen aanwezig, bijna 200 meer dan in 2015. Vooral de horeca heeft bijgedragen aan deze groei. Het werkgelegenheidsaandeel van de R&T-sector is licht gegroeid van 7,3 procent in 2011 tot 7,5 procent in 2016. In Twente en Nederland is het werkgelegenheidsaandeel kleiner maar neemt het aandeel wel meer toe. Beroepsbevolking en werkloosheid De beroepsbevolking bevat in 2016 afgerond 81.000 Enschedeërs. In 2015 was dat nog 82.000. De afname houdt vooral verband met een (beperkte) krimp van de werkzame beroepsbevolking. De werkloze beroepsbevolking is niet groter geworden, wel het niet-actieve deel van de Enschedese 15-74 jarige bevolking is groter dan in 2015. Ten opzichte van 2015 is de netto participatiegraad in Enschede ook lager (2015: 62,7%; 2016: 61,5%). Landelijk is deze wel licht opgelopen. Met name bij mannen is de netto participatiegraad in Enschede in 2016 lager dan in 2011 en 2015. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking van Enschede is toegenomen in 2016: het aandeel laagopgeleiden is met 4 procentpunt gedaald ten opzichte van 2015 tot 22 procent, wat gelijk is aan het landelijke percentage. Na een sterke daling van het werkloosheidspercentage in Enschede in 2013-2015 is er in 2016 weer een lichte stijging. Hiermee wijkt Enschede af van referentiegemeenten, waar het werkloosheidspercentage wel is gedaald. Het aantal niet-werkende werkzoekenden (NWW ers) bedraagt eind 2016 in Enschede12.617, wat ongeveer 1.400 NWW ers werkzoekenden minder is dan eind 2015. De eerste maanden van 2017 tonen een verdere afname. Vooral (ook) jongeren profiteren: het aantal NWW ers van onder de 27 jaar is begin 2017 31 procent lager dan een jaar eerder. Het aantal WW-uitkeringen ligt eind 2016 net onder de 4.000. In een jaar tijd is het aantal WWuitkeringen met 660 gekrompen. Het aantal WWB-uitkeringen daalt nog niet. Eind 2016 zijn er 7.360 huishoudens in Enschede met een WWB-uitkering. Dat is 2,1 procent meer dan eind 2014. Landelijk is het groeipercentage sterker, namelijk 6,0 procent. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Samenvatting 7

1 HOOFDSTUK Indeling en opzet van de monitor Economische ontwikkeling Enschede 2016 Indeling en opzet van de monitor 8

1. Indeling en opzet van de monitor 1.1 Inleiding Na een aantal jaren van economische laagconjunctuur groeit de economie weer. Korte termijn vooruitzichten gaan uit van een doorzetting van het economisch herstel. De eerste maanden van 2017 tonen ook een groter vertrouwen van consument en ondernemer in de economie en de eigen financiële situatie/positie, vergeleken met 2016. De nieuwste werkgelegenheidscijfers laten zien dat Enschede in 2016 voor het derde achtereenvolgende jaar te maken heeft met een toename van banen. Het werkloosheidspercentage is in 2016 ongeveer gelijk gebleven met 2015. Nadere inzoom, specificering en benchmarking is te lezen in deze monitor van de Enschedese economische ontwikkeling. 1.2 Leeswijzer De Monitor Economische Ontwikkeling 2016 sluit grotendeels aan bij de editie van 2015. Voor deze publicatie is gebruik gemaakt van diverse databronnen, waaronder de Enschedese Bedrijvencartotheek, LISA-vestigingenregister, het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het UWV Werkbedrijf. Op basis van de verzamelde data uit deze verschillende bronnen presenteren we de belangrijkste arbeidsmarktontwikkelingen in Enschede. Tabel 1.1 Peildata diverse gebruikte bronnen. BRON Bedrijvencartotheek I&O Research BIRO/LISA CBS (gegevens beroepsbevolking en werkloosheid) UWV Werkbedrijf (niet-werkende werkzoekenden) PEILDATUM 1 april 1 april jaarcijfers maandcijfers Voor de meeste gepresenteerde kengetallen geldt dat we als vergelijkingsbasis een periode van vijf jaar aanhouden (2011-2016) en de jaarontwikkeling (2015-2016). In een aantal gevallen kijken we langer terug, bijvoorbeeld 2006-2016 om enkele kerncijfers voor een langere periode in perspectief te plaatsen. Of kiezen we er - ook - voor om in te zoomen op de (meest) recente ontwikkelingen (bijvoorbeeld werkloosheid). Verder zetten we Enschede af tegen Twente, G-32 gemeenten en het landelijke beeld, en de referentiegemeenten Almelo, Hengelo en Zwolle. Voor de beroepsbevolking (hoofdstuk 5) wordt ook vergeleken met Groningen, Nijmegen en Maastricht. In hoofdstuk 2 komt de werkgelegenheidsontwikkeling aan bod. De totale ontwikkeling van de werkgelegenheid wordt behandeld, gevolgd door een analyse van de werkgelegenheid naar grootteklasse en naar sectoren. Deze werkgelegenheidscijfers worden elk jaar met terugwerkende kracht aangepast, ook voor eerdere jaren. Het is daarom belangrijk dat steeds de cijfers uit de meest recente publicatie worden gebruikt voor het in kaart brengen van de economische ontwikkelingen. Hoofdstuk 2 wordt afgesloten met een korte paragraaf over het aantal faillissementen in Enschede. De ruimtelijke spreiding en clustering van vestigingen en werkgelegenheid wordt gepresenteerd in hoofdstuk 3. Hierbij komt allereerst op geaggregeerd niveau de ontwikkeling naar type bedrijfslocaties aan bod, om vervolgens in te zoomen op de kantoorlocaties, bedrijventerreinen en winkellocaties. Ook bevat dit hoofdstuk werkgelegenheidsgegevens per wijk in Enschede. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Indeling en opzet van de monitor 9

In hoofdstuk 4 is er aandacht voor een aantal sectorale werkgelegenheidsanalyses. Het eerste deel van het hoofdstuk geeft de ontwikkeling van de hightech en kennisintensieve bedrijvigheid in Enschede weer. Hiervoor is een standaard gehanteerd die gebruikt wordt door het statistisch bureau van de Europese Unie (Eurostat). Daarna volgen de topsectoren. Het ministerie van EL&I heeft negen sectoren benoemd die van groot belang zijn voor de Nederlandse concurrentiekracht. LISA heeft in samenwerking met IPO de sectoren afgebakend en daarmee is inzichtelijk te maken hoe deze sectoren zich ontwikkelen in Enschede, ook ten opzichte van de referentiegebieden. Het hoofdstuk wordt afgesloten met de sector recreatie & toerisme. Voor deze sectoranalyse is gebruik gemaakt van de landelijke R&T-standaard. Gegevens over de aanbodzijde van de arbeidsmarkt zijn opgenomen in hoofdstuk 5. Naast kerncijfers over de beroepsbevolking en participatie besteedt het hoofdstuk ook aandacht aan de werkloosheidsontwikkeling in Enschede. Voor het werkloosheidspercentage en uitkeringen zijn gegevens van het CBS gebruikt. Gegevens over het aantal niet-werkende werkzoekenden (NWW-ers) zijn afkomstig van UWV-Werkbedrijf. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Indeling en opzet van de monitor 10

2 HOOFDSTUK Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 11

30.830 29.980 30.140 35.080 34.760 34.520 30.620 34.660 35.050 31.220 38.520 38.510 38.840 39.310 39.940 2. Werkgelegenheidsontwikkeling en structuur 1 Highlights De toegevoegde waarde van Enschedese ondernemingen is tussen 2011 en 2015 ongeveer gelijk gebleven, om vervolgens in 2016 conform het landelijk beeld te stijgen. Hiermee is de stijging van de toegevoegde waarde later dan de groei van de werkgelegenheid. De werkgelegenheid in Enschede is namelijk voor het derde achtereenvolgende gestegen. De groei is met 1,4 procent wel beperkter dan in het voorgaande jaar (groei toen 2,1 procent). Enschede heeft in 2016 84.590 banen en neemt daarmee 29 procent van de Twentse werkgelegenheid voor rekening. Het aantal vestigingen stijgt ook nog steeds en bedraagt in 2016 12.590; de groei wordt vooral gedragen door ZZP ers maar ook in andere grootteklassen groeit het aantal vestigingen door. De pieken en dalen qua werkgelegenheidsontwikkeling zijn in Enschede groter dan de landelijke ontwikkeling. Door de gunstige werkgelegenheidsontwikkeling sinds 2014 is de totale procentuele werkgelegenheidsontwikkeling 2006-2016 in Enschede beduidend positiever dan landelijk gemiddeld (+12 versus +6 procent). Het aantal Enschedese banen ingevuld door mannen (43.580) is nog groter dan het aantal banen ingevuld door vrouwen (41.013), maar in de periode 1996-2016 zijn elk jaar de groeicijfers bij vrouwen positiever. In het afgelopen jaar is alleen bij vestigingen met meer dan 100 arbeidsplaatsen bijgedragen het aantal banen teruggelopen. Enschede heeft in 2015-2016 een sterke groei van het aantal vestigingen in de zorg en het onderwijs. Het aantal banen is relatief sterk gegroeid in de overige dienstverlening en de horeca. Cultuur, sport en recreatie heeft meer vestigingen maar minder banen. 2.1 Toegevoegde waarde BBP per inwoner 2 in Enschede in 2015 net zo hoog als in 2011. Figuur 2.1 Ontwikkeling BBP per inwoner, Enschede, Twente en Nederland (2011-2015). 45.000 Enschede Twente Nederland 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2011 2012 2013 2014 2015 Nota bene: Enschede betreft een raming. Bron: CBS. 1 Alle gegevens in dit hoofdstuk zijn voor Enschede afkomstig uit de Bedrijvencartotheek I&O Research, de overige werkgelegenheidscijfers hebben als bron BIRO/LISA. Indien andere bron is gebruikt, staat dat vermeld onder de figuur of tabel. 2 Het bruto binnenlands product (bbp) is het eindresultaat van de productieve activiteiten van de ingezeten productie-eenheden. Het is gelijk aan de toegevoegde waarde tegen basisprijzen van alle bedrijfsklassen samen, aangevuld met enkele transacties die niet naar bedrijfsklassen worden verdeeld. Het bbp per inwoner is het bbp gedeeld door het gemiddeld aantal inwoners van Nederland of de betreffende regio in de verslagperiode. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 12

Toegevoegde waarde 3 in Enschede en Twente stijgt later dan in G-32 en Nederland. Figuur 2.2 Ontwikkeling toegevoegde waarde in constante prijzen (2011), Enschede vergeleken (2011-2016). 115 Enschede Twente Nederland G-32 110 105 100 95 Bron: LISA 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Financiële en zakelijke diensten leveren grootste bijdrage aan toegevoegde waarde in Enschede. Zorgsector en vooral onderwijs hebben ten opzichte van G-32 en Nederland een relatief groot aandeel in totale toegevoegde waarde. Figuur 2.3 Aandeel toegevoegde waarde naar sector (2016). Landbouw & Visserij 0% 1% 2% 15% Industrie & Nuts 15% 15% 4% Bouw 4% 5% 11% Groot- & Detailhandel 13% 14% 2% Vervoer & Opslag 5% 5% 1% Horeca 1% 2% 32% Financiële & Zakelijke diensten 34% 34% 7% Openbaar bestuur 8% 7% 11% Onderwijs 7% 5% 13% Enschede Zorg & Welzijn 10% 9% G-32 Overige niet-commerciële diensten 2% 2% Nederland 2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 3 De toegevoegde waarde is het verschil tussen de productie en het intermediair verbruik (exclusief aftrekbare btw) van ondernemingen en een belangrijk onderdeel van het bruto regionaal product. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 13

Toegevoegde waarde meest gegroeid in horeca en onderwijs. Belang overige diensten en vervoer en opslag neemt af. Gemiddeld ten opzichte van G-32 en Nederland achterblijvende ontwikkeling toegevoegde waarde. Figuur 2.4 Ontwikkeling toegevoegde waarde per sector, Enschede vergeleken (2011-2016) Landbouw & Visserij Industrie & Nuts Bouw Groot- & Detailhandel Vervoer & Opslag Horeca Financiële & Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg & Welzijn -21% Overige niet-commerciële diensten Gemiddeld -4% -1% -11% -2% -2% -5% -1% 4% 1% 3% 7% 7% 5% 6% 2% 11% 11% 8% 6% 14% 15% 11% 9% 11% 2% 3% 11% 6% 5% 3% 3% 7% 7% Enschede G-32 Nederland 22% -25% -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% 20% 25% Toegevoegde waarde per baan is in Enschede in vrijwel alle sectoren lager dan gemiddeld in de G-32 en in Nederland Figuur 2.5 Gemiddelde toegevoegde waarde per baan per sector, Enschede vergeleken (x 1.000; 2016) Landbouw & Visserij Industrie & Nuts Bouw Groot- & Detailhandel Vervoer & Opslag 18 Horeca 25 26 Financiële & Zakelijke diensten Openbaar bestuur Onderwijs Zorg & Welzijn Overige niet-commerciële diensten totaal 34 41 43 44 42 36 37 36 53 51 84 103 104 78 77 74 59 59 56 71 72 100 113 116 86 95 102 66 60 58 Enschede G-32 64 Nederland 74 74 0 20 40 60 80 100 120 140 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 14

40.357 43.580 26.147 41.013 66.500 74.210 75.740 80.530 83.400 84.590 2.2 Totaaloverzicht vestigingen en werkgelegenheid NB: overzichten zijn ook te vinden op webpagina s. Voor banen en vestigingen totaal hier en iets anders vormgegeven (banen en vestigingen apart) hier. Verder is er de ontwikkeling naar sectorgroep en wijk. Aantal banen met 1.200 gestegen ten opzichte van 2015. De groei van het aantal banen in Enschede sinds 1996 is vooral ingevuld door vrouwen. Figuur 2.6 Ontwikkeling aantal banen, Enschede (1996-2016) 90.000 10% 85.000 aantal banen % jaarlijkse ontw. 80.000 75.000 5% 70.000 65.000 60.000 55.000 4,1% 3,7% 2,6% 1,8% 2,0% 1,5% -0,3% -0,9% -1,4% 0,1% 2,7% 3,4% 2,1% -2,1% 1,4% 0,9% -1,8% 0,9% 2,1% 1,4% 0% 50.000 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16 Figuur 2.7 Aantal banen, ingevuld door mannen en vrouwen (1996-2016) 90.000 vrouwen 80.000 mannen -5% 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 15

Aandeel kleine banen van mannen is hoger in Enschede dan in Nederland, maar vanaf 2000 is dit (met uitzondering van 2015) niet het geval bij banen van vrouwen. Figuur 2.8 Aandeel kleine banen, Enschede en Nederland, mannen en vrouwen (1996-2016) 30% 25% 20% 15% 10% 5% vrouwen Enschede vrouwen NL mannen Enschede mannen NL 0% 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 Nota bene: kleine banen betreft banen tot 12 uur per week. Kleine banen vooral in City, Horstlanden - Stadsweide en De Bothoven. In City gaat het om kleine banen en horeca, voor ongeveer evenveel mannen als vrouwen. In De Bothoven en Horstlanden Stadsweide zijn het vooral kleine banen in de zorg, voor vrouwen. Figuur 2.9 Aantal kleine banen, mannen, Enschedese buurten (2016) Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 16

6.820 7.410 8.200 9.950 12.010 12.590 Figuur 2.10 Aantal kleine banen, vrouwen, Enschedese buurten (2016) Aantal vestigingen groeit sinds 2012 met circa 4,5% op jaarbasis. Figuur 2.11 Ontwikkeling aantal vestigingen, Enschede (1996-2016) 13.000 10% 12.000 aantal vestigingen % jaarlijkse ontw. 8% 11.000 10.000 6,0% 6% 9.000 4,3% 4,3% 4,3% 3,8% 4,8% 4,8% 4,6% 4,4% 4,5% 4% 8.000 2,2% 3,2% 2,8% 3,0% 2,7% 2% 7.000 1,5% 6.000 0,3% 0,4% 0,4% 0,3% 0% 5.000 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16-2% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 17

Aantal vestigingen groeit relatief sterker dan aantal banen. Figuur 2.12 Absolute ontwikkeling aantal banen en aantal vestigingen in Enschede (1996-2016) banen 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 vestigingen 14.000 12.000 10.000 8.000 40.000 6.000 30.000 20.000 10.000 0 banen 1996-2016: +18.090 +5.770 2006-2016: + 8.740 +4.030 vestigingen '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16 4.000 2.000 0 Enschede heeft sinds 2011 verhoudingsgewijs een sterke groei van het aantal vestigingen. Tabel 2.1 Aantal vestigingen in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2011-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND jaar abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. 2011 10.300 40.300 333.700 1.290.200 2012 10.500 2,7% 40.100-0,4% 341.300 2,3% 1.316.100 2,0% 2013 11.000 4,6% 40.700 1,3% 349.200 2,3% 1.348.500 2,5% 2014 11.500 4,4% 41.700 2,6% 356.100 2,0% 1.381.100 2,4% 2015 12.000 4,5% 42.900 2,7% 367.800 3,3% 1.428.400 3,4% 2016 12.600 4,8% 43.800 2,2% 382.500 4,0% 1.485.100 4,0% Ontwikkeling aantal banen in Enschede, met uitzondering van 2013, positiever dan in Twente, G-32 en Nederland als geheel. Tabel 2.2 Aantal banen in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2011-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND jaar abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. 2011 81.600 295.100 2.649.000 8.312.000 2012 82.400 0,9% 293.200-0,6% 2.635.100-0,5% 8.270.700-0,5% 2013 80.900-1,8% 289.400-1,3% 2.606.400-1,1% 8.189.000-1,0% 2014 81.600 0,9% 288.000-0,5% 2.580.300-1,0% 8.128.500-0,7% 2015 83.400 2,1% 290.200 0,7% 2.581.400 0,0% 8.163.800 0,4% 2016 84.600 1,4% 290.500 0,1% 2.601.500 0,8% 8.253.400 1,1% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 18

Pieken en dalen in werkgelegenheidsontwikkeling zijn in Enschede groter dan gemiddeld in Nederland. Figuur 2.13 Jaarlijkse procentuele werkgelegenheidsontwikkeling Enschede, G-32 en Nederland (2006-2016) 4% 2% 0% -2% Enschede G-32 Nederland -4% 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 Het aantal banen is de afgelopen 10 jaar in Enschede meer gestegen dan gemiddeld in Nederland. De stijging van het aantal vestigingen is over de gehele periode bezien in Enschede gelijk aan het Nederlands gemiddelde. Figuur 2.14 Geïndexeerde ontwikkeling aantal banen en aantal vestigingen, Enschede en Nederland (2006=100) 160 150 140 vest. - Enschede vest. - NL banen - Enschede banen - NL 147 130 120 110 112 100 100 106 90 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 19

Het aantal vestigingen in Enschede groeit sneller dan in Almelo en Hengelo, maar minder snel dan in Zwolle. Figuur 2.15 Geïndexeerde ontwikkeling aantal vestigingen, Enschede vergeleken (2006=100) 180 Enschede Almelo 160 Hengelo Zwolle G-32 140 120 100 80 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Over een periode van 10 jaar gezien, blijft de banenontwikkeling in Enschede alleen achter bij die in Zwolle. Figuur 2.16 Geïndexeerde ontwikkeling aantal banen, Enschede vergeleken (2006=100) 120 Enschede Almelo 115 Hengelo Zwolle G-32 110 105 100 95 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 20

In 2016 zijn er 1.733 bedrijven in Enschede die er een jaar eerder nog niet waren. Van de bedrijven uit 2015 zijn er 1.151 een jaar later niet meer aanwezig. Voor de werkgelegenheid betekent dit een winst van 2.948 banen bij nieuwe bedrijven en een verlies van 2.259 banen bij bedrijven die niet meer in Enschede aanwezig zijn. Bij het grootste deel van deze mutaties gaat het om oprichtingen en opheffingen. De naar of van Enschede verhuisde bedrijven zijn vooral Twents. NB: verhuizingen kunnen alleen bepaald worden vanuit LISA. Verhuizingen van/naar het buitenland kunnen niet worden bepaald. Tabel 2.3 Gevestigde en vertrokken bedrijven naar gemeente (2015-2016, exclusief buitenland). GEVESTIGD VERTROKKEN SALDO gebied bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen Almelo 12 110 5 17 7 93 Borne 4 11 10 32-6 -21 Haaksbergen 13 26 11 43 2-17 Hengelo 38 58 32 139 6-81 Losser 14 25 13 18 1 7 Oldenzaal 13 26 9 14 4 12 overig Twente 15 67 14 15 1 52 Deventer 2 11 10 22-8 -11 Zwolle 2 8 2 5 0 3 overig Overijssel 2 3 3 4-1 -1 totaal 115 345 109 309 6 36 Een groot deel van de bedrijvendynamiek is te vinden in het centrum, op Kennispark, Euregio en Marssteden. Figuur 2.17 Nieuwe bedrijven, naar aantal banen (2015-2016). Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 21

Figuur 2.18 Niet meer aanwezige bedrijven, naar aantal banen (2015-2016). In Enschede is ongeveer 29 procent van de Twentse banen te vinden. Figuur 2.19 Werkgelegenheidsaandeel van Enschede in Twentse werkgelegenheid (1996-2016) 30% aandeel Enschede in Twente 29% 28% 27% 26% 25% '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 22

2.3 Grootteklasse Vestigingen met één werkzame persoon zijn ook in 2016 voor het grootste deel van de groei. Tabel 2.4 Ontwikkeling aantal vestigingen Enschede naar aantal werkzame personen per vestiging (2011-2016). 2011 2012 2013 2014 2015 2016 geen werkzame personen 314 314 309 284 207 151 1 werkzame persoon 5.372 5.838 6.357 6.719 7.130 7.673 2 t/m 9 werkzame personen 3.470 3.288 3.253 3.404 3.549 3.604 10 t/m 49 werkzame personen 876 864 881 875 904 940 50 t/m 99 werkzame personen 104 104 95 92 98 102 100 of meer werkzame personen 109 110 111 117 120 119 TOTAAL 10.245 10.518 11.006 11.491 12.008 12.589 NB: vestigingen zonder werkzame personen zijn onder meer vestigingen die tijdelijk bijvoorbeeld door omstandigheden (zoals brand) geen werkzame personen hebben en vestigingen waarbij werkzame personen elders geregistreerd staan, bijvoorbeeld bij moederbedrijf/hoofdkantoor en geen verder verbijzondering mogelijk is. Een steeds groter aandeel ZZP ers werkt in de zakelijke dienstverlening. Het aandeel ZZP ers dat in de handel werkzaam is, neemt af. Tabel 2.5 Aantal vestigingen met 1 werkzame persoon naar sector (1996, 2010, 2016). 1996 AANDEEL 96 2010 AANDEEL 10 2016 AANDEEL 16 AANDEEL 16 NL Landbouw 44 2% 61 1% 73 1% 3% Industrie 103 5% 178 4% 278 4% 3% Bouw 100 5% 520 10% 580 8% 12% Handel 669 30% 1.162 23% 1.377 18% 13% Horeca 65 3% 82 2% 144 2% 2% Vervoer/opslag 36 2% 73 1% 114 1% 2% Informatie 111 5% 428 8% 624 8% 7% Financiële diensten 80 4% 56 1% 57 1% 1% Zakelijke diensten 487 22% 1.320 26% 2.158 28% 30% Openbaar bestuur 2 0% 0 0% 2 0% 0% Onderwijs 91 4% 193 4% 471 6% 5% Zorg 102 5% 325 6% 773 10% 9% Cultuur, sport 95 4% 298 6% 509 7% 7% Overige diensten 226 10% 379 7% 513 7% 7% TOTAAL 2.211 100% 5.075 100% 7.673 100% 100% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 23

Het aandeel van ZZP ers in de werkgelegenheid is in 2016 het hoogst in de sectoren cultuur en sport, bouw en informatie en communicatie. In Nederland als geheel is het aandeel ZZP ers hoger, met name in cultuur en sport, de bouw en de omvangrijke sector zakelijke dienstverlening. Tabel 2.6 Aandeel ZZP ers op aantal banen per sector (1996, 2010, 2016). 1996 2010 2016 NL 2016 Landbouw 6% 8% 17% 15% Industrie 1% 2% 4% 4% Bouw 3% 17% 21% 25% Handel 6% 9% 10% 9% Horeca 3% 3% 4% 5% Vervoer/opslag 2% 3% 6% 5% Informatie 9% 20% 18% 21% Financiële diensten 6% 5% 6% 3% Zakelijke diensten 7% 10% 15% 23% Openbaar bestuur 0% 0% 0% 0% Onderwijs 1% 2% 5% 8% Zorg 1% 2% 5% 7% Cultuur, sport 10% 16% 27% 34% Overige diensten 14% 20% 23% 35% TOTAAL 3% 6% 9% 12% Banengroei vooral bij kleine en middelgrote bedrijvigheid. Tabel 2.7 Ontwikkeling aantal banen Enschede naar grootteklasse vestiging (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 geen werkzame personen - - - - - - 1 werkzame persoon 5.372 5.838 6.357 6.719 7.130 7.673 2 t/m 9 werkzame personen 13.422 12.615 12.362 12.796 13.211 13.749 10 t/m 49 werkzame personen 17.567 17.499 17.364 17.384 18.047 18.724 50 t/m 99 werkzame personen 7.191 7.292 6.570 6.300 6.567 6.715 100 of meer werkzame personen 38.092 39.129 38.259 38.447 38.444 37.732 TOTAAL 81.644 82.373 80.912 81.646 83.399 84.593 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 24

Ondanks de banengroei bij kleinschalige bedrijvigheid heeft Enschede in vergelijking met Nederland nog steeds relatief veel banen in het grootbedrijf. Figuur 2.20 Procentuele verdeling aantal banen, naar grootteklassen, Enschede vergeleken (2016) >=100 38% 45% 46% 50 t/m 99 8% 10% 10% 10 t/m 49 22% 20% 23% 2 t/m 9 16% 14% 18% Enschede 1 9% 10% 12% G-32 Nederland 0% 10% 20% 30% 40% 50% Figuur 2.21 Ruimtelijke verdeling aantal ZZP-ers, uitgesplitst naar 3 sectorgroepen (2016) Nota bene: afbakening sectorgroepen, zie figuur 2.20. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 25

Figuur 2.22 Aandeel ZZP ers op totaal aantal bedrijven, 1996, 2001, 2006, 2011 en 2016 (percentages). 1996 2001 2006 2011 2016 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 26

2.4 Sectorstructuur Het relatieve belang van nijverheid (m.n. industrie) kromp en dat van de commerciële dienstverlening groeide in de afgelopen 10 jaar. De niet-commerciële dienstverlening blijft in Enschede duidelijk belangrijker dan in Nederland. Figuur 2.23 Procentuele verdeling aantal banen, naar sectorgroep, Enschede en Nederland (2006 en 2016) 2016 2016 41% 39% 1% 1% 2006 13% 16% A Landbouw, bosbouw en visserij B-F Nijverheid en energie 32% 31% 3% 3% 2006 18% 16% G-N Commerciële dienstverlening O-U Niet-commerciële dienstverlening 44% 46% 47% 49% Nota bene: sectorgroepen geclusterd op basis van SBI08-secties (A-U). In Almelo en Hengelo en ook Twente totaal is het belang van de nijverheid (m.n. industrie) duidelijk groter dan in Enschede. Alleen in Zwolle is de niet-commerciële dienstverlening (iets) groter dan in Enschede. Figuur 2.24 Procentuele verdeling aantal banen, naar sectorgroep, Enschede vergeleken (2016) Enschede 13% 46% 41% Twente 3% 22% 45% 30% G-32 15% 49% 36% Nederland 3% 16% 49% 32% Almelo 25% 40% 34% Hengelo 24% 45% 31% Zwolle 13% 45% 42% 0% 25% 50% 75% 100% A Landbouw, bosbouw en visserij G-N Commerciële dienstverlening B-F Nijverheid en energie O-U Niet-commerciële dienstverlening Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 27

WAT BEHOORT TOT DE ONDERSCHEIDEN SECTORGROEPEN? A LANDBOUW A Landbouw, bosbouw en visserij G-N COMMERCIËLE DIENSTVERLENING G Groot- en detailhandel; reparatie van auto s H Vervoer en opslag I Logies-, maaltijd- en drankverstrekking J Informatie en communicatie K Financiële instellingen L Verhuur van en handel in onroerend goed M Advisering, onderzoek, special. zakelijke dienstverlening N Verhuur van roerende goederen, overige zakelijke dienstverlening B-F NIJVERHEID EN ENERGIE B Winning van delfstoffen C Industrie D Productie, distributie, handel in elektriciteit en aardgas E Winning/distributie van water; afval(water)beheer, sanering F Bouwnijverheid O-U NIET-COMMERCIËLE DIENSTVERLENING O Openbaar bestuur, overheidsdiensten, sociale verzekeringen P Onderwijs Q Gezondheids- en welzijnszorg R Cultuur, sport en recreatie S Overige dienstverlening T Huishoudens als werkgever U Extraterritoriale organisaties en lichamen De procentuele afname van het aantal banen in de nijverheid is relatief groot en de toename van het aantal banen in de dienstverlening (commercieel en niet commercieel) is relatief groot. Tabel 2.8 Procentuele ontwikkeling aantal banen naar sectorgroep, Enschede vergeleken (2006-2016) A LANDBOUW B-F NIJVERHEID EN ENERGIE G-N COMMERCIËLE DIENSTVERLENING O-U NIET-COMMERCIËLE DIENSTVERLENING Enschede -38% -13% 18% 15% Twente -22% -12% 17% 7% G-32-19% -13% 8% 8% NL -12% -8% 10% 10% Almelo -28% -5% 23% -12% Hengelo -40% -13% 11% 13% Zwolle -36% 1% 16% 19% Tabel 2.9 Aantal en aandeel vestigingen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % totaal abs. % totaal abs. % totaal abs. % totaal Landbouw 170 1% 3.925 9% 6.642 2% 75.950 5% Industrie 583 5% 2.040 5% 15.005 4% 61.903 4% Bouwnijverheid 789 6% 4.258 10% 33.758 9% 146.760 10% Detailhandel 1.502 12% 5.719 13% 40.499 11% 142.326 10% Groothandel 1.223 10% 5.691 13% 30.434 8% 117.711 8% Horeca 490 4% 1.833 4% 14.719 4% 56.565 4% Vervoer en opslag 223 2% 733 2% 8.477 2% 37.472 3% Informatie en communicatie 899 7% 2.188 5% 24.434 6% 81.202 5% Financiële instellingen 138 1% 448 1% 4.197 1% 18.204 1% Zakelijke dienstverlening 3.026 24% 8.545 20% 99.715 26% 371.147 25% Openbaar bestuur 34 0% 76 0% 893 0% 3.362 0% Onderwijs 664 5% 1.329 3% 19.561 5% 67.200 5% Gezondheids- en welzijnszorg 1.362 11% 3.051 7% 39.238 10% 135.915 9% Cultuur, sport en recreatie 714 6% 1.561 4% 23.009 6% 84.654 6% Overige dienstverlening 772 6% 2.399 5% 21.952 6% 84.745 6% TOTAAL 12.589 100% 43.796 100% 382.533 100% 1.485.116 100% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 28

Tabel 2.10 Aantal en aandeel banen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % totaal abs. % totaal abs. % totaal abs. % totaal Landbouw 430 1% 9.160 3% 20.013 1% 217.725 3% Industrie 7.939 9% 43.249 15% 278.313 11% 874.677 11% Bouwnijverheid 2.722 3% 19.946 7% 104.533 4% 441.737 5% Detailhandel 8.433 10% 32.756 11% 247.017 9% 821.937 10% Groothandel 5.796 7% 28.337 10% 189.254 7% 652.615 8% Horeca 3.538 4% 14.147 5% 109.178 4% 400.552 5% Vervoer en opslag 1.955 2% 9.629 3% 143.382 6% 412.211 5% Informatie en communicatie 3.497 4% 6.381 2% 97.579 4% 294.272 4% Financiële instellingen 923 1% 3518 1% 67.129 3% 224.879 3% Zakelijke dienstverlening 14.871 18% 35.566 12% 409.025 16% 1.254.760 15% Openbaar bestuur 4.280 5% 11795 4% 156297 6% 430.486 5% Onderwijs 9.006 11% 20.165 7% 214.707 8% 546.375 7% Gezondheids- en welzijnszorg 17.052 20% 44.894 15% 456.284 18% 1.292.757 16% Cultuur, sport en recreatie 1.877 2% 5.632 2% 60.157 2% 201.962 2% Overige dienstverlening 2.274 3% 5.329 2% 48.666 2% 186.447 2% TOTAAL 84.593 100% 290.504 100% 2.601.534 100% 8.253.392 100% Procentuele groei aantal vestigingen is afgelopen 5 jaar in Enschede duidelijk groter dan in Twente. Ten opzichte van G-32 is het verschil minder groot. Voor wat betreft de 5-jarige banenontwikkeling onderscheidt Enschede zich positief in de informatie en communicatie, zakelijke dienstverlening en de horeca. Tabel 2.11 Ontwikkeling aantal vestigingen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2011-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. Landbouw -27-14% -128-3% -241-4% -2.243-3% Industrie 83 17% -8 0% 783 6% 3.308 6% Bouwnijverheid 32 4% 156 4% 2919 9% 15.828 12% Detailhandel 59 4% 106 2% 1.065 3% 5.275 4% Groothandel 47 4% 83 1% 679 2% 3321 3% Horeca 75 18% 130 8% 1.653 13% 5.612 11% Vervoer en opslag 42 23% 54 8% 986 13% 4.126 12% Informatie en communicatie 196 28% 531 32% 4.593 23% 16.068 25% Financiële instellingen -18-12% -100-18% -429-9% -822-4% Zakelijke dienstverlening 797 36% 1.303 18% 16.609 20% 66.885 22% Openbaar bestuur -2-6% 12 19% -159-15% -259-7% Onderwijs 225 51% 170 15% 4.636 31% 16.805 33% Gezondheids- en welzijnszorg 437 47% 627 26% 8.454 27% 30.821 29% Cultuur, sport en recreatie 229 47% 260 20% 4.506 24% 18.351 28% Overige dienstverlening 169 28% 276 13% 2.733 14% 11.792 16% TOTAAL 2.344 23% 3.472 9% 48.787 15% 194.868 15% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 29

Tabel 2.12 Ontwikkeling aantal banen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2011-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. Landbouw -270-39% -1.111-11% -2.426-11% -15.115-6% Industrie -93-1% -2.616-6% -18.669-6% -36.193-4% Bouwnijverheid -233-8% -3.287-14% -17.943-15% -59.214-12% Detailhandel 59 1% 695 2% 4.045 2% 23.203 3% Groothandel 177 3% 2.498 10% -1.906-1% -7.169-1% Horeca 1.007 40% 1.629 13% 9.970 10% 35.361 10% Vervoer en opslag -510-21% -1.917-17% -4.565-3% -22.030-5% Informatie en communicatie 1.067 44% 1.697 36% 8.765 10% 23.261 9% Financiële instellingen -286-24% -701-17% -13.852-17% -16.571-7% Zakelijke dienstverlening 1.355 10% 1.378 4% 10.210 3% 48.128 4% Openbaar bestuur -368-8% -1.109-9% -11.466-7% -26.150-6% Onderwijs 26 0% -1.029-5% 452 0% -4.171-1% Gezondheids- en welzijnszorg 644 4% -1.417-3% -12.223-3% -19.472-1% Cultuur, sport en recreatie 6 0% 650 13% 3.265 6% 13.796 7% Overige dienstverlening 368 19% 94 2% -1.125-2% 3.777 2% TOTAAL 2.949 4% -4.546-2% -47.468-2% -58.559-1% Ten opzichte van de regionale en landelijke ontwikkeling heeft Enschede in 2014-2015 een sterkere groei van het aantal vestigingen in de industrie en de zorg. Het aantal banen groeide relatief sterk in de horeca, groothandel en de informatie en communicatiesector. Tabel 2.13 Ontwikkeling aantal vestigingen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2015-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. Landbouw 5 3% 16 0% 102 2% 401 1% Industrie 37 7% 26 1% 432 3% 1.564 3% Bouwnijverheid 40 5% 150 4% 1772 6% 7.111 5% Detailhandel 28 2% 44 1% 498 1% 2.472 2% Groothandel 18 1% 9 0% 559 2% 1768 2% Horeca 29 6% 56 3% 629 4% 2.024 4% Vervoer en opslag 5 2% 36 5% 600 8% 2.321 7% Informatie en communicatie 10 1% 68 3% 976 4% 3.928 5% Financiële instellingen -1-1% -10-2% -34-1% 157 1% Zakelijke dienstverlening 160 6% 242 3% 4.383 5% 16.844 5% Openbaar bestuur 2 6% -1-1% -22-2% -44-1% Onderwijs 47 8% 33 3% 1.085 6% 4.105 7% Gezondheids- en welzijnszorg 113 9% 131 4% 1.955 5% 7.040 5% Cultuur, sport en recreatie 48 7% 68 5% 1.031 5% 3.852 5% Overige dienstverlening 40 5% 77 3% 779 4% 3.202 4% TOTAAL 581 5% 945 2% 14.745 4% 56.745 4% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 30

Tabel 2.14 Ontwikkeling aantal banen naar sector in Enschede, Twente, G-32 en Nederland (2015-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND sectie/afdeling abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. abs. % ontw. Landbouw -30-7% 119 1% 405 2% 1.536 1% Industrie 164 2% -540-1% -4.117-1% 3.199 0% Bouwnijverheid -28-1% 331 2% 2.452 2% 5.970 1% Detailhandel -180-2% 74 0% 720 0% 7.810 1% Groothandel 305 6% 596 2% 1.483 1% 7.500 1% Horeca 353 11% 425 3% 3.625 3% 13.077 3% Vervoer en opslag -18-1% 194 2% -746-1% 4.603 1% Informatie en communicatie 238 7% 409 7% 2.717 3% 6.430 2% Financiële instellingen -40-4% -192-5% -2.847-4% -3.009-1% Zakelijke dienstverlening 37 0% 367 1% 10.268 3% 34.240 3% Openbaar bestuur -27-1% 35 0% -1.055-1% -3.127-1% Onderwijs 125 1% 4 0% 3.330 2% 7.741 1% Gezondheids- en welzijnszorg 179 1% -1.507-3% 1.393 0% -4.179 0% Cultuur, sport en recreatie -120-6% -26 0% 1.720 3% 4.349 2% Overige dienstverlening 236 12% 63 1% 770 2% 3.472 2% TOTAAL 1.194 1% 352 0% 20.118 1% 89.612 1% Figuur 2.25 Groeiende en krimpende sectoren, aantal banen, Enschede (% ontw. 2015-2016) Overige dienstverlening Horeca 12% 11% Informatie en communicatie 7% Groothandel 6% Industrie Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg 2% 1% 1% Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur Vervoer en opslag Bouwnijverheid Detailhandel -1% -1% -1% -2% Financiële instellingen -4% Cultuur, sport en recreatie Landbouw -6% -7% '15-'16-10% -5% 0% 5% 10% 15% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 31

Figuur 2.26 Groeiende en krimpende sectoren, aantal banen, Enschede (% ontw. 2011-2016) Informatie en communicatie Horeca 40% 44% Overige dienstverlening 19% Zakelijke dienstverlening Gezondheids- en welzijnszorg Groothandel Detailhandel Cultuur, sport en recreatie Onderwijs 10% 4% 3% 1% 0% 0% Industrie Bouwnijverheid Openbaar bestuur -1% -8% -8% Vervoer en opslag Financiële instellingen -21% -24% Landbouw -39% '11-'16-50% -25% 0% 25% 50% Figuur 2.27 Groeiende en krimpende sectoren, aantal vestigingen, Enschede (% ontw. 2015-2016) Gezondheids- en welzijnszorg 9% Onderwijs Cultuur, sport en recreatie Industrie Horeca Openbaar bestuur 8% 7% 7% 6% 6% Zakelijke dienstverlening Overige dienstverlening Bouwnijverheid 6% 5% 5% Landbouw 3% Vervoer en opslag Detailhandel Groothandel Informatie en communicatie 2% 2% 1% 1% Financiële instellingen -1% '15-'16-2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 32

Figuur 2.28 Groeiende en krimpende sectoren, aantal vestigingen, Enschede (% ontw. 2011-2016) Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie 47% 47% 51% Zakelijke dienstverlening 36% Overige dienstverlening Informatie en communicatie Vervoer en opslag 23% 28% 28% Horeca Industrie 18% 17% Bouwnijverheid Detailhandel Groothandel 4% 4% 4% Openbaar bestuur Financiële instellingen Landbouw -6% -12% -14% '11-'16-20% 0% 20% 40% 60% Vooral in openbaar bestuur, onderwijs en zorg zit een groot deel van de werkgelegenheid in een beperkt aantal organisaties. In de zakelijke dienstverlening is, ondanks het grote aantal ZZP ers, meer dan de helft van het aantal banen te vinden in de grootteklassen 50+ werkzame personen. De ZZP-bedrijven in de bouw zijn goed voor driekwart van het aantal vestigingen en een vijfde van de werkgelegenheid in de bouw. Tabel 2.15 Aantal vestigingen Enschede naar sector en grootteklasse (2016) SECTIE/AFDELING 0 1 2-9 10-49 50-99 100 TOTAAL Landbouw 0 70 100 0 0 0 170 Industrie 10 280 170 110 10 10 580 Bouwnijverheid 0 580 150 50 10 0 790 Detailhandel 10 680 660 130 10 10 1.500 Groothandel 10 690 420 80 10 10 1.220 Horeca 10 140 240 90 10 0 490 Vervoer en opslag 10 110 70 20 0 10 220 Informatie en communicatie 0 620 200 60 0 0 900 Financiële instellingen 0 60 70 10 0 0 140 Zakelijke dienstverlening 20 2.160 670 130 20 30 3.030 Openbaar bestuur 10 0 0 10 0 10 30 Onderwijs 10 470 70 90 10 10 660 Gezondheids- en welzijnszorg 40 770 380 130 10 20 1.360 Cultuur, sport en recreatie 20 510 170 20 0 0 710 Overige dienstverlening 10 510 230 10 0 0 770 TOTAAL 150 7.670 3.610 940 100 120 12.590 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 33

Tabel 2.16 Aantal banen Enschede naar sector en grootteklasse (2016) SECTIE/AFDELING 1 2-9 10-49 50-99 100 TOTAAL Landbouw 70 270 20 70 0 430 Industrie 280 760 2.370 750 3.780 7.940 Bouwnijverheid 580 520 870 400 360 2.720 Detailhandel 680 2.700 2.250 800 2.000 8.430 Groothandel 690 1.600 1.650 620 1.240 5.800 Horeca 140 1.000 1.750 540 100 3.540 Vervoer en opslag 110 280 460 220 880 1.960 Informatie en communicatie 620 760 1.190 270 660 3.500 Financiële instellingen 60 270 160 190 250 920 Zakelijke dienstverlening 2.160 2.420 2.420 1.150 6.720 14.870 Openbaar bestuur 0 10 300 110 3.860 4.280 Onderwijs 470 280 2.130 510 5.620 9.010 Gezondheids- en welzijnszorg 770 1.710 2.540 880 11.150 17.050 Cultuur, sport en recreatie 510 470 450 60 390 1.880 Overige dienstverlening 510 720 170 160 720 2.270 TOTAAL 7.670 13.750 18.720 6.720 37.730 84.590 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Werkgelegenheidsontwikkeling en -structuur 34

3 HOOFDSTUK Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 35

3. Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur Highlights Het aantal vestigingen groeit vooral buiten de bedrijvenlocaties (+109% tussen 1996 en 2016). Dit komt vooral door de groei van het aantal ZZP ers, die veelal aan huis gevestigd zijn. De werkgelegenheid is het hardst gestegen op bedrijventerreinen en kantoorlocaties. In 2015-2016 is de banengroei het grootst buiten de formele locaties (+1.043 banen; +3,7 procent). Het aantal banen op kantoorlocaties is sinds 2011 beperkt toegenomen en neemt het laatste jaar af. Van de kantoorlocaties hebben Kennispark - Bedrijvenpark Drienerlo en Zuiderval Het Eeftink een substantiële werkgelegenheidsafname. Veel bedrijventerreinen hebben een geleidelijke groei van het aantal vestigingen, met de grootste groei in Havengebied. Ten opzichte van 2015 is er een relatief grote groei van banen op Euregio bedrijventerrein en in absolute zin grote groei in Havengebied. Westerval kent banenverlies. Het aantal vestigingen op winkellocaties groeit licht door. Na een sterke banengroei in 2014-2015 is het aantal banen op winkellocaties in 2015-2016 licht gedaald. Het aantal banen in het KWA is gekrompen, terwijl winkellocaties als Budgetcenter, Op de Brouwerij en Schuttersveld beperkt meer banen hebben dan vorig jaar. 3.1 Totaalbeeld bedrijfslocaties Het aantal vestigingen op winkellocaties is sinds 1996 licht gestegen en blijft over de jaren vrij constant. Buiten de formele locaties is het aantal vestigingen verdubbeld. Figuur 3.1 Geïndexeerde ontwikkeling aantal vestigingen per type bedrijfslocatie 4, Enschede (1996-2016) 220 abs. % 200 180 160 overig kantoorlocatie bedrijventerrein winkellocatie +469 +109% +591 +72% +540 +67% +84 +8% 140 120 100 80 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16 4 Welke bedrijvenlocaties tot de verschillende locatietypen behoren, is terug te vinden in bijlage 2. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 36

De werkgelegenheid buiten formele locaties is sinds 1996 weinig gestegen. Wel heeft hier tussen 2015 en 2016 de sterkste banengroei voorgedaan. In de afgelopen 20 jaar is de banengroei het sterkst geweest op bedrijventerreinen en kantoorlocaties. Figuur 3.2 Geïndexeerde ontwikkeling aantal banen per type bedrijfslocatie, Enschede (1996-2016) 150 abs. % 140 130 bedrijventerrein kantoorlocatie winkellocatie overig +5.835 +45% +7.689 +39% +1.953 +26% +2.612 +10% 120 110 100 90 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13 '14 '15 '16 Het aantal vestigingen neemt overal toe, maar het minst op winkellocaties. Het aantal banen op kantoorlocaties is sinds 2011 beperkt toegenomen en neemt het laatste jaar af. Het aantal banen op winkellocaties is in 2015 relatief sterk toegenomen, maar is het laatste jaar ongeveer stabiel. Tabel 3.1 Aantal vestigingen naar locatietype (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 bedrijventerreinen 1.150 1.160 1.170 1.210 1.280 1.350 kantoorlocaties 1.140 1.150 1.200 1.240 1.320 1.420 winkellocaties 1.020 1.010 990 1.010 1.030 1.050 overig 6.940 7.200 7.640 8.030 8.390 8.780 TOTAAL 10.250 10.520 11.010 11.490 12.010 12.590 Tabel 3.2 Aantal banen naar locatietype (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 bedrijventerreinen 17.560 18.050 17.200 18.130 18.330 18.830 kantoorlocaties 27.290 28.020 27.770 27.180 27.580 27.340 winkellocaties 8.850 8.770 8.650 8.680 9.490 9.370 overig 27.940 27.530 27.290 27.650 28.000 29.040 TOTAAL 81.640 82.370 80.910 81.650 83.400 84.590 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 37

Tabel 3.3 Ontwikkeling aantal vestigingen en aantal banen (2011-2016 en 2015-2016) VESTIGINGEN BANEN 11-'16 11-'16 % 15-'16 15-'16 % 11-'16 11-'16 % 15-'16 15-'16 % bedrijventerreinen 200 18% 70 6% 1.270 7% 500 3% kantoorlocaties 280 25% 100 8% 50 0% -240-1% winkellocaties 30 3% 20 2% 520 6% -120-1% overig 1.840 26% 390 5% 1.100 4% 1.040 4% TOTAAL 2.340 23% 580 5% 2.950 4% 1.190 1% 3.2 Werkgelegenheid naar type bedrijfslocatie Het aantal vestigingen groeit in absolute zin het sterkst in het centrum en relatief het sterkst op Kennispark UT. Van de kantoorlocaties hebben Kennispark - Bedrijvenpark Drienerlo en Zuiderval Het Eeftink een substantiële werkgelegenheidsafname. Tabel 3.4 Aantal vestigingen en werkzame personen op kantoorlocaties (2011-2016) VESTIGINGEN 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Centrum 620 630 661 685 718 763 Creatieve Campus 12 13 19 26 28 30 Kennispark Bedrijvenpark Drienerlo 23 22 21 20 21 23 Kennispark B&S-park 277 279 268 251 274 298 Kennispark UT 84 84 96 113 131 148 waarvan The Gallery 1 1 3 17 19 28 Stationsomgeving 45 43 44 43 40 41 Zuiderval - Het Eeftink 39 42 51 56 57 71 Zuiderval - Hofkwartier 34 31 28 26 23 21 Zuiderval - Kotmanpark 1 10 15 18 24 21 TOTAAL 1.135 1.154 1.203 1.238 1.316 1.416 BANEN Centrum 12.997 13.903 13.714 13.174 13.446 13.732 Creatieve Campus 144 191 223 246 272 219 Kennispark Bedrijvenpark Drienerlo 1.231 1.278 1.216 1.174 1.001 795 Kennispark B&S-park 4.389 3.992 4.036 3.943 4.102 4.022 Kennispark UT 3.934 3.759 3.741 3.600 3.801 3.716 waarvan The Gallery 25 24 23 101 120 159 Stationsomgeving 3.664 3.471 3.049 3.236 3.124 3.454 Zuiderval - Het Eeftink 764 780 1.093 1.106 1.060 703 Zuiderval - Hofkwartier 149 114 94 80 73 56 Zuiderval - Kotmanpark 20 534 608 618 704 645 TOTAAL 27.292 28.022 27.774 27.177 27.583 27.342 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 38

Vrijwel overal geleidelijke groei van het aantal vestigingen, met grootste groei in Havengebied. Relatief grote groei van banen op Euregio bedrijventerrein en in absolute zin grote groei in Havengebied. Westerval kent banenverlies. Tabel 3.5 Aantal vestigingen en werkzame personen op bedrijventerreinen (2011-2016) VESTIGINGEN 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Bleekweg (Hardick & Seckel) 17 16 20 18 17 22 De Plooij 14 12 10 11 10 10 De Reulver 61 64 56 60 60 65 Euregio 213 221 223 243 243 248 Groote Plooij 2 2 2 2 2 2 Havengebied 344 338 348 343 378 425 Het Sander 12 9 13 12 13 15 Josink Es 43 52 51 55 66 78 Luchthaven Twente 1 9 9 8 7 10 10 Marssteden 196 199 199 218 221 225 Rigtersbleek - Tubantia 105 113 110 116 125 125 Roombekerveld 2 2 2 2 2 2 Sleutelkamp 13 13 14 13 14 13 Transportcentrum 41 38 33 33 34 32 Usseler Es 21 19 24 29 29 28 Westerval 54 49 55 51 52 51 TOTAAL 1.147 1.156 1.168 1.213 1.276 1.351 BANEN Bleekweg (Hardick & Seckel) 37 49 52 53 54 69 De Plooij 146 66 60 64 64 57 De Reulver 854 851 674 665 675 675 Euregio 1.797 1.969 1.657 1.698 1.774 1.921 Groote Plooij 707 707 721 690 757 759 Havengebied 5.856 5.783 5.555 5.564 5.753 6.026 Het Sander 58 53 66 67 68 74 Josink Es 706 1.054 1.114 1.988 1.997 2.128 Luchthaven Twente 1 59 58 53 51 62 75 Marssteden 4.412 4.590 4.284 4.120 4.200 4.288 Rigtersbleek - Tubantia 858 877 1.012 1.255 1.143 1.225 Roombekerveld 2 2 2 2 2 4 Sleutelkamp 468 474 458 485 527 564 Transportcentrum 579 561 508 544 557 572 Usseler Es 50 53 79 88 81 86 Westerval 973 904 905 800 615 311 TOTAAL 17.562 18.051 17.200 18.134 18.329 18.834 1) NB: Luchthaven Twente is anders gedefinieerd dan de terreinen van ADT (paragraaf 3.5). In dit overzicht in Luchthaven Twente Deventer Poort, in combinatie met de marechaussee-kazerne. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 39

In Kernwinkelapparaat is het aantal werkzame personen licht afgenomen. Budgetcenter kent een banengroei. Tabel 3.6 Aantal vestigingen en werkzame personen op winkellocaties (2011-2016). VESTIGINGEN 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Kernwinkelapparaat (KWA) 660 644 647 643 649 661 Boswinkel 31 31 27 27 27 30 Budgetcenter 9 9 9 9 9 9 Deppenbroek 27 26 27 27 24 25 Eschmarke 6 6 5 7 10 12 Glanerbrug 71 70 65 70 70 72 Helmerhoek 9 10 11 11 11 10 Lage Bothofstraat 4 4 4 4 4 3 Miro Center 14 12 13 16 16 16 Op de Brouwerij 19 20 28 44 49 58 Schuttersveld 35 33 17 16 17 19 Stadsveld 37 42 33 32 36 35 Stokhorst / 't Ribbelt 15 11 11 9 10 8 Stroinkslanden 18 19 19 19 16 16 Twekkelerveld 18 24 23 25 28 27 Zuid 60 60 63 62 61 60 TOTAAL 1.033 1.021 1.002 1.021 1.037 1.061 BANEN Kernwinkelapparaat (KWA) 5.014 5.039 4.911 4.851 5.446 5.209 Boswinkel 220 200 197 185 190 190 Budgetcenter 215 223 201 217 207 242 Deppenbroek 318 305 297 320 286 274 Eschmarke 98 94 87 82 79 114 Glanerbrug 318 339 351 377 385 398 Helmerhoek 117 129 137 140 138 146 Lage Bothofstraat 65 60 69 86 84 64 Miro Center 335 277 320 363 415 421 Op de Brouwerij 274 196 321 333 389 410 Schuttersveld 730 708 574 583 705 719 Stadsveld 238 240 221 224 213 198 Stokhorst / 't Ribbelt 79 80 74 24 25 20 Stroinkslanden 203 229 237 229 223 223 Twekkelerveld 147 189 226 241 262 269 Zuid 483 458 430 427 444 476 TOTAAL 8.854 8.766 8.653 8.682 9.491 9.373 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 40

Sterke groei werkgelegenheid op bedrijventerreinen bij zakelijke dienstverlening en in mindere mate bij handel. Banenverlies bij vervoer en opslag en bij zorg. Tabel 3.7 Aantal banen in Enschede naar sector op bedrijventerreinen (2011 en 2016) AANTAL BANEN VERDELING 2016 ONTWIKKELING 11-16 sectie/afdeling 2011 2016 % abs. % ontw. Landbouw 13 10 0% -3-23% Industrie 6.493 6.540 35% 47 1% Bouwnijverheid 1.666 1.562 8% -104-6% Groot- en detailhandel 4.438 4.796 25% 358 8% Horeca 33 36 0% 3 9% Vervoer en opslag 1.356 1.007 5% -349-26% Informatie en communicatie 192 330 2% 138 72% Financiële instellingen 43 57 0% 14 33% Zakelijke dienstverlening 1.955 3.609 19% 1.654 85% Openbaar bestuur 59 40 0% -19-32% Onderwijs 208 173 1% -35-17% Gezondheids- en welzijnszorg 640 186 1% -454-71% Cultuur, sport en recreatie 157 109 1% -48-31% Overige dienstverlening 309 379 2% 70 23% TOTAAL 17.562 18.834 100% 1.272 7% Totaal aantal banen op kantoorlocaties verandert nauwelijks, maar er zijn grote verschuivingen tussen de secties. Informatie en communicatie en ook zorg groeien, maar met name de zakelijke dienstverlening slinkt. Tabel 3.8 Aantal banen in Enschede naar sector op kantoorlocaties (2011 en 2016) AANTAL BANEN VERDELING 2016 ONTWIKKELING 11-16 sectie/afdeling 2011 2016 % abs. % ontw. Landbouw 2 4 0% 2 100% Industrie 418 570 2% 152 36% Bouwnijverheid 204 124 0% -80-39% Groot- en detailhandel 772 835 3% 63 8% Horeca 444 532 2% 88 20% Vervoer en opslag 222 301 1% 79 36% Informatie en communicatie 1.141 2.032 7% 891 78% Financiële instellingen 784 502 2% -282-36% Zakelijke dienstverlening 5.870 5.106 19% -764-13% Openbaar bestuur 4.277 3.976 15% -301-7% Onderwijs 5.171 5.039 18% -132-3% Gezondheids- en welzijnszorg 7.235 7.664 28% 429 6% Cultuur, sport en recreatie 347 232 1% -115-33% Overige dienstverlening 405 425 2% 20 5% TOTAAL 27.292 27.342 100% 50 0% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 41

Ruim de helft van de banen op winkellocaties is te vinden in de handel en een vijfde in de horeca. Het aantal banen in de horeca groeit relatief sterk. Tabel 3.9 Aantal banen in Enschede naar sector op winkellocaties (2011 en 2016) AANTAL BANEN VERDELING 2015 ONTWIKKELING 11-16 sectie/afdeling 2011 2016 % abs. % ontw. Landbouw 0 0 0% 0 - Industrie 32 53 1% 21 66% Bouwnijverheid 8 6 0% -2-25% Groot- en detailhandel 5.298 5.173 55% -125-2% Horeca 1270 1861 20% 591 47% Vervoer en opslag 4 19 0% 15 375% Informatie en communicatie 167 137 1% -30-18% Financiële instellingen 44 26 0% -18-41% Zakelijke dienstverlening 947 1.116 12% 169 18% Openbaar bestuur 0 0 0% 0 - Onderwijs 227 178 2% -49-22% Gezondheids- en welzijnszorg 98 142 2% 44 45% Cultuur, sport en recreatie 547 470 5% -77-14% Overige dienstverlening 212 192 2% -20-9% TOTAAL 8.854 9.373 100% 519 6% 3.3 Werkgelegenheid per wijk Groei van het aantal vestigingen het grootst in wijken met veel bewoners. Het aantal banen is over langere termijn het meest gegroeid in het Industrie- en Havengebied, maar de laatste 5 jaar is er vooral groei in het landelijk gebied en Enschede-Noord. Figuur 3.3 Absolute ontwikkeling aantal vestigingen per wijk (1996-2016 en 2011-2016) Enschede-Noord Glanerbrug en omstreken Enschede-Zuid Binnensingelgebied Boswinkel / Stadsveld Hogeland / Velve Industrie- en Havengebied Twekkelerveld Landelijk gebied en kernen Ribbelt / Stokhorst 1996-2016 2011-2016 0 250 500 750 1.000 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 42

Figuur 3.4 Absolute ontwikkeling aantal banen per wijk (1996-2016 en 2011-2016) Industrie- en Havengebied Binnensingelgebied Enschede-Zuid Enschede-Noord Landelijk gebied en kernen Glanerbrug en omstreken Hogeland / Velve Boswinkel / Stadsveld Twekkelerveld Ribbelt / Stokhorst 1996-2016 2011-2016 -2.000 0 2.000 4.000 6.000 8.000 Meeste vestigingen en banen in Binnensingelgebied, met een relatief sterke stijging in het laatste jaar van het aantal banen. Tabel 3.10 Totaal aantal vestigingen per wijk (2011-2016) WIJK 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Binnensingelgebied 2.360 2.380 2.470 2.580 2.670 2.760 Hogeland / Velve 760 760 850 880 920 980 Boswinkel / Stadsveld 950 990 1.080 1.120 1.180 1.240 Twekkelerveld 580 600 620 660 680 680 Enschede-Noord 1.010 1.080 1.200 1.270 1.350 1.460 Ribbelt / Stokhorst 420 430 430 460 500 540 Enschede-Zuid 1.340 1.420 1.450 1.500 1.530 1.570 Industrie- en Havengebied 890 890 880 880 940 1.010 Glanerbrug e.o. 1.040 1.060 1.090 1.150 1.210 1.260 Landelijk gebied en kernen 910 900 930 980 1.040 1.110 TOTAAL 10.250 10.520 11.010 11.490 12.010 12.590 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 43

Tabel 3.11 Totaal aantal banen per wijk (2011-2016) WIJK 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Binnensingelgebied 26.900 27.540 26.640 26.230 27.140 27.600 Hogeland / Velve 6.030 5.730 5.790 5.780 5.990 5.880 Boswinkel / Stadsveld 5.130 5.400 5.190 5.210 5.040 4.750 Twekkelerveld 2.340 2.450 2.730 2.810 2.730 2.890 Enschede-Noord 9.290 9.060 9.360 9.690 10.230 10.180 Ribbelt / Stokhorst 1.010 1.000 960 1.020 1.140 1.250 Enschede-Zuid 6.200 6.420 6.210 6.180 5.680 5.860 Industrie- en Havengebied 16.490 16.230 15.630 15.380 15.650 15.740 Glanerbrug e.o. 4.430 4.530 4.290 4.430 4.540 4.890 Landelijk gebied en kernen 3.820 4.020 4.120 4.930 5.270 5.550 TOTAAL 81.640 82.370 80.910 81.650 83.400 84.590 Tabel 3.12 Verdeling en ontwikkeling aantal banen per wijk (2011-2016) % VERDELING ONTWIKKELING 11-16 ONTWIKKELING 15-16 wijk 2016 abs. % abs. % Binnensingelgebied 33% 690 3% 460 2% Hogeland / Velve 7% -150-2% -110-2% Boswinkel / Stadsveld 6% -370-7% -290-6% Twekkelerveld 3% 550 24% 170 6% Enschede-Noord 12% 890 10% -50 0% Ribbelt / Stokhorst 1% 240 24% 110 10% Enschede-Zuid 7% -340-5% 180 3% Industrie- en Havengebied 19% -760-5% 90 1% Glanerbrug e.o. 6% 460 10% 350 8% Landelijk gebied en kernen 7% 1.730 45% 280 5% TOTAAL 100% 2.950 4% 1.190 1% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 44

Figuur 3.5 Aantal banen per buurt, 1996-2016. 1996 2001 2006 2011 2016 <250 250-500 500-1.000 1.000-2.000 >2.000 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 45

Veel niet-commerciële dienstverlening in Binnensingelgebied en Enschede-Noord. Commerciële dienstverlening groot in Binnensingelgebied en Industrie- en Havengebied en belangrijk voor Hogeland/ Velve. Tabel 3.13 Totaal aantal banen per wijk per sectorgroep in Enschede (2016) wijk A landbouw B-F industrie en energie G-N commerciële dienstverlening O-U niet-commerciële dienstverl. totaal Binnensingelgebied 5 404 10.434 16.753 27.596 Hogeland / Velve 0 219 4.233 1.429 5.881 Boswinkel / Stadsveld 2 280 2.451 2.021 4.754 Twekkelerveld 10 459 1.442 982 2.893 Enschede-Noord 68 275 3.024 6.812 10.179 Ribbelt / Stokhorst 0 108 521 624 1.253 Enschede-Zuid 2 396 2.326 3.140 5.864 Industrie- en Havengebied 1 6.204 8.952 579 15.736 Glanerbrug e.o. 7 1017 2.582 1.284 4.890 Landelijk gebied en kernen 335 1.299 3.048 865 5.547 TOTAAL 430 10.661 39.013 34.489 84.593 Banengroei in Binnensingelgebied en Enschede-Noord vooral in commerciële dienstverlening. Banengroei in Enschede-Noord in niet-commerciële dienstverlening. Twekkelerveld en Industrie- en Havengebied verliezen banen in de commerciële dienstverlening. Tabel 3.14 Absolute ontwikkeling aantal banen per wijk per sectorgroep in Enschede (2015-2016). wijk A landbouw B-F industrie en energie G-N commerciële dienstverlening O-U niet-commerciële dienstverl. totaal Binnensingelgebied -1 12 294 153 458 Hogeland / Velve 0 26-309 173-110 Boswinkel / Stadsveld 1-84 -21-185 -289 Twekkelerveld 0 33 40 95 168 Enschede-Noord -41 11-32 13-49 Ribbelt / Stokhorst 0 11 16 87 114 Enschede-Zuid 0 18 42 122 182 Industrie- en Havengebied 1 55 299-267 88 Glanerbrug e.o. -1 59 181 113 352 Landelijk gebied en kernen 11-5 185 89 280 TOTAAL -30 136 695 393 1.194 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 46

3.4 Inzoom op Kernwinkelapparaat (KWA) Ten opzichte van 2011 is in de detailhandel het aantal vestigingen en het aantal banen gedaald. De horeca maakt daarentegen een groei door. Tabel 3.15 Aantal vestigingen in Kernwinkelapparaat naar sector (2011 en 2016) AANTAL VESTIGINGEN AANDEEL ONTWIKKELING 11-16 sector 2011 2016 2011 2016 abs. % Detailhandel 327 287 50% 43% -40-12% Horeca 126 136 19% 21% 10 8% Zakelijke dienstverlening 73 74 11% 11% 1 1% Overig* 134 164 20% 25% 30 22% TOTAAL 660 661 100% 100% 1 0% * Nota bene: hierin zitten onder meer vestigingen en werkgelegenheid in cultuur, sport en recreatie en onderwijs. Tabel 3.16 Aantal banen in Kernwinkelapparaat naar sector (2011 en 2016) AANTAL BANEN AANDEEL ONTWIKKELING 11-16 sector 2011 2016 2011 2016 abs. % Detailhandel 2.516 2.247 50% 43% -269-11% Horeca 1.079 1.584 22% 30% 505 47% Zakelijke dienstverlening 400 452 8% 9% 52 13% Overig* 1.019 926 20% 18% -93-9% TOTAAL 5.014 5.209 100% 100% 195 4% * Nota bene: hierin zitten onder meer vestigingen en werkgelegenheid in cultuur, sport en recreatie en onderwijs. Logiesverstrekking in 2016 beperkt vertegenwoordigd en stabiel qua omvang 5. Overige horeca groeit duidelijk. Tabel 3.17 Ontwikkeling aantal vestigingen horeca in Enschede (2011-2016) GEBIED 2011 2015 2016 11-16 15-16 KWA Logiesverstrekking 2 3 3 1 0 Eet- en drinkgelegenheden 124 125 133 9 8 Horeca totaal 126 128 136 10 8 Overig Enschede Logiesverstrekking 23 28 28 5 0 Eet- en drinkgelegenheden 266 305 326 60 21 Horeca totaal 289 333 354 65 21 Enschede totaal Logiesverstrekking 25 31 31 6 0 Eet- en drinkgelegenheden 390 430 459 69 29 Horeca totaal 415 461 490 75 29 5 Nota bene: in de 2016-gegevens is de opening van het Van der Valk Hotel nog niet verwerkt. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 47

Tabel 3.18 Ontwikkeling aantal banen horeca in Enschede (2011-2016) GEBIED 2011 2015 2016 11-16 15-16 KWA Logiesverstrekking 24 25 26 2 1 Eet- en drinkgelegenheden 1.055 1.373 1.558 503 185 Horeca totaal 1.079 1.398 1.584 505 186 Overig Enschede Logiesverstrekking 164 174 167 3-7 Eet- en drinkgelegenheden 1.288 1.613 1.787 499 174 Horeca totaal 1.452 1.787 1.954 502 167 Enschede totaal Logiesverstrekking 188 199 193 5-6 Eet- en drinkgelegenheden 2.343 2.986 3.345 1.002 359 Horeca totaal 2.531 3.185 3.538 1.007 353 Het aantal banen in het winkelcluster mode en luxe is in het KWA is duidelijk afgenomen tussen 2015 en 2016. Ten opzichte van 2011 groeiden binnen het KWA alleen de dagelijkse sector. Tabel 3.19 Ontwikkeling aantal banen in winkels in Enschede (2011-2016) Gebied 2011 2015 2016 11-16 15-16 KWA Dagelijkse artikelen 456 536 527 71-9 Mode en luxe 1.603 1.714 1.329-274 -385 Vrije tijd 125 113 94-31 -19 In & om het huis 218 164 152-66 -12 Overige detailhandel 66 51 52-14 1 totaal 2.468 2.578 2.154-314 -424 Overig Enschede Dagelijkse artikelen 2.751 2.705 2.791 40 86 Mode en luxe 551 483 475-76 -8 Vrije tijd 305 246 278-27 32 In & om het huis 871 740 730-141 -10 Overige detailhandel 266 346 338 72-8 totaal 4.744 4.520 4.612-132 92 Enschede totaal Dagelijkse artikelen 3.207 3.241 3.318 111 77 Mode en luxe 2.154 2.197 1.804-350 -393 Vrije tijd 430 359 372-58 13 In & om het huis 1.089 904 882-207 -22 Overige detailhandel 332 397 390 58-7 totaal 7.212 7.098 6.766-446 -332 NB: cijfers wijken beperkt af van totale werkgelegenheid detailhandel (die incl. markthandel, webwinkels en postorderbedrijven is). Dagelijkse artikelen: voedings- en genotmiddelen, drogisterij-, parfumerie- en medische artikelen; Mode & luxe: kleding en modeaccessoires, stoffen, Handwerken, huishoudlinnen, schoeisel, lederwaren en reisartikelen, huishoudelijke en luxe artikelen, juweliersartikelen, warenhuizen, fotografische en optische artikelen (was eerder ingedeeld bij Overige detailhandel); Vrije tijd: boeken, tijdschriften en kantoorbenodigdheden, sport, kamperen en speelgoed, fietsen; In en om het huis: bloemen, planten, dieren en tuinbenodigdheden, woninginrichting, meubelen, vloerbedekking, DHZ, wit- en bruingoed, elektrische artikelen en verlichting; Overige detailhandel: tweedehandsgoederen, overige detailhandel. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 48

Figuur 3.6 Geïndexeerde werkgelegenheidsontwikkeling detailhandel en horeca, uitgesplitst naar KWA en overig Enschede (2011-2016; 2011=100). 150 140 130 KWA winkels KWA horeca overig Enschede winkels overig Enschede horeca 120 110 100 90 80 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Het aantal banen in de creatieve industrie bereikt een hoogtepunt in 2011 en ligt daarna lager. Het aantal bedrijven blijft wel op het hoge niveau van 2011. Tabel 3.20 Bedrijven en banen in de creatieve industrie, 1996 2016. VESTIGINGEN BANEN 1996 2001 2006 2011 2016 1996 2001 2006 2011 2016 Creatieve zakelijke dienstverlening 6 12 15 20 23 13 28 31 32 24 Kunsten 10 14 15 27 29 87 91 116 232 201 Media en entertainment 6 11 9 21 15 49 66 56 35 26 Geen creatieve industrie 611 536 582 592 594 4.756 4.514 4.890 4.715 4.958 TOTAAL 633 573 621 660 661 4.905 4.699 5.093 5.014 5.209 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 49

bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen bedrijven banen 3.5 Inzoom op voormalige militaire luchthaven / Technology Base Voor het gebied van de voormalige militaire luchthaven wordt door I&O Research, gemeente en provincie de ontwikkelingen gemonitord. Monitoring van de werkgelegenheid maakt daar deel van uit. Deze specifieke monitor wijkt in meettijdstippen en definitie af van de indeling in de werkgelegenheidsmonitor Enschede. Dat laatste geldt met name voor de begrenzing en voor het in de monitor niet meenemen van de marchaussee-brigade. Over de periode 2012 februari 2017 is het aantal bedrijven licht gegroeid, maar het aantal banen is meer dan verdubbeld. Figuur 3.7 Ontwikkeling banen en vestigingen. 350 300 250 200 150 279 100 50 90 114 110 113 146 159 180 214 212 0 11 37 22 29 30 34 40 41 41 47 42 44 jan-08 aug-12 feb-13 aug-13 feb-14 aug-14 feb-15 aug-15 feb-16 aug-16 feb-17 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 50

Sinds begin 2017 wordt een nieuwe indeling voor de gebieden gebruikt. De meeste banen zijn te vinden op Zuidkamp. In deelgebied Noord zijn nieuwe bedrijven gehuisvest, deels vanuit verhuizing van elders uit de gebieden van de voormalige militaire luchthaven. Figuur 3.8 Gebiedsindeling ADT-terrein. Tabel 3.21 Banen en vestigingen deelgebieden. DEELGEBIEDEN AUGUSTUS 2016 FEBRUARI 2017 bedrijven banen bedrijven banen Noord * * 5 34 Airside * * 1 4 t Vaneker schil 9 16 11 18 Werkparken van Eck 4 11 4 13 Prins Bernhardpark 1 1 1 1 Zuidkamp 22 165 16 190 Deventer Poort 6 19 6 19 TOTAAL 42 212 44 279 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 51

3.6 Inzoom op Kennispark Werkgelegenheid op Kennispark in totaliteit groeit met name in industrie en informatie en communicatie en krimpt vooral in vervoer en opslag en financiële instellingen. Lowtech en hightech industrie en hightech kennisintensieve diensten groeien. Figuur 3.9 Ontwikkeling werkgelegenheid op Kennispark (3 deelgebieden), per sector, 2011-2016. Informatie en communicatie 36% Industrie 32% Handel 17% Bouwnijverheid 16% Horeca 9% Advisering, onderzoek etc. 0% Onderwijs -16% Gezondheids- en welzijnszorg -17% Openbaar bestuur -33% Overig zakelijke dienstverlening -38% Cultuur, sport en recreatie -39% Financiële instellingen -43% Vervoer en opslag -89% '11-'16-100% -75% -50% -25% 0% 25% 50% Figuur 3.10 Ontwikkeling werkgelegenheid op Kennispark (3 deelgebieden), kennisintensieve sectoren, 2011-2016. Lowtech industrie 100% Hightech industrie 56% High-tech kennisintensieve diensten 25% Kennisintensieve zakelijke diensten -6% Overige kennisintensieve diensten -16% Medium-hightech industrie -16% Medium-lowtech industrie -21% Kennisintensieve financiële diensten -43% Overig -30% '11-'16-50% -25% 0% 25% 50% 75% 100% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 52

Bedrijvenpark Drienerlo heeft afgelopen jaren veel banen verloren in de zakelijke dienstverlening. Ten opzichte van 2015 zijn er in 2016 vooral minder banen in cultuur, sport en recreatie. Tabel 3.22 Ontwikkeling aantal banen Kennispark Bedrijvenpark Drienerlo (2011-2016) 2011 2015 2016 11-16 15-16 Landbouw 0 0 0 0 0 Industrie 0 0 0 0 0 Bouwnijverheid 0 2 2 2 0 Groot- en detailhandel 4 4 4 0 0 Horeca 97 69 113 16 44 Vervoer en opslag 0 0 0 0 0 Informatie en communicatie 120 70 74-46 4 Financiële instellingen 0 0 0 0 0 Zakelijke dienstverlening 730 497 408-322 -89 Openbaar bestuur 0 0 0 0 0 Onderwijs 0 25 25 25 0 Gezondheids- en welzijnszorg 7 4 3-4 -1 Cultuur, sport en recreatie 273 328 164-109 -164 Overige dienstverlening 0 2 2 2 0 TOTAAL 1.231 1.001 795-436 -206 Tabel 3.23 Ontwikkeling aantal banen Kennispark Bedrijvenpark Drienerlo, kennisintensief (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Kennisintensieve zakelijke diensten 0 0 0 0 0 4 Hightech kennisintensieve diensten 120 113 100 100 70 74 Overige kennisintensieve diensten 280 328 359 394 357 192 Overig 831 837 757 680 574 525 TOTAAL 1.231 1.278 1.216 1.174 1.001 795 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 53

Tussen 2011 en 2016 zijn vooral de sectoren informatie en communicatie en industrie gegroeid op het B&S-park. De zakelijke dienstverlening is gekrompen, al laat 2015-2016 wel weer een toename zien. Tabel 3.24 Ontwikkeling aantal banen Kennispark B&S-park (2011-2016) 2011 2015 2016 11-16 15-16 Landbouw 1 0 0-1 0 Industrie 321 417 439 118 22 Bouwnijverheid 17 11 10-7 -1 Groot- en detailhandel 141 120 155 14 35 Horeca 53 48 38-15 -10 Vervoer en opslag 82 101 9-73 -92 Informatie en communicatie 664 931 940 276 9 Financiële instellingen 166 81 94-72 13 Zakelijke dienstverlening 2.537 2.036 2.109-428 73 Openbaar bestuur 70 77 47-23 -30 Onderwijs 152 57 61-91 4 Gezondheids- en welzijnszorg 184 222 118-66 -104 Cultuur, sport en recreatie 0 0 1 1 1 Overige dienstverlening 1 1 1 0 0 TOTAAL 4.389 4.102 4.022-367 -80 Tabel 3.25 Ontwikkeling aantal banen Kennispark B&S-park, kennisintensief (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Lowtech industrie 74 72 73 70 123 148 Medium-lowtech industrie 13 12 7 6 14 10 Medium-hightech industrie 136 140 140 133 114 112 Hightech industrie 86 88 104 115 157 159 Kennisintensieve zakelijke diensten 2.181 2.086 2.142 2.097 1.924 2.008 Hightech kennisintensieve diensten 710 736 754 720 883 908 Kennisintensieve financiele diensten 166 124 100 63 81 94 Overige kennisintensieve diensten 406 400 395 332 456 315 Overig 617 334 321 407 350 268 totaal 4.389 3.992 4.036 3.943 4.102 4.022 Tabel 3.26 Ontwikkeling aantal banen Kennispark B&S-park, topsectoren Lifescience en HTSM (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Lifescience 69 72 71 66 72 106 HTSM 1.133 1.077 1.298 1.281 1.202 1.329 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 54

Kennispark UT heeft in 2016 500 arbeidsplaatsen minder in de sector onderwijs dan in 2011. Deze sterke afname is deels gecompenseerd door banengroei in de zakelijke dienstverlening en informatie en communicatie. Tabel 3.27 Ontwikkeling aantal banen Kennispark UT (2011-2016) 2011 2015 2016 11-16 15-16 Landbouw 0 0 0 0 0 Industrie 38 32 35-3 3 Bouwnijverheid 14 23 24 10 1 Groot- en detailhandel 33 42 49 16 7 Horeca 29 37 44 15 7 Vervoer en opslag 0 0 0 0 0 Informatie en communicatie 48 103 121 73 18 Financiële instellingen 0 1 0 0-1 Zakelijke dienstverlening 218 442 365 147-77 Openbaar bestuur 0 0 0 0 0 Onderwijs 3.413 2.973 2.913-500 -60 Gezondheids- en welzijnszorg 125 133 140 15 7 Cultuur, sport en recreatie 13 7 10-3 3 Overige dienstverlening 3 8 15 12 7 TOTAAL 3.934 3.801 3.716-218 -85 Tabel 3.28 Ontwikkeling aantal banen Kennispark Kennispark UT, kennisintensief (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Lowtech industrie 1 1 1 0 1 2 Medium-lowtech industrie 1 1 1 1 1 1 Medium-hightech industrie 3 3 3 12 6 5 Hightech industrie 33 33 30 40 24 27 Kennisintensieve zakelijke diensten 61 37 29 69 85 95 Hightech kennisintensieve diensten 71 65 92 115 140 142 Kennisintensieve financiele diensten 0 0 0 0 1 0 Overige kennisintensieve diensten 3.552 3.404 3.370 3.135 3.115 3.072 Overig 212 215 215 228 428 372 totaal 3.934 3.759 3.741 3.600 3.801 3.716 Tabel 3.29 Ontwikkeling aantal banen Kennispark Kennispark UT, topsectoren Lifescience en HTSM (2011-2016) 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Lifescience 5 8 6 10 16 13 HTSM 64 63 69 93 90 96 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Ruimtelijke werkgelegenheidsstructuur 55

4 HOOFDSTUK Sectorale werkgelegenheidsanalyses Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 56

4. Sectorale werkgelegenheidsanalyses Highlights Van de topsectoren heeft de creatieve industrie met 1.315 vestigingen het grootste aantal vestigingen. De aanwas van nieuwe vestigingen is hier in de laatste vijf jaar en het afgelopen jaar ook het grootst geweest. Qua werkgelegenheid is het beeld anders: HTSM (hightech systemen en materialen) en agrofood zijn qua werkgelegenheid de sterkst vertegenwoordigde topsectoren in Enschede. Beide sectoren zijn 2015-2016 ook gegroeid. Lifescience heeft met 9 procent groei de sterkste procentuele toename. Vergeleken met referentiegemeenten en landelijk is de werkgelegenheidsontwikkeling van HTSM met +12 procent tussen 2011 en 2016 zeer sterk. De high-technology industrie in Enschede is bescheiden van omvang maar laat wel een relatief sterke groei van het aantal banen zien tussen 2011 en 2016 (+95%). In absolute zin is de groei in 2015-2016 het sterkst bij low-tech. De meeste werkgelegenheid in de industriële sector bestaat uit medium-low en low-technology (80 procent). Medium-tech is vergeleken met andere referentiegemeenten en Twente en Nederland minder vertegenwoordigd in Enschede. De kennisintensieve dienstensector is door groei van het aantal banen bij hightech diensten en overige kennisintensieve diensten sinds 2011 in omvang toegenomen. Het werkgelegenheidsbelang van de hightech diensten in de kennisintensieve sector is door een toename van 1.164 banen in 5 jaar tijd gegroeid van 5 naar 8 procent. In de recreatie & toerisme sector in Enschede (volgens de landelijke R&T-standaard) zijn ruim 6.000 banen aanwezig, bijna 200 meer dan in 2015. Vooral de horeca heeft bijgedragen aan deze groei. Het werkgelegenheidsaandeel van de R&T-sector is licht gegroeid van 7,3 procent in 2011 tot 7,5 procent in 2016. In Twente en Nederland is het werkgelegenheidsaandeel kleiner maar neemt het aandeel wel meer toe. 4.1 Topsectoren LISA heeft op basis van SBI2008 een afbakening gemaakt van elke topsector. Op basis van deze afbakening zijn analyses gemaakt van de ontwikkeling. Het aantal vestigingen in de creatieve industrie is tussen 2011 en 2016 sterk toegenomen. Ook in het afgelopen jaar heeft deze topsector van de 9 topsectoren de sterkste groei. Tabel 4.1 Ontwikkeling aantal vestigingen topsectoren, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 TOPSECTOR 2011 2015 2016 abs. % abs. % Agrofood 360 340 352-8 -2% 12 4% Chemie 30 35 37 7 23% 2 6% Creatieve industrie 876 1.228 1.315 439 50% 87 7% Energie 34 33 35 1 3% 2 6% HTSM 562 652 677 115 20% 25 4% Lifescience 60 77 82 22 37% 5 6% Logistiek 146 172 176 30 21% 4 2% Tuinbouw 14 12 11-3 -21% -1-8% Water 2 5 6 4 200% 1 20% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 57

In de periode 2011-2016 heeft HTSM de grootste banengroei. Creatieve industrie heeft een kleinere toename. Het afgelopen jaar is het aantal banen in de meeste topsectoren gestegen, met name bij HTSM, agrofood en lifescience. Tuinbouw neemt verder in belang af. Tabel 4.2 Ontwikkeling aantal banen topsectoren, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 Topsector 2011 2015 2016 abs. % abs. % Agrofood 3.592 3.420 3.547-45 -1% 127 4% Chemie 2.182 2.141 2.184 2 0% 43 2% Creatieve industrie 2.418 2.528 2.550 132 5% 22 1% Energie 246 193 192-54 -22% -1-1% HTSM 4.181 4.438 4.669 488 12% 231 5% Lifescience 635 593 646 11 2% 53 9% Logistiek 1.446 1.420 1.437-9 -1% 17 1% Tuinbouw 112 130 91-21 -19% -39-30% Water 15 12 27 12 80% 15 125% Enschede heeft vergeleken met Nederland relatief veel banen in de HTSM en minder banen in de logistiek. Maar in Almelo en Hengelo is dit HTSM-aandeel aanzienlijk groter. Chemie en de creatieve sector zijn in Enschede relatief groot. Logistiek en Lifescience zijn in Nederland en de G-32 juist van veel groter belang dan in Enschede. Figuur 4.1 Procentuele verdeling aantal banen in topsectoren, Enschede vergeleken (2016) Enschede 23% 14% 17% 30% 4% 9% Twente 27% 7% 9% 7% 34% 3% 11% G32 14% 5% 14% 4% 28% 12% 21% 1% NL 24% 5% 14% 3% 25% 7% 16% 1% Almelo 15% 5% 11% 4% 45% 6% 14% Hengelo 5% 4% 6% 22% 52% 3% 6% Zwolle 8% 1% 12% 9% 30% 3% 31% 5% 0% 25% 50% 75% 100% Agrofood Chemie Crea.ind. Energie HTSM Lifescience Logistiek Tuinbouw Water Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 58

De ontwikkeling van het aantal banen is vooral in de HTSM in Enschede positief. Enschede onderscheidt zich hierin van Twente, G-32, Nederland en de referentiegemeenten. Tabel 4.3 Procentuele ontwikkeling aantal banen topsectoren, Enschede vergeleken (2011-2016) AGROFOOD CHEMIE CREATIEVE INDUSTRIE ENERGIE HTSM LIFESCIENCE LOGISTIEK TUINBOUW WATER Enschede -1% 0% 5% -22% 12% 2% -1% -19% 80% Twente -1% 1% 9% -10% -1% 19% -6% 0% 30% G-32 1% -5% 5% -12% 0% 8% 0% -13% 5% Nederland -1% -2% 8% -5% 0% 4% -3% -8% -6% Almelo -7% -7% 20% -30% -8% 8% 65% -13% -17% Hengelo 5% 13% 5% -11% -3% 191% -9% -52% 767% Zwolle -7% -22% 14% -8% 7% 0% 4% 53% 116% Enschede heeft relatief gezien beperktere vertegenwoordiging van banen in de topsectoren, vergeleken met de totale werkgelegenheid. De dichtheid is ongeveer vergelijkbaar met Zwolle. Figuur 4.2 Aantal banen in topsectoren per 1.000 banen totale werkgelegenheid, Enschede vergeleken (2016) Enschede 42 26 30 55 8 17 Twente 70 18 24 18 88 8 27 G32 29 12 31 10 61 25 44 2 NL 62 13 37 9 65 18 42 9 Almelo 40 28 12 118 16 37 Hengelo 17 13 20 73 169 11 21 Zwolle 16 2 23 18 58 7 60 9 0 50 100 150 200 250 300 350 Agrofood Chemie Creatieve industrie Energie HTSM Lifescience Logistiek Tuinbouw Water Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 59

4.2 Industriële sector naar niveau technologie High-technology cluster laat qua vestigingen en banen relatief sterke groei zien. In absolute zin is de groei het sterkst bij low-tech. Tabel 4.4 Ontwikkeling aantal vestigingen industriële sector, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 SEGMENT 2011 2015 2016 abs % abs % Low-tech 264 282 296 32 12% 14 5% Medium-low-tech 120 138 142 22 18% 4 3% Medium-tech 74 59 67-7 -9% 8 14% High-tech 20 35 39 19 95% 4 11% TOTAAL 478 514 544 66 14% 30 6% Tabel 4.5 Ontwikkeling aantal banen industriële sector, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 SEGMENT 2011 2015 2016 abs % abs % Low-tech 3.333 3.134 3.337 4 0% 203 6% Medium-low-tech 2.914 2.844 2.762-152 -5% -82-3% Medium-tech 1.310 1.160 1.172-138 -11% 12 1% High-tech 156 271 307 151 97% 36 13% TOTAAL 7.713 7.409 7.578-135 -2% 169 2% Binnen de industriële sector zijn in Enschede low en medium low technology ook sterk vertegenwoordigd. Figuur 4.3 Procentuele verdeling aantal banen in industriële sector, Enschede vergeleken (2016) Enschede 44% 36% 15% 4% Twente 38% 27% 31% 4% G32 43% 20% 29% 8% Nederland 42% 26% 26% 5% Almelo 36% 25% 26% 13% Hengelo 19% 23% 54% 4% Zwolle 40% 10% 49% 0% 25% 50% 75% 100% Low-tech Medium-low-tech Medium-tech High-tech Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 60

De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de industrie is in Enschede slechter dan in Hengelo en Zwolle, maar beter dan in de overige referentiegebieden. Tabel 4.6 Procentuele ontwikkeling aantal banen industriële sector, Enschede vergeleken (2011-2016) LOW-TECH MEDIUM- LOW-TECH MEDIUM-TECH HIGH-TECH TOTAAL Enschede 0% -5% -11% 97% -2% Twente -13% 2% -6% 4% -6% G-32-11% 2% -5% -16% -7% Nederland -8% -1% -1% -12% -4% Almelo -21% 23% -22% 6% -10% Hengelo -1% 1% -4% -12% -3% Zwolle -15% -10% 4% -9% -6% Tabel 4.7 Absoluut aantal banen industriële sector en aandeel in totale werkgelegenheid, Enschede vergeleken (2016) LOW-TECH MEDIUM- LOW-TECH MEDIUM-TECH HIGH-TECH abs. % abs. % abs. % abs. % Enschede 3.337 3,9% 2.762 3,3% 1.172 1,4% 307 0,4% Twente 15.702 5,4% 11.041 3,8% 12.777 4,4% 1.767 0,6% G32 105.370 4,1% 49.996 1,9% 70.911 2,7% 20.836 0,8% Nederland 335.660 4,1% 209.140 2,5% 206.206 2,5% 42.802 0,5% Almelo 2.733 7,0% 1.852 4,7% 1.936 4,9% 984 2,5% Hengelo 1.564 3,4% 1.857 4,1% 4.363 9,6% 334 0,7% Zwolle 2.437 2,6% 600 0,7% 3.012 3,3% 87 0,1% 4.3 Kennisintensieve dienstensector Groei in banen bij hightech kennisintensieve diensten en overige kennisintensieve diensten, maar daling bij kennisintensieve financiële diensten. Tabel 4.8 Ontwikkeling aantal vestigingen kennisintensieve dienstensector, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 SEGMENT 2011 2015 2016 abs % abs % Kennisintensieve zakelijke diensten 264 282 296 32 12% 14 5% Hightech kennisintensieve diensten 120 138 142 22 18% 4 3% Kennisintensieve financiële diensten 74 59 67-7 -9% 8 14% Overige kennisintensieve diensten 20 35 39 19 95% 4 11% TOTAAL 478 514 544 66 14% 30 6% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 61

Tabel 4.9 Ontwikkeling aantal banen kennisintensieve dienstensector, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 SEGMENT 2011 2015 2016 abs % abs % Kennisintensieve zakelijke diensten 8.280 8.310 8.438 158 2% 128 2% Hightech kennisintensieve diensten 2.417 3.339 3.581 1.164 48% 242 7% Kennisintensieve financiële diensten 1.209 963 923-286 -24% -40-4% Overige kennisintensieve diensten 32.233 32.284 32.434 201 1% 150 0% TOTAAL 44.139 44.896 45.376 1.237 3% 480 1% Figuur 4.4 Procentuele verdeling aantal banen in kennisintensieve dienstensector, Enschede vergeleken (2016) Enschede 19% 8% 2% 71% Twente 18% 6% 3% 72% G32 21% 8% 5% 66% Nederland 22% 8% 6% 64% Almelo 17% 3% 3% 76% Hengelo 20% 8% 2% 70% Zwolle 15% 6% 4% 76% 0% 25% 50% 75% 100% zakelijke diensten hightech diensten financiële diensten overige diensten De totale kennisintensieve diensten hebben tussen 2011 en 2016 ten opzichte van meeste referentiegebieden een relatief sterke groei gerealiseerd. Enschede heeft samen met Zwolle relatief veel banen in de kennisintensieve dienstensector. Tabel 4.10 Procentuele ontwikkeling aantal banen kennisintensieve dienstensector, Enschede vergeleken (2011-2016) KENNISINTENSIEVE ZAKELIJKE DIENSTEN HIGHTECH KENNISINTENSIEVE DIENSTEN KENNISINTENSIEVE FINANCIËLE DIENSTEN OVERIGE KENNISINTENSIEVE DIENSTEN TOTAAL Enschede 2% 48% -24% 1% 3% Twente 2% 35% -17% -3% -1% G-32 2% 15% -17% -2% -1% Nederland 6% 12% -7% -2% 1% Almelo 8% 44% 6% -16% -10% Hengelo 4% 48% -2% -2% 2% Zwolle 4% -2% -18% 7% 5% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 62

Tabel 4.11 Absoluut aantal banen kennisintensieve diensten en aandeel in totale werkgelegenheid, Enschede vergeleken (2016) ZAKELIJKE DIENSTEN HIGHTECH DIENSTEN FINANCIËLE DIENSTEN OVERIGE DIENSTEN abs. % abs. % abs. % abs. % Enschede 8.438 10% 3.581 4% 923 1% 32.434 38% Twente 21.261 7% 7.147 2% 3.518 1% 83.192 29% G32 284.571 11% 112.409 4% 67.129 3% 898.769 35% Nederland 887.054 11% 327.430 4% 224.879 3% 2.506.200 30% Almelo 2.880 7% 540 1% 560 1% 12.807 33% Hengelo 3.900 9% 1.605 4% 451 1% 13.607 30% Zwolle 7.686 8% 2.784 3% 1.879 2% 38.238 42% Figuur 4.5 Aantal banen in kennisintensieve dienstensector per 1.000 banen van totale werkgelegenheid, Enschede vergeleken (2016) Enschede 100 42 11 383 Twente 73 25 12 286 G32 109 43 26 345 Nederland 107 40 27 304 Almelo 73 14 14 326 Hengelo 86 35 10 299 Zwolle 83 30 20 415 0 100 200 300 400 500 600 zakelijke diensten hightech diensten financiële diensten overige diensten Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 63

4.4 Recreatie & toerisme 6 Duidelijke groei van het aantal vestigingen in sector recreatie & toerisme. De groei in banen is er vooral in de horeca. Tabel 4.12 Ontwikkeling aantal vestigingen recreatie & toerisme, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 2011 2015 2016 abs. % ontw. abs. % ontw. Detailhandel/ groothandel* 69 54 55-14 -20% 1 2% Logiesverstrekking 25 31 31 6 24% 0 0% Horeca 356 369 389 33 9% 20 5% Vervoer 88 102 98 10 11% -4-4% Cultuur, recreatie, amusement 162 239 262 100 62% 23 10% Sport 97 140 173 76 78% 33 24% Overig 81 90 93 12 15% 3 3% TOTAAL 878 1.025 1.101 223 25% 76 7% * Nota bene: het betreft hier aan toerisme en recreatie gerelateerde detailhandel en groothandels zoals bijvoorbeeld Winkels in kampeerartikelen (geen caravans) en Groothandel in watersportartikelen. Tabel 4.13 Ontwikkeling aantal banen recreatie & toerisme, Enschede (2011, 2015 en 2016) 2011-2016 2015-2016 2011 2015 2016 abs. % ontw. abs. % ontw. Detailhandel/ groothandel 327 250 240-87 -27% -10-4% Logiesverstrekking 188 199 193 5 3% -6-3% Horeca 2.231 2.837 3.187 956 43% 350 12% Vervoer 1.377 1.069 954-423 -31% -115-11% Cultuur, recreatie, amusement 702 674 679-23 -3% 5 1% Sport 706 828 719 13 2% -109-13% Overig 440 326 391-49 -11% 65 20% TOTAAL 5.971 6.183 6.363 392 7% 180 3% 6 Sector afgebakend op basis van landelijke standaard voor de sector Recreatie & Toerisme. In bijlage 4 is de indeling en afbakening van de sector opgenomen. Ter bepaling van de R&T-werkgelegenheid zijn wegingsfactoren toegepast op het aantal werkzame personen, maar niet op het aantal vestigingen (zie bijlage 4). Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 64

Enschede heeft in vergelijking met Almelo, Hengelo en Zwolle relatief veel werkgelegenheid in toerisme & recreatie, en in mindere mate ook meer dan gemiddeld in Nederland. Figuur 4.6 Werkgelegenheidsaandeel recreatie & toerisme, Enschede vergeleken (2011 en 2016) Enschede 7,5% 7,3% Twente 5,9% 6,5% G-32 Nederland Almelo 4,2% 6,1% 5,6% 6,8% 6,3% 5,2% Hengelo Zwolle 4,7% 4,7% 4,7% 4,2% 2016 2011 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% Enschede heeft binnen R&T relatief weinig banen in de logiesverstrekking en veel werkgelegenheid in het vervoercluster. Echter het aantal banen in de vervoer is in Enschede tussen 2011 en 2016 wel gedaald. Dit geldt ook voor de banen in de groothandel/detailhandel. Figuur 4.7 Procentuele verdeling aantal banen in sector recreatie & toerisme, Enschede vergeleken (2016) Enschede 4% 3% 50% 15% 11% 11% 6% Twente 3% 12% 59% 7% 11% 5% 4% G-32 3% 9% 55% 8% 13% 6% 6% Nederland 3% 14% 52% 7% 12% 6% 7% Almelo 3% 54% 3% 34% 3% Hengelo 6% 9% 67% 4% 8% 4% 3% Zwolle 3% 8% 64% 7% 11% 4% 4% 0% 25% 50% 75% 100% Detailhandel/ groothandel Logiesverstrekking Horeca Vervoer Cultuur, recreatie, amusement Sport Overig Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 65

Tabel 4.14 Procentuele ontwikkeling aantal banen recreatie & toerisme, Enschede vergeleken (2011-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND ALMELO HENGELO ZWOLLE Detailhandel/ groothandel -27% -14% -11% -9% -23% -17% -15% Logiesverstrekking 3% 0% 9% 6% 26% -18% 23% Horeca 43% 16% 10% 9% 31% 8% 20% Vervoer -31% -16% -11% -7% -32% -54% 5% Cultuur, recreatie, amusement -3% 8% 12% 12% 15% 18% 4% Sport 2% 55% 13% 14% 28% 13% 44% Overig -11% -18% -9% -6% -10% -16% -7% TOTAAL 7% 9% 6% 6% 19% -1% 15% Tabel 4.15 Procentuele ontwikkeling aantal banen recreatie & toerisme, Enschede vergeleken (2015-2016) ENSCHEDE TWENTE G-32 NEDERLAND ALMELO HENGELO ZWOLLE Detailhandel/ groothandel -4% -4% -2% -1% -11% -5% 6% Logiesverstrekking -3% -2% 3% 3% 3% -7% 18% Horeca 12% 4% 3% 3% 3% 5% 4% Vervoer -11% -5% -1% 4% -2% 0% 1% Cultuur, recreatie, amusement 1% 0% 5% 3% -3% 10% 3% Sport -13% 5% 5% 3% 0% -10% -1% Overig 20% 3% 2% 3% 7% 5% 7% TOTAAL 3% 2% 3% 3% 0% 3% 5% Economische ontwikkeling Enschede 2016 Sectorale werkgelegenheidsanalyses 66

5 HOOFDSTUK Beroepsbevolking en werkloosheid Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 67

5. Beroepsbevolking en werkloosheid Highlights De beroepsbevolking bevat in 2016 afgerond 81.000 Enschedeërs. In 2015 was dat nog 82.000. De afname houdt vooral verband met een (beperkte) krimp van de werkzame beroepsbevolking. De werkloze beroepsbevolking is niet groter geworden, wel het nietactieve deel van de Enschedese 15-74 jarige bevolking groter dan in 2015. Ten opzichte van 2015 is de netto participatiegraad in Enschede ook lager. Landelijk is deze wel licht opgelopen. Met name bij mannen is de netto participatiegraad in Enschede in 2016 lager dan in 2011 en 2015. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking van Enschede is toegenomen in 2016: het aandeel laagopgeleiden is met 4 procentpunt gedaald ten opzichte van 2015 tot 22 procent, wat gelijk is aan het landelijke percentage. Na een sterke daling van het werkloosheidspercentage in Enschede in 2013-2015 is er in 2016 weer een lichte stijging. Hiermee wijkt Enschede af van referentiegemeenten, waar het werkloosheidspercentage wel is gedaald. Het aantal niet-werkende werkzoekenden (NWW ers) bedraagt eind 2016 in Enschede12.617, wat ongeveer 1.400 NWW ers werkzoekenden minder is dan eind 2015. De eerste maanden van 2017 tonen een verdere afname. Vooral (ook) jongeren profiteren: het aantal NWW ers van onder de 27 jaar is begin 2017 31 procent lager dan een jaar eerder. Het aantal WW-uitkeringen ligt eind 2016 net onder de 4.000. In een jaar tijd is het aantal WW-uitkeringen met 660 gekrompen. Het aantal WWB-uitkeringen daalt nog niet. Eind 2016 zijn er 7.360 huishoudens in Enschede met een WWB-uitkeringen. Dat is 2,1 procent meer dan eind 2014. Landelijk is het groeipercentage sterker, namelijk 6,0 procent. 5.1 Beroepsbevolking De beroepsbevolking is in Enschede in 2016 van vergelijkbare omvang als in 2011. De werkzame Enschedese beroepsbevolking is in 2016, vergelijkbaar met Twente, lager dan in 2011. In vergelijking met 2011 is de netto participatiegraad in Enschede in 2016 1 procentpunt lager. Dit geldt ook voor Twente en Nederland. Het verschil met Twenteen Nederland blijft daarmee hetzelfde. Tabel 5.1 Arbeidsmarktopbouw, Enschede, Twente en Nederland (2011 en 2016) ENSCHEDE TWENTE NEDERLAND (absolute aantallen x 1.000) 2011 2016 2011 2016 2011 2016 bevolking 15-74 jaar 120 120 462 465 12.452 12.768 beroepsbevolking 81 81 321 323 8.714 8.942 niet-beroepsbevolking 38 39 141 142 3.738 3.826 werkzame beroepsbevolking 76 74 304 301 8.280 8.403 (in procenten) beroepsbevolking 68% 68% 69% 69% 70% 70% niet-beroepsbevolking 32% 33% 31% 31% 30% 30% werkzame beroepsbevolking 94% 91% 95% 93% 95% 94% netto participatiegraad 63% 62% 66% 65% 67% 66% Beroepsbevolking 15-74 jaar als percentage van bevolking 15-74 jaar (beroepsbevolking: personen die betaald werk hebben of die geen betaald werk hebben, recent naar betaald werk hebben gezocht en daarvoor direct beschikbaar zijn. Niet beroepsbevolking als percentage van bevolking 15-74 jaar (niet beroepsbevolking: personen die niet tot de beroepsbevolking behoren). Werkzame beroepsbevolking als percentage van beroepsbevolking 15-74 jaar (werkzame beroepsbevolking: personen die betaald werk hebben). Netto participatiegraad: aandeel 15-74 jaar behorend tot de werkzame beroepsbevolking ten opzichte van de totale groep 15-74 jarigen. Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 68

Procentuele ontwikkeling beroepsbevolking in Enschede is vergelijkbaar met de landelijke ontwikkeling. Qua leeftijdssamenstelling geldt dat veroudering van de beroepsbevolking is opgetreden (categorie 25-45 jaar minder vertegenwoordigd). Terwijl ook laagopgeleiden in 2016 in mindere mate deel uitmaken van de beroepsbevolking, vergeleken met 2004. Tabel 5.2 Ontwikkeling beroepsbevolking naar kenmerk, Enschede en Nederland (2004 en 2016) ENSCHEDE % ONTW. 2004-2016 (absolute aantallen x 1.000) 2004 2016 ENSCHEDE NEDERLAND Totaal 75 81 8% 9% Geslacht: mannen 44 44 0% 4% Geslacht: vrouwen 32 37 16% 14% Leeftijd: 15 tot 25 jaar 15 15 0% 8% Leeftijd: 25 tot 45 jaar 39 35-10% -12% Leeftijd: 45 tot 75 jaar 22 31 41% 41% Onderwijsniveau: laag 20 18-10% -15% Onderwijsniveau: middelbaar 34 35 3% 6% Onderwijsniveau: hoog 20 27 35% 35% Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Figuur 5.1 Samenstelling Enschedese beroepsbevolking en werkgelegenheid schematisch weergegeven (2016) Bevolking 158.000 Potentiële beroepsbevolking (15-74 jaar) 120.000 Beroepsbevolking (bruto participatie) 81.000 ( 15: 82.000) Werkzame beroepsbevolking (netto participatie) 74.000 ( 15: 75.000) Werkloze beroepsbevolking 7.000 Aantal banen in Enschede 85.000 ( 15: 84.000) Niet-actieven 39.000 ( 15: 38.000) Overige bevolking (0-14 jaar, 75 jaar en ouder) 38.000 Bron: CBS / Bedrijvencartotheek Enschede. Nota bene: Vanaf januari 2015 volgt het CBS de internationaal afgesproken definitie van werkloosheid. Hiermee vervalt het urencriterium van 12 uur en de leeftijdsgrens van 65 jaar. Aansluitend daarop heeft ook UWV de definitie van de niet-werkende werkzoekenden (nww) aangepast. Een niet-werkende werkzoekende is per januari 2015 iemand van 15 tot en met 74 jaar die bij UWV als werkzoekende staat ingeschreven. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 69

Bruto en netto participatiegraad lager dan in Hengelo en Zwolle, maar hoger dan in Almelo Tabel 5.3 Bruto en netto participatiegraad, Enschede vergeleken (2011, 2015 en 2016) BRUTO PARTICIPATIEGRAAD NETTO PARTICIPATIEGRAAD 2011 2015 2016 2011 2015 2016 Enschede 68,0% 68,5% 67,3% 63,1% 62,7% 61,5% Twente 69,5% 70,2% 69,4% 65,9% 65,1% 64,8% Nederland 70,0% 70,2% 70,0% 66,5% 65,4% 65,8% Almelo 68,2% 67,4% 66,3% 64,1% 60,8% 60,7% Hengelo 70,6% 70,5% 70,5% 67,0% 64,8% 65,5% Zwolle 74,3% 73,8% 74,1% 70,5% 68,6% 69,2% Bruto participatiegraad: aandeel 15-74 jaar behorend tot beroepsbevolking ten opzichte van de totale groep 15-74 jarigen. Netto participatiegraad: aandeel 15-74 jaar behorend tot de werkzame beroepsbevolking ten opzichte van de totale groep 15-74 jarigen. Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Met name bij mannen is netto participatiegraad in Enschede in 2016 lager dan in 2011 en 2015 Tabel 5.4 Netto participatiegraad mannen en vrouwen, Enschede vergeleken (2011, 2015 en 2016) MANNEN VROUWEN 2011 2015 2016 2011 2015 2016 Enschede 67,4% 67,4% 65,3% 58,5% 57,6% 57,3% Twente 71,3% 70,2% 69,5% 60,3% 59,9% 59,9% Nederland 71,7% 70,4% 70,8% 61,3% 60,3% 60,9% Almelo 70,4% 66,7% 65,9% 57,7% 54,7% 55,5% Hengelo 72,1% 69,8% 70,8% 61,9% 59,8% 60,2% Zwolle 75,0% 72,7% 73,0% 66,2% 64,7% 65,5% Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Aandeel hoogopgeleiden in potentiële beroepsbevolking neemt in Enschede nog steeds toe Tabel 5.5 Opleidingsniveau potentiële beroepsbevolking; Enschede, Twente en Nederland (2011, 2015 en 2016) ENSCHEDE TWENTE NEDERLAND 2011 2015 2016 2011 2015 2016 2011 2015 2016 laag 33% 33% 30% 35% 32% 30% 34% 30% 30% midden 41% 40% 42% 42% 42% 43% 39% 40% 40% hoog 25% 27% 28% 23% 25% 26% 27% 29% 29% Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 70

Aandeel hoogopgeleiden in beroepsbevolking is hoger en aandeel middelbaar opgeleiden is lager dan in Twente Tabel 5.6 Opleidingsniveau beroepsbevolking; Enschede, Twente en Nederland (2011, 2015 en 2016) ENSCHEDE TWENTE NEDERLAND 2011 2015 2016 2011 2015 2016 2011 2015 2016 laag 26% 26% 22% 27% 25% 23% 26% 22% 22% midden 44% 43% 43% 45% 46% 46% 42% 42% 42% hoog 30% 32% 33% 26% 29% 30% 32% 34% 35% Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Aandeel hoogopgeleiden is hoger dan in Almelo en Hengelo, maar duidelijk lager dan in Zwolle Tabel 5.7 Opleidingsniveau beroepsbevolking Enschede vergeleken (2011 en 2016) ENSCHEDE ALMELO HENGELO ZWOLLE 2011 2016 2011 2016 2011 2016 2011 2016 laag 26% 22% 33% 26% 24% 21% 23% 17% midden 44% 43% 42% 46% 45% 48% 39% 38% hoog 30% 33% 25% 29% 31% 31% 39% 45% Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Het aantal banen voor de beroepsbevolking ligt in Enschede lager dan in Almelo, Hengelo en Zwolle. Het aandeel neemt wel toe. Figuur 5.2 Verhouding banen / beroepsbevolking, Enschede vergeleken (2006, 2011 en 2016) 160% 2006 2011 2016 140% 120% 132% 135% 134% 100% 111% 114% 112% 97% 101% 104% 106% 110% 108% 80% 60% 40% 20% 0% Almelo Enschede Hengelo Zwolle Nota bene: de verhouding banen/beroepsbevolking vormt een indicator voor de relatieve sterkte van de werkgelegenheidsfunctie van gemeenten. Enerzijds geeft het een indicatie van de theoretische beschikbaarheid van banen voor de bevolking, anderzijds ook een indicatie van de mate waarin werkgelegenheid wordt ingevuld door niet-inwoners. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 71

Na sterke daling werkloosheidspercentage in Enschede in 2013-2015 in 2016 weer lichte stijging. Hiermee wijkt Enschede af van referentiegemeenten. Figuur 5.3 Werkloosheidspercentage, Enschede, vergeleken met Almelo, Hengelo, Zwolle, Twente en Nederland (2003-2016) 12% Nederland Twente (CR) 11% Enschede Almelo Hengelo Zwolle 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Figuur 5.4 Werkloosheidspercentage, Enschede, vergeleken met Groningen, Maastricht en Nijmegen (2003-2016) 12% Enschede Groningen Maastricht Nijmegen 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Bron: CBS-EBB (jaarcijfers) Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 72

12.320 13.184 13.266 13.494 13.308 13.193 13.030 12.856 12.818 12.708 12.617 12.602 12.585 12.562 13.736 13.968 8.056 7.494 8.847 10.161 9.953 9.494 9.522 9.477 10.214 11.526 12.187 13.034 12.617 14.002 5.2 Niet-werkende werkzoekenden en uitkeringen Na periode van jaarlijkse toename: eind 2016 ongeveer 1.400 niet-werkende werkzoekenden minder dan eind 2015. Figuur 5.5 Ontwikkeling aantal NWW ers in Enschede (31 december 2003 31 december 2016) 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Bron: UWV Werkbedrijf Figuur 5.6 Ontwikkeling aantal NWW ers in Enschede (31 januari 2016 30 april 2017) 14.500 14.000 13.500 13.000 12.500 12.000 11.500 11.000 jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr Bron: UWV Werkbedrijf 2016 2017 Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 73

Daling aantal NWW-ers 2015-2016 isin enschede conform regionaal en landelijk gemiddelde. Figuur 5.7 Jaarlijkse procentuele ontwikkeling aantal NWW ers, Enschede vergeleken (31 dec. 2003 31 dec. 2016) 40% 30% 20% 10% 0% -10% Enschede -20% Nederland Twente -30% '03-'04 '04-'05 '05-'06 '06-'07 07-'08 '08-'09 '09-'10 '10-'11 '11-'12 '12-'13 '13-'14 '14-'15 '15-'16 Bron: UWV Werkbedrijf Helft van NWW ers in Enschede is laag opgeleid. Afname van deze groep is in periode januari 2016 tot januari 2017 relatief beperkt. Tabel 5.8 Aantal NWW ers per gemeente, naar opleidingsniveau (1 januari 2017) LAAG MIDDEN HOOG Gemeente jan-17 aandeel % ontw. jan-17 aandeel % ontw. jan-17 aandeel % ontw. Enschede 6.284 50% -7% 4.563 36% -14% 1.566 12% -18% Groningen 6.434 44% -16% 4.815 33% -23% 3.244 22% -30% Maastricht 2.516 45% -12% 1.875 33% -20% 1.114 20% -25% Nijmegen 5.565 47% -8% 3.419 29% -12% 2.831 24% -18% Almelo 3.231 52% -8% 2.319 37% -16% 643 10% -16% Hengelo 1.735 38% -15% 1.952 42% -22% 883 19% -18% Zwolle 2.546 38% -7% 2.561 38% -13% 1.473 22% -17% Nederland 391.422 45% -11% 306.893 35% -17% 154.854 18% -15% Nota bene: % ontwikkeling is ten opzichte van januari 2016. Bron: UWV Werkbedrijf Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 74

In afgelopen jaar is afname van het aantal NWW-ers onder vrouwen in Enschede in vergelijking met andere gemeenten verhoudingsgewijs beperkt. Tabel 5.9 Aantal NWW ers per gemeente, naar geslacht (1 januari 2017) MAN VROUW Gemeente jan-17 aandeel % ontw. jan-17 aandeel % ontw. Enschede 6.047 48% -12% 6.555 52% -8% Groningen 7.778 53% -23% 6.842 47% -20% Maastricht 2.775 49% -19% 2.860 51% -12% Nijmegen 6.227 52% -10% 5.680 48% -12% Almelo 2.984 48% -13% 3.258 52% -10% Hengelo 2.250 49% -20% 2.365 51% -16% Zwolle 3.291 49% -9% 3.460 51% -10% Nederland 420.210 48% -14% 448.648 52% -11% Nota bene: % ontwikkeling is ten opzichte van januari 2016. Bron: UWV Werkbedrijf Net als bij andere gemeenten en landelijk is in het afgelopen jaar vooral het aantal jongere NWW-ers gekrompen. Tabel 5.10 Aantal NWW ers per gemeente, naar leeftijd (1 januari 2017) < 27 JAAR 27-50 JAAR 50 JAAR E.O. Gemeente jan-17 aandeel % ontw. jan-17 aandeel % ontw. jan-17 aandeel % ontw. Enschede 1.110 9% -31% 6.616 52% -12% 4.876 39% 0% Groningen 1.498 10% -47% 7.730 53% -23% 5.392 37% -7% Maastricht 497 9% -40% 2.440 43% -22% 2.698 48% -2% Nijmegen 1.347 11% -28% 5.973 50% -14% 4.587 39% 1% Almelo 458 7% -39% 3.145 50% -14% 2.639 42% 0% Hengelo 297 6% -49% 2.316 50% -21% 2.002 43% -4% Zwolle 648 10% -24% 3.487 52% -13% 2.616 39% 2% Nederland 71.240 8% -33% 419.717 48% -15% 377.901 43% -3% Nota bene: % ontwikkeling is ten opzichte van januari 2016. Bron: UWV Werkbedrijf Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 75

Het aantal WW-uitkeringen in Enschede is in 2016 gedaald. Ook in de vergelijkingsgemeenten is het aantal WW-uitkeringen afgenomen. Figuur 5.8 Geïndexeerde ontwikkeling aantal WW-uitkeringen, Enschede vergeleken (januari 2016 april 2017) 110 Enschede Groningen Maastricht Nijmegen Nederland 105 100 95 90 85 80 jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr 2016 2017 Bron: UWV Werkbedrijf Tabel 5.11 Aantal WW-uitkeringen per gemeente (januari 2016-april 2017) JAN-16 DEC-16 APR-17 % ONTW. JAN 16 APRIL 17 Enschede 4.636 3.976 3.948-15% Groningen 5.131 4.779 4.703-8% Maastricht 2.893 2.528 2.360-18% Nijmegen 4.730 4.278 4.112-13% Almelo 2.467 2.081 2.004-19% Hengelo 2.768 2.370 2.343-15% Zwolle 3.789 3.429 3.307-13% Nederland 465.395 409.545 401.483-14% Bron: UWV Werkbedrijf Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 76

Figuur 5.9 Aantal WW-uitkeringen per 1.000 inwoners, Enschede vergeleken (januari 2016 en april 2017) 40 jan-16 apr-17 35 34,1 34,1 30 25 20 29,3 25,0 25,5 23,2 23,6 27,5 23,7 27,6 29,0 30,3 26,3 27,4 23,5 19,2 15 10 5 0 Enschede Groningen Maastricht Nijmegen Almelo Hengelo (O.) Zwolle Nederland Bron: UWV Werkbedrijf (aantal WW-uitkeringen) en CBS (aantal inwoners) Het aantal huishoudens met een WWB-uitkering is in 2015 in Enschede minder gestegen dan in vergelijkingsgemeenten en Nederland. Alleen in Groningen nam het aantal uitkeringen vergelijkbaar weinig toe. Tabel 5.12 Ontwikkeling totaal aantal huishoudens met WWB-uitkering, Enschede vergeleken (31 december 2014-2016) DEC-14 DEC-15 DEC-16 % ONTW. DEC 14 DEC 16 Enschede 6.450 6.490 6.550 1,6% Groningen 9.870 9.870 10.030 1,6% Maastricht 3.460 3.580 3.560 2,9% Nijmegen 6.210 6.410 6.830 10,0% Almelo 2.430 2.500 2.600 7,0% Hengelo 2.100 2.100 2.180 3,8% Zwolle 2.960 3.110 3.260 10,1% Twente 14.250 14.520 14.890 4,5% Nederland 376.840 387.020 399.490 6,0% Bron: CBS NB: Het totaal aantal uitkeringen aan huishoudens op grond van de Wet werk en bijstand (WWB, t/m 2014) en de Participatiewet (vanaf 2015). Een uitkering aan een (echt)paar wordt geteld als één uitkering aan twee personen. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 77

Figuur 5.10 Aantal huishoudens met WWB-uitkering per 1.000 huishoudens, Enschede vergeleken (31 dec. 2014 en 2016) 120 dec-14 dec-16 100 80 95,6 93,4 85,2 86,9 79,7 88,7 94,0 73,4 60 57,4 55,5 67,0 64,4 60,8 61,8 59,1 56,3 57,3 54,5 40 20 0 Bron: CBS Enschede Groningen Maastricht Nijmegen Almelo Hengelo Zwolle Twente Nederland Economische ontwikkeling Enschede 2016 Beroepsbevolking en werkloosheid 78

1 BIJLAGE Begrippenlijst Economische ontwikkeling Enschede 2016 Begrippenlijst 79

Bijlage 1. Begrippenlijst Begrip Beroepsbevolking Fulltime werkzaam Grootteklasse vestigingen Netto participatiegraad Omschrijving Alle personen (15 tot en 74 jaar) die: tenminste twaalf uur per week werken, of werk hebben aanvaard waardoor ze tenminste twaalf uur per week gaan werken, of verklaren ten minste twaalf uur per week te willen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor ten minste twaalf uur per week te vinden. Gemiddeld 12 uur of meer per week werkzaam. Indeling van vestigingen op basis van het aantal fulltime werkzame personen. Het aandeel van de werkzame beroepsbevolking in de potentiële beroepsbevolking. Niet-werkende werkzoekende De bij een vestiging van het UWV Werkbedrijf actueel ingeschreven werkzoekende zonder werk of werkzoekende die minder dan twaalf uur per week werkt met een inschrijfdatum en geen uitschrijfdatum. Zij dienen ingeschreven te zijn in de regio waar zij woonachtig zijn. Potentiële beroepsbevolking Parttime werkzaam Vestiging Werkloze beroepsbevolking Werkzame beroepsbevolking Werkzame persoon Alle 15-74 jarigen, bestaande uit de beroepsbevolking en nietberoepsbevolking. Gemiddeld minder dan 12 uur per week werkzaam. Locatie van een onderneming, instelling of zelfstandige beroepsbeoefenaar (dat wil zeggen elke fabriek, werkplaats, kantoor, winkel of andere bedrijfsruimte, dan wel elk complex daarvan) waarin of van waaruit een economische activiteit of zelfstandig (vrij) beroep wordt uitgeoefend door minimaal 1 werkzaam persoon. Personen (15 tot en met 74 jaar) zonder werk, of met werk voor minder dan twaalf uur per week, die actief op zoek zijn naar betaald werk voor twaalf uur of meer per week en die daarvoor direct beschikbaar zijn. Personen (15 tot en met 74 jaar) die in Nederland wonen en betaald werk hebben van twaalf uur of meer per week. Persoon die betaalde activiteiten verricht op of vanuit de vestiging: meewerkende eigenaar (directie, bedrijfshoofd), meewerkend gezinslid, zelfstandige beroepsbeoefenaar en/of werknemer. Uitzendkrachten zijn werknemers en worden meegeteld in het totaal aantal werkzame personen. Wet Werk en Bijstand (WWB) Wet uit 2004, bedoeld voor mensen die niet in staat zijn om in hun eigen onderhoud te voorzien en ook geen beroep kunnen doen op een andere sociale verzekeringswet. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Begrippenlijst 80

Niet Werkende Werkzoekenden (NWW) en Werkloze beroepsbevolking (WBB): UWV Werkbedrijf publiceert cijfers over niet-werkende werkzoekenden (NWW) op de website www.werk.nl. De cijfers over de NWW verschillen van samenstelling met de werkloze beroepsbevolking (WBB) die het CBS publiceert. Enerzijds staan niet alle werklozen ingeschreven bij UWV Werkbedrijf (vooral personen zonder recht op een uitkering zoals jongeren en herintreders). Anderzijds staan er personen bij UWV ingeschreven die niet tot de werkloze beroepsbevolking horen (personen die bijvoorbeeld een opleiding volgen of die niet actief naar werk zoeken). Een ander verschil is de wijze waarop beide cijfers tot stand komen: het NWW-cijfer komt voort uit registratie van werkzoekenden door UWV Werkbedrijf, het WBB-cijfer van het CBS komt tot stand door een enquête onder de beroepsbevolking. Vanaf januari 2015 volgt het CBS de internationaal afgesproken definitie van werkloosheid. Hiermee vervalt het urencriterium van 12 uur en de leeftijdsgrens van 65 jaar. Aansluitend daarop heeft ook UWV de definitie van de niet-werkende werkzoekenden (nww) aangepast. Een niet-werkende werkzoekende is per januari 2015 iemand van 15 tot en met 74 jaar die bij UWV als werkzoekende staat ingeschreven. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Begrippenlijst 81

2 BIJLAGE Afbakening werkgelegenheidslocaties Economische ontwikkeling Enschede 2016 Afbakening werkgelegenheidslocaties 82

Bijlage 2. Afbakening werkgelegenheidslocaties Type locatie Bedrijventerrein locatie Bleekweg (Hardick & Seckel) De Plooij De Reulver Euregio Groote Plooij Havengebied Het Sander Josink Es Luchthaven Twente Marssteden Rigtersbleek - Tubantia Roombekerveld Sleutelkamp Transportcentrum Usseler Es Westerval Zuiderval - Hofkwartier Kantoorlocatie Centrum Creatieve Campus Kennispark Bedrijvenpark Drienerlo Kennispark B&S-park Kennispark UT (incl. The Gallery) Stationsomgeving Uitvalswegen buiten Binnensingelgebied Zuiderval - Het Eeftink Zuiderval - Kotmanpark Winkellocatie Kernwinkelapparaat (KWA) Boswinkel Budgetcenter Deppenbroek Eschmarke Glanerbrug Helmerhoek Lage Bothofstraat Miro Center Op de Brouwerij Schuttersveld Stadsveld Stokhorst / 't Ribbelt Stroinkslanden Twekkelerveld Zuid Economische ontwikkeling Enschede 2016 Afbakening werkgelegenheidslocaties 83

Economische ontwikkeling Enschede 2016 Afbakening werkgelegenheidslocaties 84

3 BIJLAGE Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector Economische ontwikkeling Enschede 2016 Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector 85

Bijlage 3. Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector Industriële sector SBI-code SBI-afdeling High-technology 21 Vervaardiging van farmaceutische grondstoffen en producten 26 Vervaardiging van computers, elektronische en optische mach. Medium-high-technology 20 Vervaardiging van chemische producten 27 Vervaardiging van elektrische apparatuur 28 Vervaardiging van overige machines en apparaten 29 Vervaardiging van auto's, aanhangwagens en opleggers 30 Vervaardiging van overige transportmiddelen Medium-low-technology 19 Vervaardiging van cokesovenproducten en aardolieverwerking 22 Vervaardiging van producten van rubber en kunststof 23 Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale prod. 24 Vervaardiging van metalen in primaire vorm 25 Vervaardiging van prod. van metaal (geen machines en app.) 33 Reparatie en installatie van machines en apparaten Low-technology 10 Vervaardiging van voedingsmiddelen 11 Vervaardiging van dranken 12 Vervaardiging van tabaksproducten 13 Vervaardiging van textiel 14 Vervaardiging van kleding 15 Vervaardiging van leer, lederwaren en schoenen 16 Primaire houtbewerking en vervaardiging van artik. van hout 17 Vervaardiging van papier, karton en papier- en kartonwaren 18 Drukkerijen, reproductie van opgenomen media 31 Vervaardiging van meubels 32 Vervaardiging van overige goederen Economische ontwikkeling Enschede 2016 Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector 86

Kennisintensieve dienstensector SBI-code SBI-afdeling Knowledge-intensive market services 50 Vervoer over water 51 Luchtvaart 69 Rechtskundige dienstverlening, accountancy, belastingadvies 70 Holdings (geen financiële), interne concerndiensten 71 Architecten, ingenieurs en technisch ontwerp en advies 73 Reclame en marktonderzoek 74 Industrieel ontwerp en vormgeving, fotografie, vertaling 78 Arbeidsbemiddeling, uitzendbureaus en personeelsbeheer 80 Beveiliging en opsporing High-tech knowledge-intensive services 59 Productie en distributie van films en televisieprogramma s 60 Verzorgen en uitzenden van radio- en televisieprogramma's 61 Telecommunicatie 62 Dienstverl. activiteiten op het gebied van informatietechn. 63 Dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie 72 Speur- en ontwikkelingswerk Knowledge-intensive financial services 64 Financiële instellingen (geen verzekeringen, pensioenfonds) 65 Verzekeringen en pensioenfondsen (geen verplichte soc. verz) 66 Overige financiële dienstverlening Other knowledge-intensive services 58 Uitgeverijen 75 Veterinaire dienstverlening 84 Openbaar bestuur, overheidsdiensten, sociale verzekeringen 85 Onderwijs 86 Gezondheidszorg 87 Verpleging, verzorging en begeleiding met overnachting 88 Maatschappelijke dienstverlening zonder overnachting 90 Kunst 91 Culturele uitleencentra, archieven, musea, dierentuinen 92 Loterijen en kansspelen 93 Sport en recreatie Minder kennisintensieve dienstensector SBI-code SBI-afdeling Less-knowledge-intensive market services 45 Handel in en reparatie van auto s, motorfietsen, aanhangers 46 Groothandel en handelsbemiddeling (niet in auto's e.d.) 47 Detailhandel (niet in auto's e.d.) 49 Vervoer over land 52 Opslag en dienstverlening voor vervoer 55 Logiesverstrekking 56 Eet- en drinkgelegenheden 68 Verhuur van en handel in onroerend goed 77 Verhuur en lease van auto's, consumentenartikelen, machines 79 Reisbemiddeling, reisorganisatie, toeristische informatie 81 Facility management, reiniging en landschapsverzorging 82 Overige zakelijke dienstverlening 95 Reparatie van computers en consumentenartikelen Other less-knowledge-intensive services 53 Post en koeriers 94 Levensbeschouwelijke en politieke organisaties 96 Wellness en overige dienstverlening; uitvaartbranche 97 Huishoudens als werkgever van huishoudelijk personeel 98 Niet-gespecificeerde productie v. goederen door particulieren 99 Extraterritoriale organisaties en lichamen Economische ontwikkeling Enschede 2016 Clustering industriële- en kennisintensieve dienstensector 87

4 BIJLAGE Afbakening sector Recreatie & Toerisme Economische ontwikkeling Enschede 2016 Afbakening sector Recreatie & Toerisme 88

Bijlage 4. Afbakening sector Recreatie & Toerisme Nota bene: de wegingsfactoren worden toegepast op het aantal werkzame personen, maar niet op het aantal vestigingen. Economische ontwikkeling Enschede 2016 Afbakening sector Recreatie & Toerisme 89