Plan van Aanpak Profielproduct Definitief Profiel begeleider Isis Hazewindus Begeleider: Arjan Krijgsman Inleiding Op de meeste scholen zijn er afspraken en protocollen vastgelegd omtrent leerlingen met problemen: leerlingen met ADHD/ADD, leerlingen met dyslexie, leerlingen met dyscalculie en ook leerlingen met een stoornis binnen het autistisch spectrum. Op mijn stageplaats, Het 4 e Gymnasium te Amsterdam, wordt er vooral veel aandacht besteed aan de problematiek rondom dyslexie en dyscalculie. Daarvoor zijn bepaalde regels: - deze leerlingen krijgen meer tijd op een toets - soms hoeven leerlingen maar 80% van de vragen te maken - er is een speciaal lettertype (OpenDyslexic) dat beter leest voor dyslecten - er hangt er een duidelijke lijst in de reprokamer waarop staat aangegeven welke leerling uit welke klas dyslectisch is of dyscalculie heeft Daarnaast weten alle docenten eigenlijk wel wat dyslexie inhoudt en dat er rekening mee gehouden moet worden dat de dyslectische leerling op taalgebied minder presteert. Voor autisme zijn op school echter geen regels, protocollen of zelfs duidelijke informatie in plaats, terwijl autisme een veel minder duidelijke afwijking is dan dyslexie. Het is minder makkelijk te zeggen dat er een bepaald feit is waarmee bij autisme rekening gehouden moet worden omdat er zoveel verschil zit tussen het gedrag van elke individuele autistische leerling. Een dergelijk protocol van autisme ontbreekt door gebrek aan expertise op school: autisme als zijnde een echte stoornis bestaat immers nog maar enkele tientallen jaren. Vanwege de verschillende soorten niveaus die er bestaan binnen het autistisch spectrum is het lastig om daar goed in geschoold te zijn. Informatie hierover wordt in mijn ervaring niet of nauwelijks aangeboden binnen het curriculum van de lerarenopleiding. Daardoor zijn docenten op zichzelf aangewezen en heeft de school eigenlijk geen goede expertise ter beschikking. Opdrachtgever De opdrachtgever van mijn profielproduct is Pauline de Ruiter. Pauline is docent Engels, mentor van een tweede klas en daarnaast ook de zorgcoördinator op school. Pauline heeft zelf, door veelvuldige ervaringen met kinderen van vrienden en (mentor)leerlingen, al veel ervaring met en interesse in het autistisch spectrum. Zij is erop gebrand om zo goed mogelijk om te gaan met autistische leerlingen en hen goede ondersteuning te kunnen bieden. Mijn aanbod om hier voor haar mee aan de slag te gaan was dan ook zeer welkom. Pauline zal mijn eerste aanspreekpunt zijn voor dit onderzoek en alles dat gecheckt moet worden gaat via haar. Omdat zij zowel zorgcoördinator als docent is heeft zij een goed overzicht op de autistische leerlingen binnen de school en zal zij mij makkelijk kunnen helpen als het gaat om het afnemen van interviews met bepaalde leerlingen of mij in contact brengen met leraren die (positieve of negatieve) ervaringen met autistische leerlingen gehad hebben. Naast Pauline zijn ook Jeroen Bergamin en David Kenbeek (beiden docent wiskunde)
zijdelings betrokken bij mijn onderzoek. Zij zijn de projectcoördinatoren binnen school en regelen veel praktische zaken omtrent onderzoek van docenten op school. Aanleiding Tijdens een opdracht voor L & I2, waarbij protocollen voor specifieke leerproblemen opgevraagd moesten worden op school, wilde ik navraag doen over de autismeprotocollen. Toen ik daarover contact opnam met Pauline bleken die er op onze school niet te zijn. Omdat er toch aardig wat leerlingen met Asperger en PDD-NOS langskomen op een Gymnasium heb ik Pauline gevraagd of zij behoefte had aan het ontwikkelen van een dergelijk protocol. Zo'n protocol moet ten dienste zijn voor ouders, leerlingen en docenten. Pauline gaf aan dat ze vanuit haar interesse voor autisme zo'n protocol er op prijs zou stellen. Pauline liet tijdens een oriënterend gesprek over dit onderzoek weten dat de school eigenlijk niet de kennis heeft om om te gaan met leerlingen met autisme. Omdat autistische kinderen op school veel prikkels binnenkrijgen die voor veel innerlijke onrust en verwarring kunnen zorgen is het belangrijk dat er ook binnen de school mensen aanwezig zijn, die enige kennis hebben over autisme en die begeleiding en sturing kunnen geven aan deze leerlingen (www.autisme.nl, onderwijs). Het ontbreken van autismeprotocollen zorgt ervoor dat leraren (maar ook ouders en leerlingen) zich nergens op kunnen beroepen als zij vastlopen. Alle problematiek rond autistische leerlingen moet op dit moment via instanties die buiten de school bestaan opgelost worden, hetgeen langer duurt dan wanneer de docenten zelf sneller kunnen ingrijpen in de klas. Daarnaast gaf Pauline aan dat zij regelmatig gesprekken heeft met leraren die veel onbegrip hebben voor autistische leerlingen, simpelweg omdat zij de kenmerken niet herkennen en/of niet weten wat zij met een autistische leerling aan moeten. Zeker voor deze docenten zou een protocol een helpende hand bieden: als zij weten waarom een leerling zich op een bepaalde manier gedraagt, kan dat zorgen voor meer begrip voor zo n leerling. Dit begrip zorgt ervoor dat leerlingen zich beter op hun gemak voelen en dus beter kunnen ontwikkelen in de schoolomgeving (Delmolino & Harris, 2011). Verkenning Nadat ik erachter kwam dat er op mijn school geen protocollen zijn die enige sturing geven wat betreft autisme ben ik op advies van projectcoördinatoren Jeroen Bergamin en David Kenbeek, een inventarisatie gaan doen onder de mentoren om erachter te komen hoeveel van hen autistische leerlingen in de mentorklas hebben (of hebben gehad). Er bleken op dit moment 12 leerlingen die gediagnostiseerd zijn met een stoornis in het autistisch spectrum op school te zitten. Daarnaast zijn er veel leraren die aangeven in het verleden ervaring te hebben gehad met autisme. Dit inventariseren moest een soort overzicht geven op hoeveel docenten er ongeveer in aanraking komen met autisme op school. Op onze school zitten ongeveer 750 leerlingen: minimaal 12 autistische leerlingen in één schooljaar is dan een redelijk groot aantal. Gezien het vakkenpakket, dat meestal rond de 15 vakken ligt, komen er dan per dag een groot aantal docenten in aanraking met één of meer autistische leerlingen. De inventarisatie liet dus zien dat autisme op school geen klein probleem is waar maar weinig docenten mee te maken hebben. Het zal, gezien dit aantal, waarschijnlijk voor veel docenten iets opleveren om toegang te hebben tot meer kennis over autisme.
Ik kreeg van veel leraren positieve geluiden over dit onderzoek, enkele van hen kwamen naar mij toe om te vertellen dat zij al eerdere ervaringen hadden met autisme in de klas, maar eigenlijk geen houvast hadden om daar op een goede manier mee om te gaan waardoor ze grotendeels zelf een beetje moesten bijspijkeren. Ook hoorde ik van de zorgcoördinator dat zij wel eens leraren spreekt die niet door hebben dat een leerling autistisch is, waardoor er soms onbegrip ontstaat over gedrag. Hoewel er op onze school sprake is van de zogenaamde warme overdracht, waarbij wordt overlegd met de basisschool voordat de nieuwe leerlingen naar onze school toekomen, lijkt de informatie van deze warme overdracht niet verder te reizen dan het eerste leerjaar. De docenten die lesgeven aan het eerste leerjaar krijgen per klas een informatiemap, waarin (eventuele) problemen van leerlingen aangegeven staan. Dit gebeurt echter alleen in het eerste leerjaar, en de informatie uit die map lijkt geen goede doorgang te vinden naar de latere leerjaren, waardoor niet alle docenten op de hoogte zijn van eventuele problemen. Omschrijving Het probleem dat mijn onderzoek aankaart is dat er in de school op dit moment onvoldoende informatie beschikbaar is voor ouders, leerlingen en docenten over het autistisch spectrum. Veel leraren herkennen autisme niet, of weten wel dat een leerling bijvoorbeeld Asperger heeft, maar dan weer niet hoe ze daar het best mee kunnen omgaan. Leerlingen en leraren kunnen hierdoor met elkaar botsen, doordat er miscommunicatie ontstaat of onbegrip tegenover bepaald gedrag in de les. Dit is voor leerlingen problematisch, omdat juist een autistische leerling baat heeft bij duidelijkheid: als de docent niet weet dat een leerling autistisch is (of geen autistisch gedrag kan herkennen), kan hij of zij de leerling ook niet helpen. Dit heeft tot gevolg dat wat een docent zou kunnen zien als probleemgedrag, mogelijk verergert omdat de oorzaak onbekend of onbegrepen is. Ook zou voor de ouders duidelijker moeten zijn wat de school precies doet voor en met autistische leerlingen, hetgeen nu nog niet duidelijk is aangegeven in het zorgplan (niet specifiek toegespitst op autisme). Het centrale probleem is nu dat er binnen de school te weinig informatie is waarop docenten zich kunnen beroepen wanneer zij te maken krijgen met een autistische leerling in hun klas. Autistische leerlingen worden daardoor dus niet optimaal geholpen binnen de school, maar meestal direct doorverwezen naar andere instanties (bijvoorbeeld Altra). Hoewel de school altijd deze begeleiding van buitenaf moet hebben, omdat het voor docenten onmogelijk is allemaal specialist te zijn (Delmolino & Harris, 2011), is het wel belangrijk dat er duidelijke informatie beschikbaar is. Veel voorkomende problemen waar docenten tegenaanlopen, zijn communicatie en omgangsproblemen (Syriopoulou et al, 2011, Delmolino&Harris, 2011). Dit komt omdat ze kenmerken van autisme als 'niet aankijken', 'slechte sociale en communicatievaardigheden' en 'hoge verschillen tussen prestaties bij verschillende vakken (bijvoorbeeld hoog presteren in taal, laag in beta vakken)' niet herkennen of er geen kennis over hebben. Om te voorkomen dat deze problemen leiden tot frustratie bij docenten en achterstanden en afbreuk van vaardigheden bij autistische leerlingen, is een autismeprotocol waarop de docent zich kan beroepen van groot belang.
Doelstelling Het doel van mijn onderzoek is onderzoeken wat voor de docenten op school nodig is om leerlingen met autisme beter te kunnen begrijpen en ondersteunen en hoe deze kennis voor de docenten het best beschikbaar gemaakt kan worden. Deze kennis moet daarnaast ook beschikbaar komen voor ouders van autistische leerlingen, via het zorgplan en het schoolplan (en voor ouders natuurlijk ook beter via de mentor). Indirect leidt dit beschikbaar stellen van kennis ook een naar groter doel, namelijk het verbeteren van de communicatie tussen docenten en autistische leerlingen. Wat ik feitelijk wil bewerkstelligen is dat docenten en autistische leerlingen elkaar beter kunnen begrijpen, doordat er betere informatie beschikbaar is voor beide partijen. Daarnaast wil ik ook duidelijk maken dat de docent dat niet alleen hoeft te doen. Autistische kinderen zijn namelijk het best geholpen bij begeleiding die alles omvat, zowel de thuissituatie, de schoolsituatie en eventuele andere (sociale) omgevingen waarin zij zich bevinden (Delmolino & Harris, 2011). Via voorlichting en makkelijk toegankelijke informatie hoop ik docenten bewust te maken van de problemen die een autistische leerling in het dagelijks leven ervaart, waardoor er hopelijk begrip en respect ontstaat voor deze leerlingen. Tot slot moeten meer mogelijkheden tot kennis bij de docenten er ook voor zorgen dat deze beter met ouders kunnen communiceren over hun kind. Met enige achtergrondkennis van autisme en de informatie die docenten over leerlingen hebben, kunnen zij hopelijk beter in gesprek met ouders als er zich problemen voordoen. Centrale vraagstelling Wat heeft de school nodig om docenten beter te kunnen informeren over autismespectrumstoornissen en beter te kunnen begeleiden in de omgang met autistische leerlingen? Deelvragen - Wat is autisme? Wat zijn de kenmerken, wat het onderscheid tussen PDD-NOS en Asperger? - Welke positieve ervaringen hebben docenten gehad met autistische leerlingen in hun klas? Wat maakte de positieve ervaringen precies positief? - Ondervinden docenten en leerlingen problemen in de communicatie met elkaar? Zo ja, wat voor problemen? - Welke ervaringen hebben autistische leerlingen gehad in de klas, met docenten of andere leerlingen? - Op welke manier ondersteunt de zorgcoördinator de docenten nu al? N.B. de vragen zijn algemeen op verzoek van de school, om een zo breed mogelijk perspectief te krijgen op wat er nu eigenlijk speelt. Groepen en instrumenten Voor dit onderzoek bestaan er drie groepen:
1. De autistische leerlingen 2. De docenten 3. De zorgcoördinator Ik wil door middel van interviews met docenten en indien mogelijk ook enkele leerlingen met autisme onderzoeken hoe zij de communicatie met elkaar en de ondersteuning vanuit school ervaren. Wat voor problemen komen zij tegen? Maar ook: wat voor succeservaringen zijn er geweest, waarmee we misschien kunnen werken in het protocol? Daarbij zou ik van de docenten willen weten waar zij behoefte aan hebben, en zo ook van de leerlingen. Pauline is hierbij steeds de factor waarop wordt teruggekoppeld: herkent zij de verhalen, en waar heeft zij behoefte aan? Daarnaast is het, voor het opstellen van een protocol, nodig dat ik literatuuronderzoek doe over autisme in het algemeen en autisme in het onderwijs. Ik wil ook graag bekijken of er bijvoorbeeld via de Nederlandse Vereniging Autisme mogelijkheden zijn om iemand te laten komen voor een (jaarlijkse) voorlichting. Product Het beoogde product bestaat uit enkele onderdelen: 1. Een protocol met informatiebijlage voor docenten, leerlingen en ouders. Het protocol zal een handleiding zijn voor de docenten, waarin kenmerken staan van autisme en tips over hoe om te gaan met autistische leerlingen in de klas. In de informatiebijlage zal een kort stuk staan over onder andere de verschillende soorten stoornissen binnen het autistisch spectrum en de instanties waarmee school samenwerkt als het gaat om autistische leerlingen. 2. Contact zoeken met de Nederlandse Vereniging Autisme, met de vraag of zij een informatiemiddag kunnen organiseren voor docenten, een soort cursus waarbij er voorlichting gegeven wordt over het autistisch spectrum. 3. Betere toegankelijkheid tot gegevens van leerlingen; bijvoorbeeld door docenten te attenderen op informatie in Magister of, net als het geval is bij de dyslecten, een lijst op te stellen van autistische leerlingen die in te zien is bij de zorgcoördinator. Ik zal mijn producten presenteren aan de zorgcoördinator, de afdelingsleiders en de mentoren op school, op een nog nader vast te stellen datum.
Planning Week 13 Donderdag 26 maart: Peer reviews PP1 draft. Week 14 Woensdag 1 april: Inleverdatum PP1 Week 15 Donderdag 9 april: literatuuronderzoek, contact met Pauline over interviews. Week 16 Donderdag 16 april: Interviews maken (vragen, plan, wie ga je interviewen etc.) Week 17 Woensdag 22 april: Herkansing PP1, wegens omstandigheden in week 15 op school kunnen de interviews deze week helaas nog niet plaatsvinden Week 18 Donderdag 30 april: Meivakantie Week 19 Donderdag 7 mei: Meivakantie Week 20 Donderdag 14 mei: Interviews ronde 1, uitwerken resultaten Week 21 Donderdag 21 mei: Interviews ronde 2, uitwerken resultaten. Week 22 Maandag 25 mei: PP2 insturen naar peers en begeleider Week 23 Woensdag 3 juni: Abstract insturen, incluis verantwoording. Deze week presenteren op school. Week 24 Donderdag 11 juni: Eindgesprekken Week 26 Woensdag 24 juni: Herkansing PP2 Week 28 Donderdag 2 juli: Herkansing eindgesprekken Literatuurlijst www.autisme.nl, algemene informatiesite over autisme Delmolino, L, Harris, S.L, Matching Children on the Autism Spectrum to Classrooms: A Guide for Parents and Professionals, online gepubliceerd op Springer Science + Business media, 7 juni 2011. Syriopoulou-Delli, C.K, Cassimos, D.C, Tripsianis, G.I, Polychronopoulou, S.A, Teacher s Perceptions Regarding the Management of of Children with Autism Spectrum Disorders, online gepubliceerd op Springer Science + Business Media, 23 juni 2011 Woolfolk, A, Hughes, M, Walkup, V, Psychology in Education, Pearson, 2013, pg. 167-168, 177. Casusonderzoek: Beter op hun plek? Maatwerk voor leerlingen met een autismespectrumstoornis, onderwijsinspectie, 2013, http://www.onderwijsinspectie.nl/binaries/content/assets/publicaties/2013/maatwerkvoor-leerlingen-met-een-autismespectrumstoornis.pdf De akkoordverklaring van de opdrachtgever staat op de volgende pagina.