Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 18 jaar Nalevingsonderzoek gemeente Staphorst 2016/2017
Colofon Auteurs: M.R.E. Lubbers, MSc Ir. W.E. van Dalen Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP Postbus 9769 3506 GT Utrecht Goeman Borgesiuslaan 77 3515 ET Utrecht Utrecht, 15 mei 2017 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 4 1 Inleiding 6 1.1 Drank- en Horecawet 6 2 Methode 8 2.1 Onderzoeksvragen 8 2.2 Onderzoeksmethode 8 2.3 Selectie verkooppunten gemeente Staphorst 9 3 Resultaten 11 3.1 Nalevingspercentage 11 3.2 Nalevingspercentage per type verkooppunt 12 3.3 Gepleegde interventies 12 3.4 Variabelen die van invloed zijn op het nalevingspercentage 13 3.5 Vergelijking met landelijk nalevingsonderzoek 2016 13 4 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 16 4.1 Samenvatting 16 4.2 Aanbevelingen 17 Literatuurlijst 21 Bijlage 1: Hulpmiddelen bij leeftijdsvaststelling 23 4
5
1 Inleiding Om de verkrijgbaarheid van alcohol in de gemeente Staphorst vast te stellen, heeft de gemeente het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP in 2016 opdracht gegeven een nalevingsonderzoek uit te voeren. Tijdens het onderzoek is de naleving van de huidige leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcohol onderzocht met 17-jarige mysteryshoppers. Het onderzoek vormt een nulmeting naar de naleving van de leeftijdsgrens. Tijdens het onderzoek hebben 36 aankooppogingen bij verkooppunten plaatsgevonden, wat een representatief beeld geeft van de naleving van verkooppunten in de gemeente Staphorst. In deze inleiding wordt ingegaan op de achterliggende wetgeving: de Drank- en Horecawet en het alcoholbeleid van de gemeente Staphorst. In hoofdstuk 2 worden de onderzoeksvragen en de methode van het mysteryshoppen beschreven. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de resultaten en het rapport sluit af met conclusies en aanbevelingen in hoofdstuk 4. 1.1 Drank- en Horecawet De beperking van de leeftijd voor het verstrekken van alcohol is vastgelegd in de Drank- en Horecawet: Het is verboden bedrijfsmatig of anders dan om niet alcoholhoudende drank te verstrekken aan een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt. Onder verstrekken als bedoeld in de eerste volzin wordt eveneens begrepen het verstrekken van alcoholhoudende drank aan een persoon van wie is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt, welke drank echter kennelijk bestemd is voor een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt (DHW; artikel 20, lid 1). Uit de bepalingen van de Drank- en Horecawet vloeit voort dat de verkoper van alcoholhoudende drank verplicht is te vragen naar een geldig leeftijdsdocument als niet onmiskenbaar is dat de koper oud genoeg is. Bij gebrek aan een geldig leeftijdsdocument, mag er geen alcohol aan jongeren verkocht worden. Om het huidige nalevingsniveau van de leeftijdsgrens bij supermarkten, slijterijen, sportkantines, cafetaria s en horecagelegenheden te kunnen vaststellen, is in de gemeente Staphorst de mysteryshop methode toegepast. 6
7
2 Methode 2.1 Onderzoeksvragen Hoofdvraag In welke mate houden verkooppunten van alcoholhoudende drank in de gemeente Staphorst zich aan de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank? Subvragen Wat is het gemiddelde nalevingspercentage in de gemeente Staphorst? Wat is het gemiddelde nalevingspercentage per type verkooppunt in de gemeente Staphorst? Welke interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) plegen verkopers van alcohol? In welke mate resulteren de interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) in een correcte naleving? Hoe verhouden de nalevingscijfers en de effectiviteit van de gepleegde interventies in de gemeente Staphorst zich ten opzichte van het landelijk gemiddelde? 2.2 Onderzoeksmethode Het nalevingsonderzoek leeftijdsgrens onderzoekt in hoeverre de leeftijdsgrens voor alcoholhoudende drank (Drank- en Horecawet, artikel 20) wordt nageleefd door verkopers. In deze paragraaf wordt de methode van het onderzoek toegelicht. Mysteryshop methode Toetsing heeft plaatsgevonden met behulp van de methode mysteryshopping, waarbij minderjarige jongeren aan de hand van een beproefd protocol, onder toezicht van onderzoekers van het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP, geprobeerd hebben alcohol te kopen bij supermarkten, slijterijen, cafetaria s, horecagelegenheden en sportkantines. De jongeren hebben bij alle verkooppunten zwak-alcoholhoudende drank (bier) geprobeerd te kopen. Als er bij het verkooppunt geen bier werd verkocht (veelal slijterijen), hebben de mysteryshoppers wijn of sterke drank geprobeerd te kopen. Wanneer de 17-jarige jongeren om een identiteitsbewijs werd gevraagd, hebben ze hun eigen identiteitsbewijs laten zien. Wanneer er werd gevraagd naar hun leeftijd, dan werd er door de 17-jarige jongeren aangegeven dat ze 18 jaar zijn. Dit zal door minderjarige jongeren die alcohol willen kopen veelal ook in een werkelijke situatie worden gedaan. De onderzoeksmethode mysteryshopping is een wetenschappelijk erkende onderzoeksmethode die betrouwbare gegevens oplevert over de naleving van de leeftijdsgrens. De methode wordt veelvuldig gebruikt in Nederland, in diverse andere Europese landen en in de VS. De Nederlandse variant van 8
het mysteryshop onderzoek is in 2007 ontwikkeld door de Universiteit Twente en het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP (1). Sinds 1 januari 2014 is het verboden voor jongeren onder de 18 jaar om alcohol aanwezig (in bezit) te hebben op voor publiek toegankelijke plaatsen (met uitzondering van winkels waar alcohol wordt verkocht; DHW, artikel 45). In het onderzoek wordt voorkòmen dat de 17-jarige jongeren die meewerken aan het mysteryshop onderzoek een strafbaar feit plegen. Nadat de 17-jarige jongere alcohol heeft gekocht, neemt een 18-jarige mysteryshopper de alcohol over van de 17-jarige voordat zij samen naar buiten gaan. Hiermee wordt uitgesloten dat de 17-jarige jongeren die meewerken aan het onderzoek een strafbaar feit plegen. De 17-jarige jongere is en blijft daarmee de persoon die de feitelijke aankooppoging uitvoert. Bij de selectie van de deelnemende mysteryshoppers wordt erop gelet dat de jongeren niet alleen 17 en 18 jaar zijn, maar er ook uitzien als typische 17- en 18-jarigen (qua uiterlijk en bouw). De jongeren worden bijvoorbeeld geselecteerd op lengte. 2.3 Selectie verkooppunten gemeente Staphorst De gemeente Staphorst heeft een lijst aangeleverd met 15 door hen geselecteerde alcoholverkooppunten. Eén verkooppunt is later door de gemeente vervangen aangezien deze alleen op zondag geopend bleek te zijn. In totaal betreft het derhalve 15 verkooppunten. Van de 48 bezoeken aan deze geselecteerde alcoholverkooppunten kon tijdens twaalf bezoeken, om verschillende redenen, geen aankooppoging worden gedaan. Bij drie bezoeken aan een sportkantine bleek de sportkantine gesloten, bij drie bezoeken aan een horecagelegenheid bleek dat er nog geen bezoekers aanwezig waren. Bij één van de horecagelegenheden bleek een besloten feest gaande, bij een andere horecagelegenheid was men aan het afsluiten op het moment van bezoek en werden de jongeren door de barmedewerkers genegeerd (ondanks dat het tijdstip van het bezoek aansloot bij het opgegeven gewenste tijdstip). Bij een volgende horecagelegenheid was niemand aanwezig. Ook had één cafetaria geen alcohol in het assortiment waarna de jongeren naar het gelijknamige café werden doorgestuurd. Bij twee horecagelegenheden zijn de mysteryshoppers als zodanig herkend, waarna het onderzoek is gestaakt. Deze bezoeken zijn niet meegenomen in de resultaten van deze studie. Het onderzoek is echter enkele maanden later hervat. Tijdens het derde meetmoment konden enkele horecagelegenheden en overige punten die eerder tijdens het onderzoek gesloten waren, alsnog voor de tweede keer worden bezocht. De uitkomsten van de in totaal 36 alcoholaankooppogingen worden in het volgende hoofdstuk beschreven. 9
10
3 Resultaten 3.1 Nalevingspercentage In totaal zijn in de gemeente Staphorst 36 aankooppogingen gedaan bij 18 verschillende verkooppunten die alcohol in het assortiment hebben. Van de 36 aankooppogingen is de wet 20 keer correct nageleefd en konden de jongeren geen alcohol kopen (zie Tabel 1). Het gemiddelde nalevingspercentage van de leeftijdsgrens in Staphorst komt hiermee op 56%. Tabel 1. Nalevingspercentage gemeente Staphorst Aantal bezoeken Aantal keer correcte naleving Nalevingspercentage 36 20 56% Tijdens het eerste meetmoment (T1) werd bij 9 van de 13 aankooppogingen (69%) de wet correct nageleefd (zie Tabel 1.1). De naleving was iets lager bij het tweede meetmoment (T2) waar bij 8 van de 14 verkooppunten (57%) de wet correct werd nageleefd. Tijdens het derde meetmoment (T3) was de naleving lager,waar bij 3 van de 9 verkooppunten (33%) de wet correct werd nageleefd. Tabel 1.1 Naleving per meetmoment Aantal bezoeken Aantal keer naleving Nalevingspercentage T1 13 9 69% T2 14 8 57% T3 9 3 33% Totaal 36 20 56% *De verdeling van de type verkooppunten is nagenoeg gelijk bij T1 en T2. Tijdens T3 zijn verkooppunten bezocht die eerder niet bezocht konden worden, o.a. horeca en sportkantines. Dit kan een verklaring zijn van het verschil in het nalevingspercentage tussen T3 en T1 en T2. In totaal zijn 16 verkooppunten minimaal tweemaal bezocht. Tabel 1.2 geeft een overzicht van het aantal keer correcte naleving onder de (minimaal) tweemaal bezochte verkooppunten. Van deze 16 verkooppunten hebben 9 verkooppunten tijdens beide bezoeken de wet goed nageleefd. Bij 2 verkooppunten konden de jongeren éénmaal wel alcohol kopen en éénmaal niet. Daarnaast werd er door 5 verkooppunten tijdens beide bezoekmomenten alcohol aan de jongeren verkocht en werd de wet dus niet correct nageleefd (zie Tabel 1.2). Tabel 1.2 Naleving per verkooppunt dat (minimaal) tweemaal is bezocht Aantal keer correcte naleving van de wet 0x 1x 2x Aantal verkooppunten 5* 2 9 *Waarvan twee verkooppunten driemaal zijn bezocht. 11
3.2 Nalevingspercentage per type verkooppunt In Tabel 2 wordt het aantal bezoeken, het aantal keren dat de wet correct werd nageleefd en het gemiddelde nalevingspercentage (%) per type verkooppunt voor de gemeente Staphorst weergegeven. Supermarkten hebben het hoogste nalevingspercentage, namelijk 88%, gevolgd door cafetaria s (67%), slijterijen (57%) en de horeca (50%). Bij geen van de aankopen bij sportkantines is de wet correct nageleefd. Tabel 2. Naleving per type verkooppunt Type verkooppunt Aantal bezoeken Aantal keer correcte naleving *Eén slijterij en één sportkantine zijn tijdens alle drie meetmomenten bezocht, in geen van de gevallen werd de wet correct nageleefd. Nalevingspercentage Slijterijen 7* 4 57% Supermarkten 8 7 88% Cafetaria s 6 4 67% Sportkantines 5* 0 0% Horeca 10 5 50% Totaal 36 20 56% 3.3 Gepleegde interventies Verschillende interventies kunnen door de verkoper worden toegepast om de leeftijd van de koper vast te stellen. Een interventie kan zijn: het vragen en beoordelen van een identiteitsbewijs of het vragen naar leeftijd. Bij 22 van de 36 aankooppogingen (61%) is door de verkoper naar het ID-bewijs en/of de leeftijd gevraagd (Tabel 3). Bij supermarkten wordt een interventie vaak (88%) toegepast, gevolgd door cafetaria s (83%), slijterijen (71%) en de horeca (50%). Bij geen enkele sportkantine is een interventie toegepast. Tabel 3. Interventies per type verkooppunt Type verkooppunt Aantal bezoeken Aantal interventies (%) Slijterijen 7 5 (71%) Supermarkten 8 7 (88%) Cafetaria s 6 5 (83%) Sportkantines 5 0 (0%) Horeca 10 5 (50%) Totaal 36 22 (61%) In totaal is er in 22 van de 36 aankooppogingen een interventie toegepast (61%). In alle gevallen betrof dit het vragen naar het ID-bewijs, waarbij tijdens twee aankooppogingen aanvullend gevraagd werd naar de leeftijd van de jongere. Uiteindelijk resulteerde dit 20 keer tot een correcte naleving van de wet (91%). Het aanvullend vragen naar de leeftijd resulteerde één keer wel en één keer niet tot een correcte naleving. Bij 14 van de 36 aankopen is geen enkele interventie toegepast; dit resulteerde geen enkele keer tot een correcte naleving. 12
Tabel 4. Het aantal interventies en de correcte naleving n.a.v. deze interventies Leeftijd en/of ID Geen interventie Aantal 22 14 Correcte naleving 20 0 % naleving n.a.v. interventie 91% 0% Gebruikte hulpmiddelen of leeftijdscontrolesystemen Om het correct toepassen van interventies te vergemakkelijken voor de verkoper wordt door sommige verkooppunten gebruik gemaakt van hulpmiddelen of leeftijdscontrolesystemen. Een overzicht hiervan is terug te vinden in Bijlage 1. Van de 36 aankooppogingen is er door de mysteryshoppers 3 keer (8% van de aankooppogingen) aangegeven dat de verkoper een hulpmiddel of systeem gebruikte bij de verkoop van alcohol. Eenmaal werd gebruik gemaakt van de ID-swiper, eenmaal werd de geboortedatum ingetoetst op de kassa en eenmaal maakte men gebruik van een briefje waarop de minimale geboortdatum genoteerd stond. In Tabel 4 wordt ingegaan op het aantal hulpmiddelen, en de correcte naleving naar aanleiding van deze hulpmiddelen. Tabel 4. Het totaal aantal gebruikte hulpmiddelen, en de correcte naleving n.a.v. deze hulpmiddelen Intoetsen ID-swiper Briefje met Geen Totaal geboortedatum datum hulpmiddel Aantal 1 1 1 33 36 Correcte naleving 1 1 1 17 20 % naleving n.a.v. gebruikt hulpmiddel 100% 100% 100% 52% 56% * Dit aantal zegt niets over het aantal verkooppunten dat wel of niet een hulpmiddel aanwezig heeft voor de verkopers. Verkooppunten kunnen immers een hulpmiddel aanwezig hebben, maar de verkoper kan verzuimen deze te gebruiken. 3.4 Variabelen die van invloed zijn op het nalevingspercentage Tijdens dit onderzoek zijn verschillende aspecten gerapporteerd die mogelijk van invloed zijn op het wel of niet kunnen kopen van alcohol. Na afloop van de meting is door middel van statistische analyses nagegaan of één of meer van de geobserveerde variabelen effect hebben gehad op de naleving door de verkopers. Uit de analyse blijkt dat er geen significante correlatie bestaat tussen het geslacht van de mysteryshopper, de geschatte leeftijd van de verkoper, de drukte in het verkooppunt en het al dan niet verkopen van alcohol. Het aantal aankooppogingen bleek te klein om een correlatie te toetsen tussen het geslacht van de verkoper en het al dan niet verkopen van alcohol. 3.5 Vergelijking met landelijk nalevingsonderzoek 2016 Begin 2016 is in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een landelijk onderzoek uitgevoerd naar de naleving van de leeftijdsgrens bij onder meer slijterijen, supermarkten, cafetaria s, sportkantines en horecagelegenheden (2). De resultaten van de naleving bij deze typeverkooppunten kunnen vergeleken worden met het nalevingsonderzoek in de gemeente Staphorst: Slijterijen leven landelijk bij 62% van de aankooppogingen de wet na. In de gemeente Staphorst is de naleving 57%. 13
Supermarkten leven landelijk bij 63% van de aankooppogingen de wet na. In de gemeente Staphorst is de naleving 88%. Cafetaria s leven landelijk bij 29% van de aankooppogingen de wet na. In de gemeente Staphorst is de naleving 67%. Sportkantines leven landelijk bij 17% van de aankooppogingen de wet na. In de gemeente Staphorst is de naleving 0%. Horecagelegenheden leven landelijk bij 27% van de aankooppogingen de wet na. In de gemeente Staphorst is de naleving 50%. Tabel 5. Naleving per type verkooppunt Type verkooppunt Landelijk (2016) Gemeente Staphorst (2016/17) Slijterijen 62% 57% Supermarkten 63% 88% Cafetaria s 29% 67% Sportkantines 17% 0% Horeca 27% 50% Totaal 36%* 56% *Dit betreft een gewogen gemiddelde. 14
15
4 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 4.1 Samenvatting Het doel van dit nalevingsonderzoek is om objectief vast te kunnen stellen in hoeverre de Drank- en Horecawet (specifiek artikel 20) wordt nageleefd in de gemeente Staphorst. De centrale vraag in het onderzoek is in welke mate alcoholverstrekkers in de gemeente Staphorst zich houden aan de wettelijke leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop van alcoholhoudende drank. Naleving van de leeftijdsgrens Tijdens het onderzoek zijn 48 bezoeken afgelegd aan verkooppunten van alcohol in de gemeente Staphorst. Uiteindelijk hebben 36 aankooppogingen plaatsgevonden. De naleving is getoetst bij 18 verschillende verkooppunten in de gemeente Staphorst waar bij 16 verkooppunten minimaal tweemaal een aankooppoging is verricht. Bij 20 van de 36 aankooppogingen konden de mysteryshoppers geen alcohol kopen wat resulteert in een gemiddeld nalevingspercentage voor de gemeente Staphorst van 56%. In totaal zijn vijf verschillende typen verkooppunten bezocht: slijterijen, supermarkten, cafetaria s, sportkantines en horecagelegenheden. Supermarkten hebben een hoger gemiddeld nalevingspercentage (88%) dan cafetaria s (67%), slijterijen (57%), horeca (50%) en sportkantines (0%). Van de 18 verschillende verkooppunten, is bij 16 verkooppunten minimaal tweemaal een aankooppoging verricht. De jongeren konden bij 4 verkooppunten éénmaal wel alcohol kopen en éénmaal niet. Hieruit kan geconcludeerd worden dat een aantal verkooppunten de wet inconsistent naleeft. Gepleegde interventies en hun effectiviteit In de wet is de bepaling opgenomen dat de verkoper van alcoholhoudende drank verplicht is te vragen naar een geldig leeftijdsdocument om de leeftijd van de koper vast te stellen, tenminste als de koper niet onmiskenbaar de vereiste leeftijd van 18 jaar heeft bereikt. Bij gebrek aan een geldig leeftijdsdocument, mag er geen alcohol aan jongeren verkocht worden. Om de leeftijd van de koper vast te stellen kan een verkoper verschillende interventies toepassen: het vragen naar leeftijd, het vragen naar een identiteitsbewijs of beide. In het onderzoek is nagegaan welke interventies door verkopers van alcohol worden toegepast tijdens de aankooppogingen van de mysteryshoppers, en hoe effectief deze interventies zijn voor het naleven van de leeftijdsgrens. 16
In totaal is er bij 22 van de 36 aankooppogingen een interventie toegepast (61%). Er is 22 keer gevraagd naar het ID-bewijs al dan niet in combinatie met de vraag naar leeftijd, dit leidde 20 keer tot een correcte naleving (91%). In totaal is bij twee aankooppogingen gevraagd naar de leeftijd én vervolgens naar het ID-bewijs, wat in één geval leidde tot correcte naleving van de wet. Het toepassen van een interventie is noodzakelijk om goed te kunnen naleven, immers zonder een identiteitsbewijs te controleren kan de leeftijd niet correct worden vastgesteld en wordt de wet niet goed nageleefd. Uit bovenstaande kan geconcludeerd worden dat het uitsluitend vragen naar ID effectiever is dan het vragen naar leeftijd en vervolgens naar ID. Bij 3 aankooppogingen werd gebruik gemaakt van een hulpmiddel, namelijk het intoetsen van de geboortedatumvan de mysteryshopper op de kassa (n=1), het gebruiken van een ID-swiper (n=1) en het gebruiken van een briefje waarop de minimale geboortedatum genoteerd stond (n=1). Vervolgens werd alle keren de wet goed nageleefd (100%). De conclusie is dat het gebruikmaken van een hulpmiddel in de gemeente Staphorst effectief is gebleken met de aantekening dat het slechts bij drie aankooppogingen is toegepast. Variabelen die naleving beïnvloeden Tijdens het onderzoek worden de geschatte leeftijd van de verkoper, het geslacht van de verkoper, het geslacht van de minderjarige jongere en de drukte in het verkooppunt genoteerd. Uit de analyses bleek dat het aantal aankooppogingen te klein was om de variabele geslacht van de verkoper te toetsen. De overige factoren bleken geen correlatie te hebben met de kans op een correcte naleving. Deze aspecten hebben dus geen invloed gehad op het wel of niet kunnen kopen van alcohol door minderjarige jongeren. De conclusie is dat uit het onderzoek blijkt dat bovenstaande variabelen geen correlatie hebben met de kans op een correcte naleving. Alleen de variabele geslacht van de verkoper kon niet statistisch worden getoetst vanwege het kleine aantal aankooppogingen. 4.2 Aanbevelingen Dit onderzoek laat zien dat er nog veel te verbeteren valt met betrekking tot het naleven van de in de Drank- en Horecawet vastgelegde leeftijdsgrens van 18 jaar door de alcoholverstrekkers in Staphorst. De gemeente wordt geadviseerd met de afzonderlijke sectoren alcoholverstrekkers in overleg te gaan en daar de volgende adviezen en actiepunten voor te leggen, die de verstrekkers zelf kunnen uitvoeren om de naleving van de leeftijd te bevorderen. 1. Vraag bij alcoholverkoop aan klanten onder de 25 jaar altijd direct naar het identiteitsbewijs De kern van de in beginsel eenvoudige raad aan alle verstrekkers luidt: vraag te allen tijde bij de verkoop van alcohol aan jongeren die ogenschijnlijk de leeftijd van 25 jaar niet hebben bereikt direct naar het identiteitsbewijs om vervolgens vast te kunnen stellen of ze al of niet ouder zijn dan 18 jaar. Verzoek verstrekkers nadrukkelijk te communiceren aan hun klanten die er jonger uitzien dan 25 jaar om bij de aankoop van alcohol het identiteitsbewijs reeds bij de hand te hebben. 17
Toelichting: De verkrijgbaarheid van alcohol zal pas structureel afnemen als over de gehele linie, dus bij alle verkooppunten, sprake is van zo optimaal mogelijke naleving. Voorbeeld: als supermarkt A in een gemeente de leeftijd goed naleeft en supermarkt B niet, is de verkrijgbaarheid van alcohol voor jongeren in deze gemeente praktisch gezien nog gelijk aan de verkrijgbaarheid bij supermarkt B. Wat het gedrag van de verstrekker betreft geldt dat het expliciet vaststellen van de leeftijd van de jonge koper op basis van zijn of haar identiteitsbewijs in geval van de minste twijfel (wat de wet voorschrijft) verreweg de beste methode is om correcte naleving te bereiken. Uit de nalevingscijfers blijkt dat er bij 22 van de 36 aankooppogingen navraag is gedaan naar het ID-bewijs, met andere woorden, in 61% van de aankooppogingen is een interventie toegepast en is de minderjarige jongere gevraagd het ID-bewijs te laten zien. Het vragen naar de leeftijd (ook als daarna naar een ID-bewijs wordt gevraagd), leidt vaak tot een niet-correcte naleving. 2. Maak gebruik van hulpmiddelen ten behoeve van het uitlezen van de leeftijd Uit de uitkomsten van het mysteryshop onderzoek in de gemeente Staphorst blijkt dat het vragen naar een identiteitsbewijs in 91% van de gevallen leidt tot een goede naleving. Dit betekent dat het uitlezen van het identiteitsbewijs bij 9% van de uitgevoerde aankooppogingen beter kan. Om het uitlezen van het identiteitsbewijs te vergemakkelijken kan de verkoper ervoor kiezen gebruik te maken van een hulpmiddel. Uit het onderhavige onderzoek blijkt dat bij een aantal verkooppunten de leeftijd wordt ingetypt in de kassa, er gebruik wordt gemaakt van een ID-swiper of gebruik wordt gemaakt van een briefje waarop de geboortedatum staat vanaf wanneer een klant 18 jaar is. In alle gevallen leidde dit tot correcte naleving. Echter, uit diverse andere recente nalevingsonderzoeken blijkt dat ook bij het gebruik van hulpmiddelen als het intikken van de leeftijd of het gebruik van de zogenaamde ID-swiper de verkoper de zwakke schakel is bij de naleving van de leeftijdsgrens bij de verstrekking van alcohol. Het goed en regelmatig instrueren van de verkoper door leidinggevenden blijft daarmee van groot belang. 3. Deel ervaringskennis met collega-verstrekkers Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat een aantal supermarkten, slijterijen en cafetaria s het naar verhouding goed doen. Dat betekent dat in de gemeente de praktische know-how met betrekking tot correct naleven voorhanden is op grond waarvan het aanbeveling verdient om deze ervaringen met elkaar te delen. Landelijk gezien geven vooral supermarktketens er de voorkeur aan hulpmiddelen zoals een ID-reader, een briefje met de minimale geboortedatum, of het intikken van de geboortedatum in de kassa te gebruiken bij de leeftijdsvaststelling. Ook zijn er ketens die zelf mysteryshoppers inzetten om de naleving in hun filialen te verbeteren. Supermarkten zijn in het algemeen erg gevoelig voor de uitslagen van mysteryshop onderzoek omdat hun goede naam daarbij in het geding kan zijn. 18
4. Wat de gemeente zelf kan doen: gericht toezicht en handhaving Gemeenten zijn sinds 1 januari 2013 verantwoordelijk voor de handhaving van de Drank- en Horecawet en dienen daarom prioriteit te geven aan effectieve inzet van toezicht en handhaving. De samenhang tussen het verbeteren van de naleving door verstrekkers enerzijds en het adequaat uitvoeren van handhaving door gemeentelijke toezichthouders anderzijds, gelden als twee communicerende vaten. Simpel gesteld: betere handhaving leidt tot betere naleving, minder adequate handhaving leidt tot slechtere naleving. Omgekeerd geldt mogelijk ook dat goede naleving mede een gevolg is van effectief toezicht. Elementen van een goed toezicht- en handhavingsbeleid zijn: voldoende menskracht, goed opgeleide en deskundige toezichthouders, goede interne aansturing van de toezichthouders, samenwerking tussen toezichthouders op regionaal niveau, landelijke en regionale uitwisseling van ervaringen tussen toezichthouders, afstemming met de politie, goede en actuele kennis van de hotspots en het voeren van een eerlijk en consequent bonus-malus beleid tegenover verstrekkers (verstrekkers met een goede naleving belonen met minder/ander toezicht en extra toezien op verstrekkers met een slechte naleving). Belangrijk hierbij is dat alle betrokken partijen (handhavers, verstrekkers, maar ook jongeren en ouders) weten waarom het verbeteren van de naleving van de leeftijdsgrens en daarmee het verminderen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren zo belangrijk is. 5. Bij de handhaving experimenteren met testkopers Gemeenten worden geadviseerd om bij de handhaving te experimenteren met het inzetten van 18-jarige testkopers die onder begeleiding van toezichthouders aankooppogingen verrichten. Het doel daarvan is om vast te stellen of alcoholverstrekkers op basis van het identiteitsbewijs de juiste leeftijd vaststellen. In enkele gemeenten in Nederland (waaronder Eindhoven en Utrecht) wordt met succes reeds geëxperimenteerd met het inzetten van 18- jarige testkopers. Deskundigen gaan ervan uit dat er in deze situaties geen sprake is van uitlokking omdat de verstrekker niet tot een andere handeling wordt gebracht dan die waarop zijn opzet reeds gericht was. Op kleine schaal wordt er bovendien in Nederland (in navolging van Engeland) geëxperimenteerd met het inzetten van 17-jarige testkopers waarbij niet alleen kan worden vastgesteld of de leeftijd correct wordt vastgesteld maar ook kan worden vastgesteld of er al of niet aan een minderjarige alcohol wordt verstrekt. 6. Aandacht voor de instructie van barvrijwilligers Gelet op de zeer slechte naleving van de Drank- en Horecawet door de sportkantines in de gemeente Staphorst, vragen deze nadrukkelijk extra aandacht van de gemeente. Afgezien van de altijd aanwezige mogelijkheid van verscherpt toezicht kan er ook worden gedacht aan bijvoorbeeld aanvullende eisen met betrekking tot het interne nalevingsbeleid waaronder het verbeteren van de instructie van barvrijwilligers. 19
20
Literatuurlijst 1 Gosselt, J., van Hoof, J., de Jong, M., & Prinsen, S. (2007). Mystery shopping and alcohol sales:do supermarkets and liquor stores sell alcohol to underage customers? Journal of Adolescent Health, 41 (3), 302-308. 2 Roodbeen, R., & Schelleman-Offermans, K. (2016). Alcohol- & tabaksverkoop aan jongeren 2016. Landelijke naleving van de leeftijdsgrens van 18 jaar voor de Drank- en Horecawet en Tabakswet. Nuchter. 21
22
Bijlage 1: Hulpmiddelen bij leeftijdsvaststelling ID-swiper De ID-swiper is een relatief eenvoudig instrument dat de leeftijd uitleest van houders van internationaal erkende documenten zoals ID s, paspoorten en rijbewijzen ID-reader De ID-reader scant ook de leeftijd van houders van ID s. Het type AVD-540 is in staat om aan de kassa gekoppeld te worden en kan deze ook blokkeren. Kassablokadesysteem De kassa blokkeert bij het scannen van leeftijdsgebonden producten. De geboortedatum wordt aan de hand van een ID, paspoort of rijbewijs ingevoerd. Ageviewers Het vaststellen van de leeftijd geschiedt op afstand door getraind personeel via een webcam. De kassa blijft geblokkeerd totdat er groen licht wordt gegeven vanuit het controlecentrum. In de praktijk gaat dat binnen enkele seconden. De Ageviewer is thans tijdelijk niet inzetbaar. PDC AgeBand Wristbands PDC AgeBand Wristbands is gebaseerd op het zogenaamde PDC's polsband systeem dat o.a. kan worden ingezet in de horeca. Het systeem scant persoonsgegevens die eerder zijn opgeslagen in het polsbandje. AIT face recognition Het betreft een gezichtsherkenningssysteem dat alleen geschikt is voor bekende klanten. Registratie vindt vooraf plaats op basis van een geldig ID.
25