STAP.NL. Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar. Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag Hotspotonderzoek

Transcriptie

1 STAP.NL Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag Hotspotonderzoek

2 Colofon Auteurs: Fieke Franken Amber Bosman Jeroen de Greeff Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) Postbus GT Utrecht Goeman Borgesiuslaan ET Utrecht Utrecht, januari 2014 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

3 Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag Hotspotonderzoek 3

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding Alcoholgebruik door jongeren: prevalentie en gevolgen Alcohol en gezondheid Beschikbaarheid van alcohol 8 2 Methode Onderzoeksvragen Methoden 10 3 Resultaten Interviews experts Observaties en gesprekken met jongeren Mystery-shopping Interventies Variabelen die de naleving beïnvloeden Vergelijking naleving Den Haag 20 4 Conclusie en aanbevelingen 22 Literatuurlijst 27 4

5

6

7 1. Inleiding Alcoholgebruik onder minderjarige jongeren komt veel voor in Nederland. De effecten van dit alcoholgebruik worden veel onderzocht en zijn steeds duidelijker. In deze introductie zal worden uitgelegd waarom leeftijdsgrenzen voor alcohol en de naleving daarvan belangrijk zijn. In de eerste paragraaf is het alcoholgebruik van de Nederlandse jongeren in kaart gebracht, waarna vervolgens wordt ingegaan op de gezondheidsrisico s en de beschikbaarheid van alcohol. Vanaf hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de interviews, observaties en het mystery-shoppen in Den Haag. 1.1 Alcoholgebruik door jongeren: prevalentie en gevolgen Nederlandse jongeren drinken in vergelijking tot andere Europese jongeren het meest frequent 1. Uit de Europese ESPAD studie uit 2011 komt naar voren dat 64% van de 15 en 16-jarige Nederlanders in de maand voorafgaand aan het onderzoek alcohol heeft gedronken. Daarmee bevindt Nederland zich boven het Europese gemiddelde. Het percentage vroege starters ligt onder het Europese gemiddelde met 35% van de 13-jarigen die wel eens alcohol hebben gedronken. Wanneer het echter over de hoeveelheid geconsumeerde alcohol tijdens de laatste drinkgelegenheid gaat, behoren Nederlandse jongeren tot de acht hoogst scorende landen in Europa 2. Uit het tweejaarlijkse onderzoek naar alcoholverstrekking aan jongeren van het bureau Intraval blijkt dat in % van de Nederlandse jongeren tussen de 13 en 17 jaar aangeeft wel eens alcohol te drinken. Onder de 16 en 17-jarigen is dit percentage 94% 3. Resultaten uit de HBSC studie in voegen hier aan toe dat 67% van de jongeren die de afgelopen maand alcohol heeft gedronken, wel eens aan binge drinken doet. Binge drinken is een schadelijke vorm van alcoholgebruik; in de HBSC studie is hiervan als definitie gebruikt het bij één gelegenheid drinken van 5 of meer glazen. Uit de gezondheidsmonitor van de gemeente Den Haag (2010) komt naar voren dat in % van de Haagse basisscholieren uit de groepen 7 en 8 recent (in de afgelopen vier weken) alcohol heeft gedronken. Dat is minder dan in 2003 (15%) maar vergelijkbaar met het landelijke percentage (9%). Meer jongens dan meisjes dronken alcohol (10% versus 6%). Van de Haagse middelbare scholieren heeft 45% recent gedronken. Onder bepaalde groepen jongeren wordt meer alcohol gedronken, zoals onder studenten, uitgaanders (jongeren die minstens een keer per maand uitgaan), vakantiegangers, zwerfjongeren, deelnemers in spijbelopvangprojecten en autochtone leerlingen in het speciaal onderwijs. Van de Haagse uitgaande jongeren en jongvolwassenen (12-35 jaar) heeft in 2008/ % alcohol gedronken in de afgelopen maand en 82% in de afgelopen week. 7

8 1.2 Alcohol en gezondheid Wanneer jongeren op jonge leeftijd beginnen met het drinken van alcohol heeft dat diverse schadelijke effecten voor hun gezondheid. Het gebruik van alcohol kan blijvende hersenschade veroorzaken, omdat hersenen tot tenminste het 24 e levensjaar nog niet volgroeid zijn. Bovendien hebben jongeren door hun relatief lage lichaamsgewicht na het drinken van een aantal glazen alcohol een verhoogde kans op een alcoholvergiftiging in vergelijking met volwassenen 5. Het aantal gerapporteerde alcoholvergiftigingen bij jongeren is de laatste jaren exponentieel gestegen. In 2007 werden er 297 alcoholvergiftigingen gemeld, in 2011 waren dit er In 2012 is het aantal voor het eerst gedaald naar Daarnaast wordt het risico op onveilig vrijen 8, verkeersongelukken 9, agressie 10 en allerlei ziekten verhoogd door alcoholgebruik. Het drinken op jonge leeftijd verhoogt tevens de kans op schade op langere termijn. Zo blijkt uit studies van de Wereldgezondheidsorganisatie dat er een causale relatie is tussen alcoholconsumptie en meer dan 60 soorten ziekten en letsel 11. Zo verhoogt alcoholgebruik voor alle gebruikers het risico op verschillende soorten kanker 12. Voor alle vormen van lichamelijke schade geldt dat hoe meer en hoe vaker er gedronken wordt des te groter het risico op het voorkomen van alcohol gerelateerde ziekten Beschikbaarheid van alcohol Het terugdringen van het alcoholgebruik onder jongeren is een uitdaging waar wetenschappers, politici en beleidsmakers voor staan. Een belangrijke voorspeller van alcoholgebruik onder jongeren is de mate van beschikbaarheid van alcohol, waaronder de eenvoudige toegang tot alcohol. Een belangrijke maat voor de toegang tot alcohol bij jongeren is de geldende wettelijke leeftijdsgrens voor alcoholverstrekking. Het meest overtuigende voorbeeld is afkomstig uit de Verenigde Staten. Daar nam in de jaren zeventig het alcoholgebruik significant toe, nadat de minimale drinkleeftijd naar beneden was bijgesteld 14. Een verhoging van de minimale drinkleeftijd eind jaren zeventig en begin jaren tachtig leidde vervolgens weer tot minder alcoholgebruik en daardoor ook tot minder alcohol gerelateerde problemen 15, 16, 17. Soortgelijke resultaten werden ook gevonden in studies naar het tabaksgebruik bij jongeren 18, 19, 20 waarbij aanbodvariabelen (gepercipieerde of feitelijke toegang tot tabak) belangrijke voorspellers van roken onder jongeren bleken te zijn. Om alcoholgebruik onder jongeren terug te dringen, zal daarom de verkoop van alcohol aan jongeren beperkt moeten worden. Deze beperking is in Nederland vastgelegd in de Drank- en Horecawet, waarin de leeftijdsgrens momenteel voor alcoholverkoop 16 jaar is voor zwak-alcoholhoudende drank (minder dan 15% alcohol) en 18 jaar voor sterke drank (15% alcohol en hoger; sterke drank mag alleen in de slijterijen en in de horeca verkocht worden). Per 1 januari 2014 is de minimumleeftijd voor het verkopen en schenken van zwak-alcoholhoudende dranken aan jongeren omhoog gegaan van 16 naar 18 jaar. Nadat de Tweede Kamer akkoord was gegaan heeft de Eerste Kamer het wetsvoorstel op 18 juni 2013 aangenomen, waarmee deze voor Nederland unieke wettelijke leeftijdsverhoging per 1 januari 2014 is ingegaan. 8 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

9 1. succesvolle uitvoering van het alcoholproject? 9

10 2 Methode 2.1 Onderzoeksvragen Om de beschikbaarheid van alcohol in de gemeente Den Haag vast te stellen, heeft de gemeente door het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) een meting laten uitvoeren naar de naleving van de leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van alcohol bij verschillende verkooppunten in de gemeente. Vooraf is in kaart gebracht bij welke verkooppunten jongeren in Den Haag alcohol kopen. Deze metingen zijn uitgevoerd in de maanden juli (interviews), augustus (observaties) en september ( mystery-shoppen). Deze meting heeft plaatsgevonden in 2013 en heeft de leeftijdsgrens van 16 jaar getest. Wanneer in het rapport wordt gesproken over de leeftijdsgrens gaat het over de leeftijdsgrens van 16 jaar. Hoofdvraag In welke mate houden verkopers van alcohol in de gemeente Den Haag zich aan de wettelijke leeftijdsgrens voor de verkoop van zwak-alcoholhoudende drank aan jongeren? Subvragen 1. Bij welke (type) verkooppunten kopen jongeren in Den Haag alcohol, met andere woorden wat zijn de hotspots? 2. Wat is het gemiddelde nalevingspercentage van de wettelijke leeftijdsgrens van 16 jaar voor de gemeente Den Haag? 3. Wat is het nalevingspercentage per type alcoholverkooppunt? 4. Welke interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) plegen verkopers van alcohol? 5. Wat is de effectiviteit van de gepleegde interventies (vragen naar leeftijd en/of ID) van verkopers van alcohol? 6. Hoe verhouden het nalevingspercentage en de effectiviteit van gepleegde interventies in gemeente Den Haag zich ten opzichte van het landelijk gemiddelde? 2.2 Methoden Toetsing heeft plaatsgevonden met behulp van interviews, observaties en de methode mysteryshopping waarbij 15-jarige jongeren aan de hand van een beproefd protocol, onder toezicht van onderzoekers van STAP, geprobeerd hebben alcohol te kopen. Voorafgaande aan start van het mystery-shoppen is door middel van interviews en observaties in kaart gebracht wat de hotspots zijn in de gemeente Den Haag. Hotspots zijn lokaties waar veel jongeren hun alcohol kopen en waarbij het dus van groot belang is dat de betreffende alcoholverstrekkers de leeftijdsgrens in acht nemen. 10 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

11 Interviews Door verschillende interviews te voeren met Drank- en Horecawet toezichthouders, de politie (team horeca en een wijkagent), jongerenwerkers en SportSupport is een concept overzicht gemaakt van de hotspots in Den Haag. Samen met de respondenten is gekeken in welke supermarkten, sportkantines en horecagelegenheden jongeren hun alcohol proberen te kopen. Observaties en gesprekken jongeren Vervolgens zijn op een vrijdag en zaterdag in augustus een aantal van deze hotspots (supermarkten, sportkantines en horecagelegenheden) geobserveerd. In 35 verkooppunten hebben jonge onderzoekers de observaties uitgevoerd en naderhand een vragenlijst ingevuld. Ook is met ongeveer 100 jongeren gesproken. De concept lijst met hotspots is door middel van observaties en gesprekken met jongeren aangevuld en bijgesteld. Op deze manier is gecheckt welke verkooppunten uit het concept overzicht feitelijk geen hotspots zijn en anderzijds welke hotspots niet terug te vinden waren op het eerste overzicht. Op deze manier is de lijst met hotspots geactualiseerd en daarmee compleet gemaakt. Mystery-shoppen De onderzoeksmethode mystery-shopping is een wetenschappelijk aanvaarde onderzoeksmethode die betrouwbare gegevens oplevert over de naleving van de leeftijdsgrenzen. De methode wordt veelvuldig gebruikt in Nederland, Europa en in de Verenigde Staten. Tijdens het onderzoek proberen minderjarige jongeren bij verschillende typen verkooppunten, onder begeleiding van ervaren onderzoekers, alcohol te kopen. De Nederlandse variant is in 2007 ontwikkeld door de Universiteit Twente en het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP) 21. Sinds 1 januari 2013 is het verboden voor jongeren onder de 16 jaar om alcohol in bezit te hebben op voor publiek toegankelijke plaatsen (met uitzondering van winkels). Om te voorkomen dat de jongeren die meewerken aan het mystery-shop onderzoek strafbaar zijn, wordt in de mystery-shopmethode gewerkt met 15- en 16-jarige jongeren. Bij de selectie van de jongeren wordt erop gelet dat de jongeren niet alleen 15 en 16 jaar zijn, maar er ook uitzien als typische 15- en 16-jarigen (qua uiterlijk en bouw). Vanwege de nieuwe strafbaarheidsbepaling is de onderzoeksmethodiek aangepast. Bij de aankoop van alcohol neemt de 16-jarige mystery-shopper de alcohol over van de 15-jarige mystery-shopper (die de alcohol bestelt) juist voor het moment dat de alcohol in bezit komt van de 15-jarige jongere. Hiermee wordt uitgesloten dat de jongeren die meewerken aan het onderzoek strafbaar zijn. Zoals gezegd wordt de feitelijke aankooppoging gedaan door een 15- jarige. 11

12 12 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

13 3 Resultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten van het nalevingsonderzoek beschreven. Allereerst wordt ingegaan op de interviews en observaties ten behoeve van het in kaart brengen van de hotspots. Daarna worden de resultaten van het mystery-shopping onderzoek gepresenteerd. 3.1 Interviews experts Er zijn in totaal zes gesprekken gevoerd met acht experts in Den Haag over mogelijke hotspots: - Een gesprek met toezichthouders - Twee gesprekken met jongerenwerkers - Een gesprek met twee politiemannen van het horecateam - Een gesprek met een wijkagent - Een gesprek met sportsupport Dit zijn de resultaten van deze gesprekken: Horecagelegenheden - Met name de horecagelegenheden in het centrum zijn hotspots. De jongeren komen uit de gehele gemeente Den Haag naar deze locaties, met name op donderdag, vrijdag en zaterdag. - De Shisha lounges (horecagelegenheden waar tevens gebruik kan worden gemaakt van de waterpijp) zijn in opkomst, met name voor jongeren met een buitenlandse achtergrond. - Elke horecagelegenheid heeft zijn eigen type publiek. Jongeren kiezen op basis van het aanbod van georganiseerde feesten waar ze heengaan. - Verschillende gelegenheden hanteren toegangsleeftijden van 18, 21 of 23 jaar. Detailhandel - De hotspots zijn verspreid over geheel Den Haag. - De belangrijkste hotspots zijn te vinden op de zogenaamde snoeproutes : jongeren bezoeken na schooltijd of in de avond, voorafgaande aan het stappen deze lokaties. - Avond-/nachtwinkeltjes zijn populair onder jongeren. - Jongeren kopen met name alcohol in supermarkten die in hun directe woonomgeving gevestigd zijn en in supermarkten in het centrum tijdens het uitgaan. 13

14 Sportverenigingen - Van de sportverenigingen worden met name de voetbalverenigingen en de hockeyverenigingen als hotspots aangeduid. Het gaat dan vooral om de grotere verenigingen die veel jeugdleden hebben. - Bij een aantal verenigingen waar veel jongeren voetballen met een Marokkaanse of Turkse achtergrond is het thema alcohol geen issue omdat er niet of nauwelijks alcohol gedronken wordt. 3.2 Observaties en gesprekken met jongeren Tijdens een weekend (vrijdag en zaterdag) zijn observaties gedaan en gesprekken gevoerd met jongeren in alcoholverkooppunten (mogelijke hotspots). Deze observaties en gesprekken hebben als doel, om het op basis van de gesprekken met experts opgestelde eerste overzicht van hotspots, te completeren. In 35 verkooppunten zijn observaties uitgevoerd door jonge onderzoekers. Het doel van elke observatie is om na te gaan of deze verkooppuntendaadwerkelijk hotspots zijn, of jongeren daar alcohol kopen en of de betreffende jongeren nog andere hotspots kunnen noemen. Uit de observaties en gesprekken blijkt het volgende: Detailhandel (supermarkt en slijterij) - Er zijn geen specifieke hotspots aan te duiden in de detailhandel. Alle winkels kunnen als zodanig worden aangeduid. Met name de winkels die zijn gesitueerd dicht bij het uitgaanscentrum zijn populaire plaatsen voor jongeren om alcohol te kopen. Zoals ook experts aangaven kunnen dan ook alle kleine en grote winkels als hotspots fungeren, afhankelijk van waar de jongeren wonen, naar school gaan en uitgaan. - In veel kleine (avond)winkeltjes worden zowel zwak-alcoholhoudende als sterke dranken verkocht. Deze plaatsen zijn populair voor jongeren omdat ze tot laat open zijn. - Op een aantal plekken is tijdens de observaties om ID gevraagd; de jongeren gaven aan dat de supermarkten verschillen wat betreft de mate waarin naar het ID wordt gevraagd. - In één supermarkt is een zogenaamde drankkast aangetroffen. Dit is een kast waarin alle, voor jongeren aantrekkelijke mixdrankjes staan. Wanneer iemand deze producten wil kopen, loopt de klant met een teamleider of manager naar het magazijn en vervolgens naar de kassa. De manager of teamleider vraagt eerst om een ID. Dit is met name bedoeld om diefstal te voorkomen. - Bij een aantal winkeltjes staat aangegeven dat er uitsluitend twee jongeren tegelijkertijd naar binnen mogen. Deze regel is eveneens bedoeld om diefstal te voorkomen. - In sommige supermarkten hangen stickers waarop staat dat er geen zwak-alcoholhoudende dranken worden verkocht aan jongeren onder de 16 jaar en geen sterke drank aan jongeren onder de 18 jaar. - In sommige supermarkten is het alcoholassortiment zeer opvallend en aantrekkelijk uitgestald. De onderzoekers geven aan dat deze opstelling jongeren extra zal aanspreken. 14 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

15 Sportkantines - Er zijn geen sportkantines die als specifieke hotspot kunnen worden aangeduid. Er is één hockeyvereniging waarvan jongeren aangeven dat de feesten die aldaar plaatsvinden extreem populair zijn bij jongeren omdat er niet op leeftijd wordt gecontroleerd. - De jongeren geven aan dat er met name bij feesten en sporttoernooien door de jongeren alcohol wordt gekocht en gedronken. In die situaties kunnen sportkantines dan ook als hotspot worden aangeduid. - Bij sommige sportverenigingen zijn stickers bevestigd waarop staat dat er geen zwakalcoholhoudende dranken wordt geschonken aan jongeren onder de 16 jaar en geen sterke drank aan jongeren onder de 18 jaar. - Jongeren geven aan dat het bij kleine sportverenigingen voor hen lastiger is om zelf alcohol te kopen omdat de ouders en vrijwilligers hen persoonlijk kennen. - Bij sommige feesten worden blaascontroles gehouden. Het gaat met name om controles aan de deur voordat jongeren het feest binnen gaan. Hiermee wordt zoveel mogelijk voorkomen dat jongeren indrinken voor een feest. Jongeren geven aan dat juist de feesten zonder blaascontroles en zonder controle aan de bar de meest populaire feesten zijn. - Volgens de ondervraagde jongeren vindt bij sommige feesten geen of beperkte leeftijdscontrole plaats(er wordt uitsluitend gevraagd in welk team je speelt). - Bij een aantal verenigingen wordt op zaterdag niet voor 14:00 of 16:00 uur alcohol geschonken. Horecagelegenheden - Bij veel horecabedrijven vindt leeftijdscontrole aan de deur plaats. Als je als jongere eenmaal binnen bent, wordt er vervolgens niet meer naar de leeftijd of het ID gevraagd. Er wordt tijdens het onderzoek niet gewerkt met polsbandjes of andere vormen van markeringstekens. - Met name jonge meiden geven aan dat ze al op 14- of 15-jarige leeftijd werden binnengelaten bij een aantal populaire kroegen voor jongeren. Binnen werd vervolgens niet meer om leeftijd en ID gevraagd. - Waar feesten in de horeca worden georganiseerd is meestal veel publiek aanwezig. - De jongeren geven aan zelf heel goed te weten waar je wel en niet wordt toegelaten. - In een aantal drukke horecagelegenheden zijn zeer dronken mensen waargenomen die alcoholhoudende dranken aan het consumeren waren. - Een aantal horecagelegenheden kent duidelijk een wat oudere doelgroep. Een uitsmijter zegt te weten dat binnenkort alle toegangsleeftijden in Den Haag naar 21 jaar worden verhoogd. 15

16 - Jongeren geven aan dat ze tactieken ontwikkelen om bij een kroeg binnen te kunnen komen. Met name de jongere bezoekers en de jongeren met een buitenlandse achtergrond geven dat aan. De jongeren geven aan dat het als 14 of 15 jarige verstandig is om met een groepje 16- jarigen een kroeg binnen te gaan. De jongens met buitenlandse achtergrond geven aan dat ze voor binnenkomst bij voorkeur mixen met een groepje meiden om binnen te komen. - Er is een horecagelegenheid die voor alle hockeyverenigingen uit Den Haag hockey events organiseert. - De shisha lounges zijn met name populair voor het roken van waterpijp. Alcohol is daar minder een topic. In deze lounges zijn met name jongeren te vinden met een buitenlandse achtergrond. Samenvatting - Een hotspot is een verkooppunt waar veel (minderjarige) jongeren komen en alcohol kunnen kopen. Er is een aantal horecagelegenheden in Den Haag die voldoen aan deze definitie. Deze gelegenheden trekken een zeer jong uitgaanspubliek aan. Andere verkooppunten die aan de definitie van hotspot voldoen zijn de avond- en nachtwinkels in het (uitgaans)centrum die tot laat open zijn. - Naast deze hotspots is er een aantal verkooppunten waar jongeren niet regelmatig of in kleinere aantallen alcohol kopen. Deze verkooppunten zijn op het moment van de observatie geen hotspots, maar hebben wel de potentie zich te ontwikkelen als een hotspot. Uit gesprekken met jongeren komt bijvoorbeeld naar voren dat ze met name alcohol kopen in supermarkten, slijterijen en avondwinkels die in de buurt van hun school of huis zijn. - De gemeente dient daarnaast ook rekening te houden met bepaalde feesten van tijdelijke aard die georganiseerd worden in een horecagelegenheid of sportkantine. Deze feesten kunnen gericht zijn op (minderjarige) jongeren, waardoor het tijdelijk een hotspot kan worden. Een belangrijk aandachtspunt met betrekking tot de lijst van hotspots is dat het geen statische lijst is die gedurende een aantal jaren hetzelfde blijft. Het publiek en de beschikbaarheid van alcohol kunnen veranderen bij verkooppunten. 3.3 Mystery-shopping Bij het mystery-shoppen zijn in totaal 183 geldige aankooppogingen verricht, verdeeld over 2 meetmomenten in september Tijdens het onderzoek zijn cafés, sportkantines en de detailhandel (supermarkt, slijterij, avond/nachtwinkel) bezocht. Er is voor deze verkooppunten gekozen omdat uit landelijke studies blijkt dat dit de type verkooppunten zijn waar Nederlandse jongeren alcohol proberen te kopen 22. Mede op basis van het vooronderzoek is een selectie gemaakt van de te bezoeken verkooppunten. 16 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

17 Op meetmoment 1 (t1) zijn 92 verschillende verkooppunten van alcohol bezocht. Op meetmoment 2 (t2) zijn 89 van deze verkooppunten nogmaals bezocht. Een slijterij en twee cafés waren gesloten tijdens het tweede meetmoment en zijn daarom niet twee keer bezocht. Ter vervanging zijn tijdens meetmoment twee een extra slijterij en een extra horecagelegenheid bezocht. In Tabel 1 worden de nalevingscijfers weergegeven per type verkooppunt. De bezoeken zijn opgesplitst naar de meetmomenten t1 en t2. Bij het eerste bezoek (t1) is bij 23 van de 92 (25%) aankooppogingen correct nageleefd door de verkoper. Bij het tweede bezoek (t2) is bij 40 van de 91 (44%) aankooppogingen correct nageleefd. Het verschil in naleving tijdens de twee meetmomenten is statistisch niet significant, waardoor ze kunnen worden samengevoegd tot één gemiddeld nalevingscijfer. Gemiddeld, over de twee metingen, is de naleving 34%. Tabel 1: Naleving per type alcoholverkooppunt Type verkooppunt Horeca Sportkantine Detailhandel T1 aantal bezoeken T2 aantal bezoeken T1 naleving T2 naleving T1 & T2 naleving 18% 30%** 26% 43%* 45%*** Totaal % 44% 34% 44% *: Vijf keer naleving door weigering aan de deur door portier (1 keer was de toegangsleeftijd 18 jaar) **: Vijf keer naleving als gevolg van alcoholbeleid (er wordt niet geschonken op het tijdstip van bezoek) ***: Zes keer naleving als gevolg van alcoholbeleid (er wordt niet geschonken op het tijdstip van bezoek) Sportkantines hebben het hoogste nalevingspercentage (38%). In totaal konden de mysteryshoppers 11 keer geen alcohol kopen vanwege het schenktijdenbeleid in sportkantines: de bar was open, maar er werd geen alcohol geschonken. Als alleen de kantines, waar op het moment van onderzoek geen schenktijdenbeleid was, in de analyses worden meegenomen, is het nalevingspercentage van sportkantines 14%. 30% 38% 35% Een aantal sportkantines schenken geen alcohol voor een afgesproken tijdstip, bijvoorbeeld niet voor 16:00 uur. In deze kantines wordt er geen alcohol geschonken op tijden dat er veel jongeren onder de 16 jaar aanwezig zijn. In totaal kon 11 keer niet aan de mystery-shoppers worden geschonken omdat er geen alcohol verkrijgbaar was vanwege het schenktijdenbeleid. Bij de aankooppogingen in sportkantines waar geen sprake was van een schenktijdenbeleid, werd er in de meeste gevallen alcohol geschonken aan de 15-jarigen. De detailhandel heeft een nalevingspercentage van 35%. De naleving in cafés is 30%. Bij vijf cafés werden de jongeren aan de deur geweigerd, waarvan één café aangaf dat de toegangsleeftijd 18 jaar was. 17

18 In totaal konden de jongeren bij 14 van de 94 verschillende verkooppunten bij beide aankooppogingen geen alcohol kopen (inclusief deurbeleid en schenktijdenbeleid). De verkooppunten die bij beide aankooppogingen de wet goed naleven zijn zes supermarkten, één slijterij, één horecagelegenheid en zes sportkantines. Tabel 2: Aantal keer correcte naleving 34% naleving 94* verkooppunten 14x correcte naleving (2x correct) 34x ad hoc naleving (1x correct, 1x niet correct) 41x geen naleving ( 2x niet correct) *Er zijn vijf verkooppunten eenmaal bezocht 3.4 Interventies In Tabel 3 en 4 is per type verkooppunt weergegeven hoeveel en welke interventies gepleegd zijn door portiers en verkopers van alcohol. In Tabel 3 komt naar voren dat bij 82 van de in totaal 183 aankooppogingen (45%) door de verkoper naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide is gevraagd. Het vragen naar de leeftijd en/of identiteitsbewijs van de jongeren duiden we hier aan als interventie. Tijdens meetmoment 1 is in 38% van de aankooppogingen een interventie gepleegd door de verkoper en op meetmoment 2 in 52% van de aankooppogingen. Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat in de detailhandel bij 55% van de aankooppogingen gevraagd wordt naar leeftijd, identiteitsbewijs of beide. De cafés en sportkantines plegen minder vaak een interventie, in respectievelijk 37% en 13% van de aankooppogingen. Tabel 3: Interventies per type alcoholverkooppunt Type verkooppunt Aantal bezoeken Interventies Horeca Sportkantine Detailhandel (37%) 11 (28%) 55 (55%) Totaal (45%) 18 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

19 Tabel 4: De effectiviteit van de gepleegde interventies op t1 en t2. Type verkooppunt Leeftijd (CN) ID (CN) Leeftijd + ID (CN) Horeca Sportkantine Detailhandel 2 (1)* 5 (0) 0 (0) 8 (6) 4 (3) 50 (34) 6 (3) 2 (1) 5 (1) Niets gevraagd (CN) 28 (3) 29 (11)** 44 (0) Totaal (CN) 44 (13) 40 (15) 99 (35) Totaal 7 (1) 62 (43) 13 (5) 101 (14) 183 (63) * Correcte naleving omdat er geen alcohol werd geschonken onder de 18 jaar ** Correcte naleving als gevolg van een alcoholschenkbeleid (er werd op dat tijdstip nog geen alcohol geschonken) Tabel 4 geeft weer hoe vaak de gepleegde interventies hebben geleid tot correcte naleving: het weigeren van alcoholverstrekking aan jongeren. In totaal is bij 7 aankooppogingen naar de leeftijd van de jongere gevraagd. Dit leidde één keer tot correcte naleving (14%) omdat er niet werd geschonken aan jongeren onder de 18 jaar. Wanneer alleen naar een identiteitsbewijs (ID) werd gevraagd, dan leidde dit in 43 van de 62 gevallen tot correcte naleving (69%). Op het moment dat de portier of verkoper zowel naar leeftijd als identiteitsbewijs vroeg (Leeftijd + ID), dan werd er in 5 van de 13 gevallen correct nageleefd (38%). Bij de overige 101 aankooppogingen werd geen interventie gepleegd. In 14 van deze gevallen konden de jongeren geen alcohol kopen in sportkantines (vanwege schenktijdenbeleid) en horecagelegenheden. Wanneer specifiek naar de naleving van sportkantines wordt gekeken die zonder een schenktijdenbeleid werken op het moment van het onderzoek blijkt dat de naleving bij sportkantines 14% is. Enkel bij 4 van de 29 sportkantines wordt correct nageleefd. 3.5 Variabelen die de naleving beïnvloeden Tijdens het onderzoek werd door de jongeren en de onderzoekers gelet op factoren die mogelijk invloed hebben op het wel of niet kunnen kopen van alcohol. Uit statistische analyses blijkt dat het geslacht en de leeftijd van de verkoper van invloed zijn op het wel of niet naleven van de leeftijdsgrens voor alcohol. Zo leefden vrouwelijke verkopers significant vaker de leeftijdsgrens na dan mannelijke verkopers. Van de vrouwelijke verkopers verkocht 42% geen alcohol aan de mystery-shoppers en van de mannelijke verkopers leefde 24% de leeftijdsgrens correct na. Daarnaast hebben de mystery-shoppers de leeftijd geschat van de verkoper waar zij mee te maken hadden. Uit de analyse komt naar voren dat de verkopers die 25 jaar of jonger worden geschat significant vaker naleven dan de verkopers die ouder dan 25 jaar zijn geschat, respectievelijk 42% en 25%. De overige variabelen, zoals drukte in het verkooppunt, bleken geen significante invloed te hebben op het nalevingsgedrag van de verkopers. 19

20 3.6 Vergelijking naleving Den Haag In 2013 is een landelijk onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrenzen uitgevoerd bij onder andere sportkantines, supermarkten, slijterijen, cafetaria s en horeca. Drie type verkooppunten kunnen vergeleken worden met het nalevingsonderzoek in Den Haag (zie tabel 5): Horecagelegenheden leven landelijk de wet in 36% en in Den Haag in 30% na. In beide onderzoeken wordt het deurbeleid meegenomen. Sportkantines in het landelijk onderzoek leven de wet in 15% van de aankooppogingen na. In dit aantal zijn alleen de verkooppunten meegenomen waar geen schenktijdenbeleid aanwezig was tijdens het onderzoek. In Den Haag leeft 14% van de sportkantines de wet na (wanneer er geen schenktijdenbeleid aanwezig is). De landelijke detailhandel leeft in 58% van de aankooppogingen de wet na, hierbinnen vallen de supermarkten en slijterijen. In Den Haag is de naleving 35%, waarbinnen de supermarkten, slijters en avond- en nacht winkels vallen. Tabel 5: Vergelijking met naleving landelijke studie en naleving Utrecht en Rotterdam Type verkooppunt Landelijk 2013 Den Haag 2013 Utrecht 2013 Rotterdam 2012 Horeca 36% 30% - 43% Sportkantine 15% 14% - 10% Detailhandel 58%* 35%** 52%*** * Naleving op basis van supermarkten en slijterijen (<16) **Naleving op basis van supermarkten, slijterijen, en avond- en nacht winkels (<16) *** Naleving op basis van supermarkten(<16) 38%** In tabel 5 wordt ook een vergelijking gemaakt met de naleving van de gemeente Utrecht (2013) en Rotterdam (2012). De naleving in de detailhandel in Utrecht is alleen gebaseerd op de naleving in supermarkten. Wanneer wordt gekeken naar de effectiviteit van de gepleegde interventies door verkopers (vragen naar leeftijd, ID of allebei), blijkt dat de interventies in Den Haag minder vaker leidden tot correcte naleving dan tijdens de landelijke studie (zie Tabel 6). Tabel 6: Vergelijk effectiviteit interventies landelijke studie met gemeente Den Haag Type verkooppunt Landelijk 2013 Gemeente Den Haag (2013) Horeca Sportkantine Detailhandel 94% 79% 73%* 63% 36% 64% * Effectiviteit op basis van interventies bij supermarkten en slijterijen (<16) 20 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

21 21

22 4 Conclusie en aanbevelingen Het doel van dit nalevingsonderzoek is om objectief vast te stellen in hoeverre de Nederlandse Drank- en Horecawet (specifiek artikel 20, lid 1) wordt nageleefd in de gemeente Den Haag. Dit onderzoek is uitgevoerd in 2013 op het moment dat de leeftijdsgrens voor zwak alcoholhoudende vast was gesteld op 16 jaar. Vanaf 1 januari 2014 is deze verhoogd naar 18 jaar. In de Drank- en Horecawet is opgenomen dat het verboden is alcoholhoudende drank te verstrekken aan een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de wettelijke leeftijd heeft bereikt. In de wet is ook de bepaling opgenomen dat de verkoper van alcoholhoudende drank verplicht is te vragen naar een geldig leeftijdsdocument als de koper niet onmiskenbaar de vereiste leeftijd heeft bereikt. Bij gebrek aan een geldig leeftijdsdocument, mag er geen alcohol aan jongeren verkocht worden. De centrale vraag in het onderzoek is in welke mate verkopers van alcohol in de gemeente Den Haag zich houden aan de wettelijke leeftijdsgrens van 16 voor de verkoop van zwakalcoholhoudende drank aan jongeren. Deze vraag wordt beantwoord aan de hand van zes subvragen, die achtereenvolgens worden besproken. Hotspots in Den Haag Om na te gaan in welke hotspots jongeren hun alcohol kopen in Den Haag (deelvraag 1) zijn gesprekken gevoerd met professionals en jongeren en zijn observaties uitgevoerd in de verschillende verkooppunten in Den Haag. Hotspots voornamelijk in de horeca Uit de gesprekken met professionals en de observaties in de verkooppunten is naar voren gekomen dat de hotspots in Den Haag voornamelijk bestaan uit horecagelegenheden en een aantal avond- en nachtwinkels in het (uitgaans)centrum. Daarnaast is er een aantal verkooppunten waar jongeren niet regelmatig of in kleinere aantallen alcohol kopen. Deze verkooppunten zijn, volgens Haagse jongeren, bijvoorbeeld supermarkten, slijterijen en avondwinkels in de buurt van hun school of huis. Daarnaast dient de gemeente rekening te houden met horecagelegenheden en sportkantines waar feesten van tijdelijke aard worden georganiseerd voor jongeren. Tijdens zo n feest kan dat verkooppunt als tijdelijke hotspot beschouwd worden. Aanbeveling 1: Zet handhaving gericht in op hotspots Sinds 1 januari 2013 is de gemeente Den Haag verantwoordelijk voor het toezicht op en de handhaving van de Drank- en Horecawet. Onderzoek heeft herhaaldelijk laten zien dat handhaving één van de meest effectieve maatregelen is om de beschikbaarheid van alcohol voor (minderjarige) jongeren te beperken. 22 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

23 Ook in de praktijk zijn inmiddels voorbeelden bekend dat het effectief inzetten van toezicht en handhaving de naleving van de leeftijdsgrenzen kan verhogen. Uit onderzoek blijkt dat een verkooppunt minimaal vier keer per jaar gecontroleerd dient te worden, om een positief effect te hebben op de naleving 23. Het regelmatig toezicht houden op alle verkooppunten in een gemeente vergt vaak echter teveel tijd van de toezichthouders, die een beperkte capaciteit hebben. Om die reden beveelt STAP aan om het leeftijdsgrenzentoezicht te focussen op de verkooppunten waar veel (minderjarige) jongeren komen en alcohol kunnen kopen en of drinken, oftewel hotspots. Dit betekent echter niet dat de andere verkooppunten niet meer gecontroleerd hoeven te worden. Zoals genoemd is in het rapport, kan het zowel het publiek en de beschikbaarheid van alcohol veranderen in een verkooppunt, zeker met oog op de verhoging van de leeftijdsgrens voor alcohol naar 18 jaar. De aanbeveling luidt dan ook om de hotspotlijst tenminste jaarlijks te updaten. Aanbeveling 2: Blijf de jeugd en de naleving monitoren Om de hotspotlijst up to date te houden zijn verschillende bronnen beschikbaar. Zo zijn de observaties van de toezichthouders en de politie een belangrijke bron om de concentratie van (minderjarige) jongeren in kaart te brengen. Daarnaast kunnen toezichthouders ook informatie aanleveren over de naleving van de leeftijdsgrenzen in hotspots en andere verkooppunten. Dit is echter niet altijd waar te nemen door de toezichthouders, aangezien jongeren niet altijd aanwezig zijn en toezichthouders niet alle verkooppunten regelmatig kunnen controleren. Daarom adviseert STAP om de naleving van de toekomstige leeftijdsgrens van 18 jaar periodiek te monitoren door middel van een objectief meetinstrument zoals mystery-shop onderzoek. Op basis van de resultaten van het onderzoek en de observaties van toezichthouders en politie wordt de hotspotlijst up to date gehouden. Daarnaast geeft het de toezichthouders inzicht in de verkooppunten die de leeftijdsgrens structureel goed naleven (en daarom minder toezicht nodig hebben) en de verkooppunten die niet structureel de leeftijdsgrens naleven (en daarom extra toezicht nodig hebben). Aanbeveling 3: Wissel mystery-shop onderzoeken af met mystery-shop acties. Door één of twee keer per jaar een kleinschalige media-actie te houden met mysteryshoppers, zorg je er als gemeente voor dat er publiekelijk aandacht komt voor de naleving van de leeftijdsgrenzen. Door de slecht nalevende ondernemers (anoniem) in de media te brengen legitimeer je de gemeentelijke inzet op preventie en handhaving en door de goed nalevende ondernemers in het zonnetje te zetten beloon je deze ondernemers en stel je een goed voorbeeld voor de rest. Naleving van de leeftijdsgrenzen in Den Haag Door middel van het mystery-shop onderzoek is nagegaan wat de naleving per type verkooppunt is (subvraag 3) en hoe deze naleving zich verhoudt tot de landelijke studie (subvraag 6). De gemiddelde naleving van de leeftijdsgrens in Den Haag is 34%. 23

24 De gemiddelde naleving in de horeca is 30% (landelijk 36%) De gemiddelde naleving in de sportsector is 14% (landelijk 15%) De gemiddelde naleving in de detailhandel is 35% (landelijk 58%) Hierbij dient te worden opgemerkt dat bij de sportkantines alleen verkooppunten zijn meegenomen waarbij geen schenktijdenbeleid aanwezig was op het moment van onderzoek. Daarnaast wordt in Den Haag in de categorie detailhandel ook avond- en nachtwinkels meegenomen die in het landelijke onderzoek niet bezocht zijn. Het grote verschil in de detailhandel tussen Den Haag en het landelijke onderzoek is hier gedeeltelijk door te verklaren omdat deze avond- en nachtwinkels vaker niet correct naleven dan supermarkten en slijterijen. De naleving in Den Haag in de sportkantines komt overeen met de resultaten uit het landelijk onderzoek en ook uit andere gemeenten (Rotterdam: naleving 10% in 2012). De naleving in de horeca en in de detailhandel in Den Haag ligt lager dan de naleving in het landelijk nalevingsonderzoek en de naleving in andere Nederlandse gemeenten (Utrecht: naleving 55% in 2013; Rotterdam: naleving 38% in 2012). Aanbeveling 4: Stel binnen de gemeentelijk organisatie met meerdere afdelingen een gezamenlijk nalevingsbeleid op De naleving van de leeftijdsgrenzen in Den Haag ligt lager dan het landelijk gemiddelde in Er is dus nog werk te verzetten. Om de naleving te verhogen is het belangrijk om op een integrale manier te werk te gaan. De drie pijlers regelgeving, educatie en handhaving worden inmiddels in veel gemeenten gebruikt als basis voor het preventiebeleid. Uit een recente studie naar de gemeentelijke organisatie van het alcoholtoezicht door STAP 24 is echter gebleken dat deze pijlers op papier wel bestaan, maar dat in de praktijk de samenwerking niet gezocht wordt. Veel gemeenten kiezen ervoor om vanuit de veiligheidstak een handhavingsbeleid op te stellen, zonder input van andere afdelingen. STAP beveelt aan om niet uitsluitend een handhavingsbeleid, maar een meer overkoepelend nalevingsbeleid op te stellen. De term naleving creëert een gezamenlijk belang binnen verschillende afdelingen die baat hebben bij goede naleving van de Drank- en Horecawet. Zo heeft de gezondheidstak binnen een gemeente baat bij een goede naleving van de leeftijdsgrenzen om de gebruikscijfers onder jongeren te verminderen. De afdeling jeugd of onderwijs kunnen baat hebben bij naleving van de leeftijdsgrenzen, zodat kinderen hun talenten beter kunnen ontwikkelen op school. En zo zijn er meer afdelingen met een gezamenlijk belang. Een gezamenlijke aanpak heeft een grotere kans om de naleving te verhogen. Aanbeveling 5: Communiceer met alcoholverstrekkers STAP adviseert om de resultaten van het mystery-shop onderzoek terug te koppelen naar de verkooppunten die bezocht zijn tijdens het onderzoek. Dit kan in de vorm van (gescheiden) bijeenkomsten met de horeca, detailhandel en paracommercie. Het is belangrijk om de verstrekkers van alcohol bewust te maken van de noodzaak om de leeftijdsgrenzen na te leven. Het is enerzijds noodzakelijk vanwege de gezondheidsrisico s van alcohol voor jongeren onder de leeftijdsgrens, maar anderzijds is het voor ondernemers ook persoonlijk van belang om te voorkomen dat ze een boete krijgen. 24 Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

25 Naast de gezondheidsrisico s van alcohol is het dus ook goed om te communiceren over de wettelijke verplichtingen voor ondernemers en de gevolgen als zij zich niet aan deze verplichtingen houden. Op deze manier creëer je een eigen belang bij ondernemers om de naleving te verbeteren. STAP raadt eveneens aan om te communiceren naar ondernemers dat de ondernemers die goed naleven, minder gecontroleerd zullen worden en de ondernemers die niet goed naleven, vaker gecontroleerd zullen worden. Door middel van dit beloningssysteem creëer je een extra belang bij ondernemers om extra aandacht aan de naleving te besteden. Effectiviteit van interventies door verkopers Door middel van mystery-shop onderzoek is nagegaan welke interventies door verkopers van alcohol worden toegepast tijdens de aankooppogingen van de mystery-shoppers (subvraag 4), hoe effectief deze interventies zijn in het naleven van de leeftijdsgrens (subvraag 5) en hoe de effectiviteit van de interventies zich verhoudt tot het landelijk gemiddelde (subvraag 6). Hieronder staan de drie interventies die werden toegepast door verkopers tijdens de 183 aankooppogingen: Vragen naar leeftijd: 7 keer, correcte naleving in 14% van de gevallen Vragen naar ID: 62 keer, correcte naleving in 69% van de gevallen Vragen naar leeftijd en ID: 13 keer, correcte naleving in 38% van de gevallen Geen interventie: 101 keer, correcte naleving in 14% van de gevallen Effectiviteit van interventies per type verkooppunt: Horeca: in 63% van de gevallen (landelijk 94%) Sportsector: in 36% van de gevallen (landelijk 79%) Detailhandel: in 64% van de gevallen (landelijk 73%) Aanbeveling 6: Gebruik leeftijdscontrolesystemen Uit bovenstaande cijfers blijkt dat het vragen naar ID de interventie is die het vaakst leidt tot correcte naleving. Desondanks wordt bij het vragen naar ID in bijna één op de drie gevallen een fout gemaakt, waardoor de minderjarige alsnog alcohol heeft kunnen kopen. In de praktijk blijkt bijvoorbeeld dat sommige verkopers moeite hebben om de geboortedatum op een IDkaart om te rekenen naar de leeftijd van de koper. Om de verkopers hierbij te ondersteunen is een aantal leeftijdscontrolesystemen ontwikkeld. Deze systemen nemen (een deel van) het controleren van de leeftijd uit handen van de verkoper. Tot op heden is er slechts één systeem waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat het de naleving verhoogt, namelijk de AgeViewer 25. Dit systeem neemt het hele proces van het controleren van de leeftijd uit handen bij de verkoper. Uit onderzoek is naar voren gekomen dat dit systeem de naleving kan verhogen tot ongeveer 100%

26 Aanbeveling 7: Train verkopers van alcohol Om meer kennis en bewustwording te creëren voor het verantwoord schenken kunnen sportkantines en horecagelegenheden een training volgen waar de nadruk wordt gelegd op het vragen naar ID. Twee voorbeelden zijn de IVA-training en de Cursus Barcode. Deze trainingen zullen alleen effect hebben in samenhang met controles op de naleving van de leeftijdsgrenzen 25. Onderzoek laat zien dat de trainingen op zich niet zorgen voor een verbetering van de naleving Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

27 Literatuurlijst 1. Steketee, M., Jonkman, H., Berten, H. & Vettenburg, N. (2013). Alcohol-use Among Adolescents in Europe. Environmental Research and Preventive Actions. 2. Monshouwer, K., Dorsselaer, S. van, Verdurmen, J., Vollebergh W. (2012). Factsheet ESPAD Trimbos Instituut, Utrecht. 3. Bieleman, B., Kruize, A., Zimmerman, C. (2011). Monitor alcoholverstrekking jongeren Stichting Intraval. 4. Lely, N. van der, Visser, M. de, Ligterink, J. (2011). Onze kinderen en alcohol. 5. Dorsselaer, S. van, Looze, M. de, Vermeulen-Smit, E., Roos, S. de, Verdurmen, J., Bogt, T. ter, Vollebergh (2010). HBSC 2009: Gezondheid, welzijn en opvoeding van jongeren in Nederland. Trimbos Instituut, Utrecht. 6. Dalen, W. van, Hoof, J. van, Lely, N. van der, Rodrigues Pereira, R. (2011). Alcoholintoxicaties bij jongeren in Nederland. Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (STAP), Universiteit Twente, Reinier de Graaf Groep, NSCK. 7. Factsheet Alcohol intoxicaties NSCK 2007 tot en met 2012; STAP, Sen, G. (2002). Does alcohol increase the risk of sexual intercourse among adolescents? Evidence from the NLSY97. Journal of Health Economics, 21, Wagenaar, A.C. (1983). Alcohol, Young Drivers, and Traffic Accidents. Lexington Books,Lexington, Massachusetts. 10. Sindelar, H.A., Barnett, N.P. & Spirito, A. (2004). Adolescent Alcohol Use and Injury: A Summary and Critical Review of the Literature. Minerva Pediatric, 66, WHO (2004). Global Status Report on Alcohol World Health Organization, Geneva. 12. Baan, R., Straif, K., Grosse, Y., Secretan, B., El Ghissassi F., Bouvard, v., et al. (2007). Carcinogenicity of alcoholic beverages. Lancet Oncology, 8, Bofetta, P., & Hashibe, M. (2006). Alcohol and cancer. Lancet Oncology, 7, Dumouchel, W., Williams, A.F. & Zador, P.L. (1987). Raising the Alcohol Purchase Age. Journal of Legal Studies 16, George, W.H., Crowe, L.C., Abwender, D. & Skinner, J.B. (1989). Effects of Raising the Drinking Age to 21 Years in New York State on Self-Reported Consumption by College Students. Journal of Applied Social Psychology 19, O'Malley, P. & Wagenaar, A.C. (1991). Effects of Minimum Age Laws on Alcohol Use, Related Behaviors, and Traffic Crash Involvement among American Youth Journal of studies on Alcohol 52, Flay, B.R. (1993). Youth Tobacco Use: Risks, Patterns, and Control. In: Slade, J. & Orleans, C.T., eds. Nicotine Addiction. Principles and Management. New York: Oxford University Press,

28 18. Robinson, L.A., Klesges, R.C., Zbikowski, S.M. & Glaser, R. (1997). Predictors of Risk for Different Stages of Adolescent Smoking in a Biracial Sample. Journal of Consulting & Clinical Psychology 65, Swan, A.V., Creeser, R. & Murray, M. (1990). When and Why Children First Start to Smoke. International Journal of Epidemiology 19, Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29, 2, Gosselt, J.F., Van Hoof, J.J., De Jong, M.D.T., & Prinsen, S. (2007). Mystery shopping and alcohol sales: do supermarkets and liquor stores sell alcohol to underage customers? Journal of Adolescent Health, 41(3), Kruize, A. & Bieleman, B. (2008). Monitor alcoholverstrekking jongeren Naleving leeftijdsgrenzen 16 en 18 jaar drank- en horecawet: tweejaarlijkse metingen Groningen: Intraval. 23. Wagenaar, A.C., Toomey, T.L. & Erickson, D.J. (2005). Complying With the Minimum Drinking Age: Effects of Enforcement and Training interventions. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 29, 2, Greeff, J. de, Mulder, J. (2013). Gemeentelijke organisatie van het alcoholtoezicht: Succesen faalfactoren van een effectief lokaal nalevingsbeleid. STAP, Utrecht. 25. Hoof, J. van, Gosselt, J., Jong, M. de (2010). Shop Floor Compliance with Age Restrictions for Tobacco Sales: Remote Versus In-Store Age Verification. Journal of Adolescent Health 46, Hollandsche Exploitatie Maatschappij, Breda Nalevingsonderzoek gemeente Den Haag

29 hol intoxicaties NSCK 2007 tot en met 2012; STAP, 29

30

31 Alcoholverstrekking aan jongeren onder de 16 jaar