FACTSHEET ALCOHOLVERKOOP AAN JONGEREN IN TWENTE E E R S T E M E T I N G

Transcriptie

1 FACTSHEET ALCOHOLVERKOOP AAN JONGEREN IN TWENTE E E R S T E M E T I N G 1

2 FACTSHEET ALCOHOLVERKOOP AAN JONGEREN IN TWENTE E E R S T E M E T I N G N o v e m b e r O N D E R Z O E K E R S : Dr. J O R I S V A N H O O F J I M K R O K K É, M S c D r s. J O R D Y G O S S E L T F a c u l t e i t G e d r a g s w e t e n s c h a p U N I V E R S I T E I T T W E N T E O P D R A C H T G E V E R : H A P P Y F R I S?! Mw. d r s. E s t h e r H o u p s t 2

3 I N L E I D I N G De beschikbaarheid van alcohol is een belangrijke voorspeller van alcoholgebruik onder jongeren. Hoe makkelijker alcohol beschikbaar is, hoe meer alcohol geconsumeerd wordt. Beschikbaarheid kan worden gecategoriseerd in economische beschikbaarheid (prijs van alcohol, prijsacties), sociale beschikbaarheid (huiselijke kring, ouders, opvoeding, vrienden), fysieke beschikbaarheid (openingstijdenbeleid, aantal verkooppunten) en juridische beschikbaarheid (leeftijdsgrenzen en doorschenken). Al deze factoren hebben invloed op alcoholgebruik onder jongeren, waarbij de juridische beschikbaarheid waarschijnlijk het meest beïnvloedbaar en het meest effectief is. Om alcoholgebruik onder jongeren effectief te verminderen is daarom de verkoop van alcoholhoudende drank aan jongeren verboden. Dit is vastgelegd in de Drank- en Horecawet waarin de leeftijdsgrens voor alcoholverkoop 16 jaar is voor zwakalcoholhoudende drank (minder dan 15% alcohol) en 18 jaar voor sterke drank (meer dan 15% alcohol en mag alleen in de slijterij en in de horeca worden verkocht). Voor Happy Fris?! is het relevant en interessant om de naleving van de leeftijdsgrenzen in kaart te brengen. In het onderzoek is daarom in 204 verkooppunten in de Happy Fris?! gemeenten de feitelijke naleving vastgesteld. Onderzoeksvraag: Welk percentage alcoholverkooppunten in Twente houdt zich aan de wettelijke leeftijdsgrens van 16 jaar voor de verkoop van zwakalcoholische drank aan jongeren? Subvragen 1. Wat zijn de nalevingspercentages in Twentse supermarkten? 2. Wat zijn de nalevingspercentages in Twentse horeca? 3. Welke interventie kan ontwikkeld worden en wat is het effect van die interventie? Om tot een betrouwbare uitspraak te komen ten aanzien van de huidige naleving van de leeftijdsgrenzen aangaande de verkoop van alcohol aan jongeren in supermarkten en in de horeca ligt de methode mysteryshopping voor de hand. Bij de methode mysteryshopping wordt een bedrijf of instelling bezocht door een persoon die zich voordoet als klant, zonder dat het personeel van het bedrijf of instelling op de hoogte is van het onderzoek en de onderzoeksdoelstelling. Om de naleving van de leeftijdsgrenzen bij verkoop van alcoholhoudende dranken in kaart te brengen hebben getrainde minderjarige mysteryshoppers geprobeerd om alcoholhoudende dranken aan te schaffen bij supermarkten en in de horeca. 3

4 Aangezien de onderzoekseenheden (de alcoholverstrekkers) niet op de hoogte zijn van het feit dat ze bezocht worden en er gewerkt wordt met minderjarige jongeren gelden er enkele ethische en juridische overwegingen. Het door de Universiteit Twente ontwikkelde en gehanteerde Onderzoeksprotocol Nalevingsonderzoek voldoet aan deze ethische en juridische normen. Het onderzoeksprotocol kent ondermeer de volgende uitgangspunten als basis: - Alle door de Universiteit Twente uitgevoerde nalevingsonderzoeken zijn/worden geaccordeerd bij de Ethische Commissie van de faculteit Gedragswetenschappen van de Universiteit Twente; - Namen van de mysteryshoppers en de bezochte onderzoekseenheden blijven anoniem; - De in de Drank- en Horecawet opgenomen leeftijden zijn van toepassing op productverkopen; aankoop en consumptie van het product zijn onder de huidige wetgeving legaal; - Van alle deelnemende jongeren is schriftelijke toestemming van hun ouders/verzorgers verkregen; - Tijdens de aankooppogingen is te allen tijde (echter wel uit het zicht van het personeel van de bezochte onderzoekseenheden) een onderzoeker van de Universiteit Twente aanwezig; - Alle producten die zijn aangeschaft in het kader van het onderzoek worden nadien vernietigd. - Alle deelnemende jongeren ontvangen na uitvoering van het onderzoek een uitgebreide briefing van inhoudelijke experts waarin zij worden gewezen op de nadelige gevolgen van (vroegtijdig) alcoholgebruik. 4

5 M E T H O D E MYSTERYSHOPPERS Aan het nalevingsonderzoek hebben in totaal 8 jongeren van 14 en 15 jaar deelgenomen. Werving van de jongeren is gebeurd via middelbare scholen in de regio. De selectie van de jongeren is gebaseerd op lengte en gewicht (binnen 95% betrouwbaarheidsinterval van GGD NL), beschikbaarheid op de dagen van het onderzoek, woonplaats, uiterlijke kenmerken (geen extreem uiterlijk), en geschiktheid voor het uitvoeren van de onderzoekstaak. De ouders van de jongeren hebben schriftelijk toestemming verleend voor deelname van hun kind. Voor hun deelname ontvingen de jongeren een onkostenvergoeding. ONDERZOEKSBEGELEIDERS Tijdens alle bezoeken zijn de minderjarige mysteryshoppers begeleid door onderzoeksbegeleiders van de Universiteit Twente. Naast de begeleiding van de jongeren waren deze onderzoeksbegeleiders verantwoordelijk voor het bewaken van het onderzoeksprotocol tijdens alle bezoeken. PROCEDURE De mysteryshoppers zijn voorafgaand aan de bezoeken getraind in het uitvoeren van de bezoeken in de verkooppunten volgens een vast onderzoeksprotocol. Er werden twee protocollen onderscheiden: een protocol voor supermarkten en een protocol voor horeca waar alcohol open kan worden aangekocht (bijvoorbeeld bier in een glas). Onderzoeksprotocol 1: Alcohol in gesloten verpakking De mysteryshopper gaat alleen het verkooppunt binnen en pakt een eenheid zwakalcoholhoudende drank uit de schappen en begeeft zich naar de meest linker kassa. Hier dient hij/zij op een aantal omgevingsvariabelen te letten die mogelijkerwijs van invloed zijn op het wel of niet naleven van de leeftijdsgrens: het totale aantal kassa s in het verkooppunt (dit geeft een indicatie van de grootte van het verkooppunt), het aantal kassa s dat open is tijdens het bezoek, het aantal mensen voor in de rij bij aansluiten in de rij en het aantal mensen achter in de rij op moment van afrekenen (om de drukte binnen het verkooppunt te registreren), de aanwezigheid van stickers of posters die wijzen op de geldende leeftijdsgrenzen bij een alcoholaankoop, en het geslacht en de geschatte leeftijd van de verkoper. Daartoe liegt de jongere indien gevraagd wordt naar zijn of haar leeftijd (door aan te geven dat hij/zij 16 jaar is). Indien een verkoper om identificatie vraagt om zo de leeftijd van de jongere vast te stellen, laat de jongere zijn/haar eigen, echte ID-kaart zien. Na het eventueel weigeren van de alcoholaankoop gaat de mysteryshopper niet in discussie en begeeft zich naar de onderzoeksbegeleiders die buiten het verkooppunt wachten. 5

6 Na het eventueel accorderen van de aankoop door de verkoper, betaalt de jongere de aankoopprijs en levert het aangekochte product (buiten het verkooppunt) in bij de onderzoeksbegeleiders. Na afloop van elk bezoek rapporteert de mysteryshopper de zojuist opgedane ervaringen door het invullen van een uitgebreide checklist. Onderzoeksprotocol 2: Open alcohol Bij een aankooppoging van open alcohol in horecagelegenheden gaan twee mysteryshoppers (één jongen en één meisje) het verkooppunt binnen en bestellen aan de bar twee bier. Ook bij de bezoeken binnen dit protocol worden de diverse omgevingsfactoren, zoals genoemd in onderzoeksprotocol 1, gedocumenteerd, dienen de mysteryshoppers te liegen over hun leeftijd als daar naar gevraagd wordt, en laten zij hun eigen ID-kaart zien als daar om gevraagd wordt. Bij het weigeren van de alcoholaankoop verlaten de mysteryshoppers direct het verkooppunt. Bij een succesvolle aankooppoging verlaten de mysteryshoppers eveneens het verkooppunt (gebruikmakend van een smoes). Het aangekochte product wordt (uiteraard) niet genuttigd en achtergelaten in het verkooppunt. De mysteryshoppers verlaten met een smoes de horecagelegenheid. Eenmaal terug bij de onderzoeksbegeleiders rapporteert de mysteryshopper zijn/haar bevindingen. 6

7 R E S U L T A T E N In totaal zijn 102 supermarkten bezocht en in 28 (27%) gevallen kregen de jongeren geen alcohol mee en werd er correct nageleefd, maar in 74 gevallen (27%) kreeg de mysteryshopper wel alcohol mee uit de supermarkt. Ook werden 102 cafés bezocht voor een aankooppoging. Bij slechts 5 cafés (5%) werd de alcoholaankoop van de jongeren geweigerd. Zie de tabellen hieronder voor meer details over de naleving en de interventies van de supermarkten. Tabel 1: Percentage succesvolle aankooppogingen per soort verkooppunt Soort verkooppunt Aantal bezoeken Correcte naleving Correcte naleving (%) Supermarkten % Cafés % Van de 102 aankooppogingen bij supermarkten werd er 55 maal (54%) een interventie ondernomen door de verkoper in de supermarkt. Een interventie is een actie ondernomen door de verkoper om de leeftijd van de koper vast te kunnen stellen. Op basis hiervan bepaald de verkoper of hij/zij het product wel of niet verkoopt aan de koper. Opvallend is dat bij de cafébezoeken slechts 11 interventies (11%) hebben plaatsgevonden. Tabel 2: Aantal interventies per soort verkooppunt Soort verkooppunt Aantal bezoeken Aantal interventies Interventies (%) Supermarkten % Cafés % In onderstaande tabel zijn de interventies verder in detail uitgewerkt. Opvallend is dat in bijna de helft van de gevallen (47 keer) in de supermarkt helemaal géén interventie plaats heeft gevonden. Ook werd er niet één keer om alleen leeftijd gevraagd. In bijna de helft van de gevallen werd er wel naar de ID-kaart van de jongeren gevraagd, dit leidde 22 keer tot een correcte naleving. Slecht 8 keer werd er naar zowel leeftijd als ID-kaart gevraagd bij een aankooppoging. Dit zorgde 6 keer tot een correcte naleving. Van de in totaal 102 bezochte cafés werd in 91 gevallen helemaal géén interventie ondernomen door de verkoper(s) in het café. Maar drie keer werd er om de leeftijd van de jongeren gevraagd en dit leidde twee keer tot een correcte naleving. Zes maal werd er alleen om de ID-kaart van de jongeren gevraagd met twee maal correcte naleving tot gevolg. Slechts bij twee aankooppingen werd er zowel naar leeftijd als de ID-kaart gevraagd en dat leidde tot één correcte naleving. 7

8 Tabel 3: Aantal keer niets gevraagd, naar leeftijd, identificatie (ID), allebei (Leeftijd + ID), niet gevraagd, in relatie tot naleving Soort verkooppunt Géén interventie (CN) Leeftijd (CN) ID (CN) Leeftijd & ID (CN) Totaal (CN) Supermarkten 47 (0) 0 (0) 47 (22) 8 (6) 102 (28) Cafés 91 (0) 3 (2) 6 (2) 2 (1) 102 (5) In totaal is bij de supermarkten 28 keer (27%) correct nageleefd. Dat betekent dat 74 supermarkten (73%) de Drank- en Horecawet hebben overtreden door bier aan een minderjarige te verkopen. Bij de cafés is er slechts 5 keer (5%) correct nageleefd. Dat betekent dat 97 cafés (95%) de Drank- en Horecawet hebben overtreden door bier aan minderjarigen te verkopen. ENSCHEDE, HENGELO, ALMELO EN DE REST In de gemeenten Enschede, Hengelo en Almelo wordt de Drank- en Horecawet slecht nageleefd, zie ook Tabel 4. Tussen deze steden zitten grote verschillen. Enschede ligt met een naleving van 19% rond het landelijk gemiddelde (tussen de 20% en 30%). Echter scoren Hengelo en Almelo laag en onder het landelijk gemiddelde met een naleving van respectievelijk 10% en 9%. De overige gemeenten hebben bij elkaar een hogere naleving (22%) dan Enschede, Hengelo en Almelo. Tabel 4: Succesvolle aankooppogingen per stad en overige Plaats Aantal bezoeken Correcte naleving Correcte naleving (%) Enschede % Hengelo % Almelo % Overige % Totaal % TWENTE VERSUS LANDELIJKE NALEVING Recent heeft de Universiteit Twente een landelijk en representatief onderzoek uitgevoerd naar de naleving van de Drank- en Horecawet in supermarkten, slijterijen, cafés, cafetaria s, sportkantines en in het thuisbezorgkanaal. De naleving die in deze rapportage is beschreven is lager dan het landelijk gemiddelde. In Nederland bedraagt de naleving in supermarkten 30%, hier in Twente is 27% naleving vastgesteld. Dit verschil is echter niet statistisch significant 2 (1, N = 511) = 0.18, p =.39. Het verschil tussen de Twentse horeca (5%) en het landelijk gemiddelde (11%) is echter wel significant. De Twentse horeca presteert significant slechter dan landelijk 2 (1, N = 402) = 3.59, p =.04. 8

9 V E R V O L G T R A J E C T In samenwerking met Happy Fris?! en alle betrokken partijen zullen interventies ontwikkeld worden om de naleving in Twente te verhogen. Een jaar na de uitvoering van het onderzoek uit dit rapport zal een vervolgonderzoek worden uitgevoerd om de effectiviteit van de interventies te onderzoeken. Er is in Nederland nog weinig bekend over succesvolle interventies in de weerbarstige dagelijkse realiteit van bedrijfsvoering en alcoholverkoop aan jongeren. De regio Twente kan met het ontwikkelen van een effectieve interventie een landelijke voortrekkersrol op zich nemen, die zowel praktisch als wetenschappelijk relevante inzichten kan opleveren. 9