Prinses Margriet Plantsoen BR Den Haag t +31 (0) f +31 (0) e info@tnlt.nl i

Transcriptie

1 t +31 (0) f +31 (0) e info@tnlt.nl i

2 Inleiding... 3 Aanleiding... 3 Methode en procedure... 4 Opbouw eerste wave... 5 Resultaten eerste wave... 5 Totaal... 5 Tabak- & Gemakzaken... 6 Naleving naar verkooporganisatie... 7 Regionale nalevingsverschillen... 7 Overige factoren die naleving van de leeftijdsgrens beïnvloeden... 8 Benzinestations... 8 Naleving naar groep... 8 Regionale nalevingsverschillen... 9 Overige bepalende factoren... 9 Overige verkooppunten... 9 Contacten met andere organisaties TNLT-agenda voor eerste helft Januari Februari maart Maart april Conclusies Pagina 2

3 Inleiding Op 1 januari 2014 is de wettelijke leeftijdsgrens voor tabaksverkoop verhoogd naar 18 jaar. Uit verschillende onderzoeken is naar voren gekomen dat de naleving van de leeftijdsgrens nog niet overal volledig plaats vindt. Teneinde een structurele verbetering van de naleving van de leeftijdsgrens bij tabaksverkoop te bewerkstelligen, hebben de brancheorganisaties NSO, BETA, BOVAG, VNPI en TZN met (financiële) ondersteuning van de tabaksfabrikanten de Taskforce Naleving Leeftijdsgrens Tabak (TNLT) opgericht. TNLT wil een effectieve bijdrage leveren aan een integrale oplossing voor de problematiek van jeugdroken en de naleving van de leeftijdsgrens bij de ruim tabaksverkooppunten in Nederland. De activiteiten van TNLT staan niet op zichzelf, maar zijn een nieuw onderdeel van de al bestaande campagnes van genoemde brancheorganisaties om de naleving van de leeftijdsgrens bij tabaksverkoop substantieel te verbeteren. Zo wordt er door de branches al veel geïnvesteerd in zaken als voorlichting en training van het winkelpersoneel, technische hulpmiddelen voor correcte leeftijdsvaststelling en voorlichting richting de consument. Uit onderzoek blijkt ook dat 70% van de rokende jongeren onder de achttien jaar hun tabaksproducten nooit zelf kopen, maar verkrijgen middels vrienden, familie en/of derden. Dit probleem kan natuurlijk niet alleen door de retail worden opgelost, maar vergt een gecoördineerde actie van alle belanghebbenden om te komen tot een daadwerkelijke gedragsverandering bij de jeugd en hun directe omgeving. Het sluitstuk van goede naleving van de leeftijdsgrens is een adequaat systeem van handhaving door de overheid. Aanleiding Volgens een onderzoek van Nuchter Kenniscentrum Leeftijdsgrenzen, in het voorjaar van 2015 uitgevoerd in opdracht van de staatssecretaris van VWS, bleek dat het ongewogen gemiddelde nalevingcijfer over alle tabaksverkoopkanalen op 32,4% bleef steken. De tabak & gemakzaken scoorden met een gemiddeld nalevingscijfer van 36,6% boven het gemiddelde. De benzinestations bleven met 17,8% goede naleving beduidend onder het gemiddelde nalevingscijfer. Evenals de tabaksverkooppunten in de groep overige zaken niet zijnde supermarkten of horeca (overige zaken), die 19% goede naleving lieten zien. Dit was en is niet alleen onaanvaardbaar voor de overheid en politiek, maar zeker ook voor de betrokken verkooppunten en de branches zelf. De politiek eist, terecht, van het betrokken bedrijfsleven dat de naleving op een zo kort mogelijke termijn (al binnen een jaar) substantieel verbetert. TNLT heeft zich vervolgens tot doel gesteld om bij te dragen aan een verbetering van de naleving op zo kort mogelijke Pagina 3

4 termijn. Hiertoe heeft TNLT een plan van aanpak opgesteld. De kern van dit plan van aanpak bestaat uit het verrichten van een zeer groot aantal controles op de naleving van de leeftijdsgrens. Het is de bedoeling dat álle betrokken verkooppunten (tabak & gemak, benzinestations en overige zaken) meerdere keren per jaar worden bezocht en gecontroleerd. Dit zal worden gedaan door middel van mystery shoppers. De uitkomsten van deze bezoeken wordt vervolgens gedeeld met de aangesloten brancheorganisaties of commerciële organisaties, die een effectieve terugkoppeling naar de betrokken verkooppunten verzorgen. Het integrale plan van aanpak is terug te vinden op de website van TNLT en is eind oktober 2015 naar de staatssecretaris van VWS gestuurd en begin december naar de betreffende woordvoerders in de Tweede Kamer. Het Centraal Bureau Levensmiddelen (CBL) zowel als de automatenbranche (verenigd binnen de Tabaks en Zoetwarengroothandel Nederland, TZN) ontwikkelen een eigen aanpak en vallen daarom buiten de reikwijdte van dit plan. Hetzelfde geldt voor de resterende verkooppunten in de horeca met losse verkoop. TNLT zal tussen november 2015 en juni 2016 in drie golven (waves) in totaal zo n mystery shop bezoeken (laten) uitvoeren. Voor de eerste wave is hiervoor de opdracht aan het onderzoeksbureau Panteia verstrekt. Deze eerste wave waarvan navolgend in verkorte vorm de resultaten worden weergegeven vond plaats in november december 2015 en bestond uit ruim bezoeken door 18 en 19 jarige mystery shoppers. Het volledige onderzoeksrapport treft u als bijlage aan en is tevens op de website van TNLT terug te vinden. In januari februari volgt de tweede wave met wederom zo n bezoeken door 18 en 19 jarige mystery shoppers, aangevuld met mystery shop bezoeken door 17 jarigen volgens het door het ministerie van VWS gepubliceerde onderzoeksprotocol van Bureau Nuchter. Ook voor de tweede wave heeft TNLT Panteia als onderzoeksbureau in de arm genomen. In maart april volgt dan de derde wave. Deze zal qua omvang en indeling vergelijkbaar zijn met de tweede wave. Daarmee zal het totaal aantal mystery shop bezoeken dat TNLT laat uitvoeren uitkomen op , waarvan volgens het protocol van Bureau Nuchter. Voor het uitvoeren van de controles volgens het protocol van Bureau Nuchter heeft TNLT in eerste instantie Bureau Nuchter zelf benaderd. Bureau Nuchter heeft echter te kennen gegeven deze opdracht niet te kunnen aanvaarden. Methode en procedure Mystery shopping is een onderzoekstechniek die vaak wordt toegepast wanneer een objectief en betrouwbaar oordeel nodig is over het naleven van bepaalde gedragsregels in winkels. De mystery shopper Pagina 4

5 doet zich voor als een gewone klant en stelt de verkoper een aantal vragen en doet een aankoop. Direct na afloop van het bezoek registreert de mystery shopper de ervaringen door middel van een checklist. De eerste wave is uitgevoerd door mystery shoppers van 18 en 19 jaar. Bij iedere aankoop moet dus een controle van de leeftijd plaatsvinden. De mystery shopper vraagt de verkoper naar een pakje sigaretten, daarbij wordt het volgende geregistreerd: Vraagt de verkoper naar een ID bewijs? (Zo, ja) Is er sprake van een controle van het ID bewijs? Is er een ID lezer aanwezig in het verkooppunt? (Zo, ja) Is de ID lezer gebruikt? Is er in het verkooppunt promotiemateriaal van de campagne NIX18 aanwezig? Wie staat er achter de kassa: een man of een vrouw? Wat is de geschatte leeftijd van de verkoper; jong, gemiddeld of oud? Opbouw eerste wave In de eerste wave zijn er in totaal verkooppunten van tabak bezocht. Hiervan kon bij een aankoop worden gedaan. Onder te verdelen in tabak & gemakzaken, benzinestations en 246 overige zaken. De adressen van alle tabak & gemakzaken zijn aangeleverd door de NSO. In de eerste wave eind 2015 zijn alle adressen bezocht. Er is dus geen sprake van een steekproef. De adressen van alle verkooppunten bij benzinestations zijn door de brancheorganisaties in het benzinekanaal aangeleverd. Voor deze verkooppunten geldt ook dat alle verkooppunten van tabak in het benzinekanaal zijn bezocht en dus geen steekproef is getrokken. Naast de adressen van de verkooppunten uit de tabaksdetailhandel en benzine heeft TNLT zelf aanvullend 248 adressen aangeleverd van overige verkooppunten van tabaksproducten. Hier is dus wel sprake van een steekproef. Resultaten eerste wave Totaal Het nalevingspercentage van alle aankopen in de eerste wave is 58%. Bij 64% van de aankopen vraagt de verkoopmedewerker wel om een ID, maar bij 6% vindt geen controle plaats. Het feitelijke nalevingspercentage komt daarmee dus op 58%. Het nalevingspercentage is het hoogste bij de tabak & Pagina 5

6 gemakzaken. Zij scoren met 63% goede naleving, gevolgd door de benzinestations met 57% goede naleving. Het nalevingspercentage is het laagst bij de overige zaken, te weten 30%. Naast de verschillen per verkoopkanaal blijken er ook regionale verschillen bij de naleving van de leeftijdsgrens te zijn. Zo blijkt dat het nalevingspercentage in de drie grote steden en hun randgemeenten (Nielsen regio I) met 47% duidelijk lager te liggen dan het landelijk gemiddelde. In Noord Holland, Zuid Holland en Utrecht (Nielsen regio II) wordt met 67% de beste nalevingspercentages gerealiseerd. Het Noorden (Nielsen regio III) en Oosten (Nielsen regio IV) van ons land scoren met respectievelijk 59% en 60% net boven het landelijk gemiddelde, terwijl het Zuiden (Nielsen regio V) er met 54% onder zit. Onderstaande figuur geeft de verschillen grafisch weer. Tabak- & Gemakzaken Het nalevingspercentage van alle aankopen bij tabak & gemakzaken in de eerste wave is 63%. Dat wil zeggen dat bij 63% van de aankopen er door de verkoper niet alleen om het leeftijdsbewijs wordt Pagina 6

7 gevraagd, maar dat dit leeftijdsbewijs ook daadwerkelijk wordt gecontroleerd. Overigens, wordt voor de controle van dit leeftijdsbewijs in 11% van de winkels gebruik gemaakt van een leeftijdschecker. Er is een significant verschil in naleving waarneembaar is tussen leden en niet leden van de bracheorganisatie NSO. De NSO leden onder tabak & gemakzaken behalen een nalevingspercentage van 72%. De niet NSO leden blijven steken op 46%. Dit is wellicht te verklaren door het feit dat NSO al enkele jaren bezig is de naleving bij haar leden te verbeteren door middel van mystery shop bezoeken. Naleving naar verkooporganisatie Binnen de tabak & gemakzaken zijn 10 verkooporganisaties actief. Drie daarvan scoren met respectievelijk 82, 72 en 65% boven het branchegemiddelde van 63%. De overige 8 verkooporganisaties variëren van 60 tot 51% goede naleving, terwijl de verkooppunten die niet bij een verkooporganisatie zijn aangesloten op 50% blijven steken. Regionale nalevingsverschillen Onderstaande figuur geeft de verschillende nalevingspercentages per zgn.: Nielsen regio s weer. Hieruit blijkt duidelijk dat de goede naleving door tabak & gemakzaken in de grote steden met 46% duidelijk achterblijft bij die van hun collega s in andere Nielsengebieden. Die met 72% goede naleving beduidend beter scoren. In Nielsen regio I, Amsterdam, Rotterdam en Den Haag en hun randgemeenten, blijkt na verdere Pagina 7

8 opsplitsing van de data nog iets interessants aan de hand te zijn. Tussen de drie grote steden bestaan namelijk grote verschillen in naleving van de leeftijdsgrens. Rotterdam (95 bezoeken) doet het met 61% goede naleving beduidend beter dan de 41% goede naleving in Amsterdam (167 bezoeken). Den Haag (72 bezoeken) sluit met nog geen 28% goede naleving nadrukkelijk de rij. De randgemeenten van deze Grote Drie komen bij 62 bezoeken in totaal op een goede naleving van bijna 61%. Overige factoren die naleving van de leeftijdsgrens beïnvloeden Doordat er tijdens de mystery shop bezoeken nog een aantal variabelen zijn vastgelegd, zoals bijvoorbeeld: geslacht van de koper, geslacht en leeftijd van de verkoper en de dag en tijdstip van aankoop, hebben we kunnen vaststellen dat er meerdere factoren te benoemen zijn die significante invloed hebben op de naleving van de leeftijdsgrens. Bij de tabaksdetailhandel speelt het geslacht van de verkoper een grote rol, de dag waarop de aankoop wordt gedaan en het geslacht van de verkoper. Het hoogste percentage correcte naleving hebben vrouwelijke verkopers, op een doordeweekse dag, waarbij de verkoper jong of van middelbare leeftijd is. Bij deze combinatie is het nalevingspercentage 74%. Het laagste nalevingspercentage hebben mannelijke verkopers op een maandag (33%). Benzinestations Het nalevingspercentage van alle aankopen bij benzinestations (2.060 bezoeken) in de eerste wave is 57%. Dat wil zeggen dat bij 57% van de aankopen er door de verkoper niet alleen om het leeftijdsbewijs wordt gevraagd, maar dat dit leeftijdsbewijs ook daadwerkelijk wordt gecontroleerd. Overigens, wordt voor de controle van dit leeftijdsbewijs maar in 1,5% van de winkels gebruik gemaakt van een leeftijdschecker Naleving naar groep De verkooppunten van tabak in het benzinekanaal zijn ingedeeld in 3 groepen. De eerste groep betreft de stations die in eigendom van de grote oliemaatschappijen zijn. De groep is derhalve: oliemaatschappij genoemd. De groep: cluster bevat verkooppunten die onderdeel/filialen zijn van grotere organisaties niet zijnde oliemaatschappijen. De groep overige bestaat uit (grotendeels) individuele en dus niet georganiseerde benzinestations. De verkooppunten die vallen onder de groep oliemaatschappij scoren met een gemiddelde naleving van de leeftijdsgrens voor tabaksverkopen van 67% het hoogst. De verkooppunten behorende tot de clusters scoren met 59% nog net iets boven het gemiddelde van 57%, terwijl de niet georganiseerde benzinestations met een gemiddelde naleving van de leeftijdsgrens voor tabaksverkopen van 52% het laagst scoren. Pagina 8

9 Regionale nalevingsverschillen Onderstaande figuur geeft de verschillende nalevingspercentages per zgn.: Nielsen regio s weer. Hieruit blijkt dat in het benzinekanaal de nalevingspercentages in het Zuiden met een gemiddelde van 52% het laagst is, terwijl ook hier de grote steden met 53% goede naleving achterblijven bij het landelijk gemiddelde van 57%. Overige bepalende factoren Bij verkooppunten in het benzinekanaal is de leeftijd van de verkoper de meest bepalende factor. Verkopers van gemiddelde leeftijd controleren vaker dan jongere en oudere verkoopmedewerkers. Bij verkopers van gemiddelde leeftijd maakt ook het geslacht van de verkoper en de dag van de week waarop de aankoop wordt gedaan nog verschil. Aankopen in het weekend bij een mannelijke verkoper van gemiddelde leeftijd hebben het laagste nalevingspercentage (47%). Vrouwelijke verkopers van gemiddelde leeftijd controleren het beste (nalevingspercentage van 65%). Bij jonge en oudere verkopers maakt het nog uit op welk tijdstip de aankoop wordt gedaan. Een vrouw die in de ochtend of de avond sigaretten koopt bij een jonge of oudere verkoper, wordt maar in 41% van de gevallen gecontroleerd op leeftijd. Overige verkooppunten Naast het bezoeken van alle tabak & gemakzaken en verkooppunten van tabak in het benzinekanaal, voorzag de eerste wave ook in een steekproef van 248 mystery shop bezoeken aan overige verkooppunten Pagina 9

10 van tabak. Hierbij betrof het verkooppunten van tabak in winkelcentra, niet zijnde supermarkten of tabak & gemakzaken. In haar plan van aanpak heeft TNLT als doelstelling geformuleerd dat het alle ongeveer overige tabaksverkooppunten niet zijnde supermarkten, horeca, tabak & gemak of benzinestations middels mystery shop bezoek wil controleren. Hiertoe zullen de grote verkooporganisaties in dit kanaal worden benaderd met het verzoek actief, maar ook financieel, in TNLT en het plan van aanpak te participeren. Vanwege de korte periode tussen totstandkoming van het plan van aanpak en de start van de eerste wave in 2015 voorziet het plan van aanpak al in minder controles bij de overige verkooppunten, zeker in de eerste wave. Vandaar het relatief geringe aantal van 248 overige zaken dat onderdeel was van de eerste wave. Het nalevingspercentage van alle aankopen bij overige zaken in de eerste wave is 30%. Dat wil zeggen dat bij 30% van de aankopen er door de verkoper niet alleen om het leeftijdsbewijs wordt gevraagd, maar dat dit leeftijdsbewijs ook daadwerkelijk wordt gecontroleerd. Overigens, wordt voor de controle van dit leeftijdsbewijs bij overige zaken geen enkele keer gebruik gemaakt van een leeftijdschecker. Voor de overige zaken zijn er (nog) geen analyses gemaakt met betrekking tot regionale verschillen of andere relevante factoren die de naleving van de leeftijdsgrens significant kunnen beïnvloeden. Wat wel opvalt is de geringe aanwezigheid van NIX18 materiaal op de winkelvloer. In 22% van deze winkels is NIX18 materiaal (duidelijk) zichtbaar aanwezig. Bij tabak & gemakzaken en in het benzinekanaal is dat bij respectievelijk 85 en 80% het geval. Contacten met andere organisaties TNLT heeft in de afgelopen maanden contacten gelegd met diverse (verkoop )organisaties in het kanaal overige zaken. Tot op heden hebben deze gesprekken nog niet geleid tot van het actief participeren van deze organisaties in TNLT en het plan van aanpak. Wel is met een aantal van hen overeengekomen dat een door TNLT te bepalen aantal van hun tabaksverkooppunten mee zullen lopen in de steekproef overige zaken van wave 2 van de mystery shop bezoeken. De resultaten hiervan zullen niet conform de werkwijze van het plan van aanpak via de betreffende (verkoop )organisaties naar de individuele verkooppunten worden teruggekoppeld, maar worden meegenomen in de overall rapportage van wave 2. Pagina 10

11 TNLT-agenda voor eerste helft 2016 Januari 2016 Rapportage eerste ronde onderzoek met terugkoppeling naar brancheorganisaties en ketens. Februari maart 2016 Tweede ronde mystery shopper onderzoek met checks. Hiervan zullen bezoeken plaatsvinden volgens het protocol dat ook in wave 1 is gebruikt, terwijl verkooppunten (allen uit het tabak & en gemak en benzinekanaal) zullen worden gecontroleerd middels mystery shop bezoeken door 17 jarigen volgens het door het ministerie van VWS gepubliceerde onderzoeksprotocol van Bureau Nuchter. Maart april 2016 Derde ronde mystery shopper onderzoek met wederom naar verwachting checks. Hiervan zullen ook weer bezoeken plaatsvinden volgens het protocol dat ook in wave 1 en 2 is gebruikt. Daarnaast zullen er ook in wave 3 weer verkooppunten (allen uit het tabak & en gemak en benzinekanaal) worden gecontroleerd middels mystery shop bezoeken door 17 jarigen volgens het door het ministerie van VWS gepubliceerde onderzoeksprotocol van Bureau Nuchter. Daarmee komt het totaal aantal mystery shopper bezoeken dat TNLT in de periode november april 2016 zal laten uitvoeren op zo n , waarvan er volgens het protocol van Bureau Nuchter zullen worden uitgevoerd. Dat zijn er tot minder dan in het plan van aanpak is voorzien. Reden hiervoor is gelegen het feit dat het tot op heden nog niet is gelukt om volledige medewerking van de (verkoop )organisaties in het kanaal overige zaken te verkrijgen. Desalniettemin blijft er met een totaal van checks een meer dan substantieel aantal mystery shop bezoeken over. Dit aantal is groot genoeg om significante uitspraken te doen over ontwikkeling van de naleving van de leeftijdsgrens bij over de toonbank tabaksverkopen binnen de kanalen tabak & gemak, benzine en overige zaken. Daarnaast zullen de uitkomsten handvaten bieden voor verbeteringen van reeds bestaande voorlichtingsen trainingsprogramma s. Niet alleen voor die van de betrokken branches en organisaties, maar vanwege het verkregen inzicht in diverse factoren die een rol spelen bij de naleving van de leeftijdsgrens voor tabaksproducten, zeker ook voor de overheid en branche en verkooporganisaties die niet deelnemen in TNLT en/of die van andere leeftijdsgebonden producten. Pagina 11

12 Conclusies Op basis van de resultaten uit de eerste wave van mystery shop bezoeken trekt TNLT vooralsnog navolgde vier hoofdconclusies. Ten eerste, lijkt het los van de verschillen in onderzoeksprotocol en populatie tussen de eerste wave van TNLT en het nalevingsonderzoek van Bureau Nuchter van het voorjaar 2015 evident dat de inspanningen van overheid en tabakssector hebben geleid tot een significant betere naleving van de vergewisplicht bij tabaksverkopen. Ten tweede, blijkt dat de door alle betrokken partijen nagestreefde verbetering van de naleving van de leeftijdsgrens een zaak van geleidelijke mentaliteitsverandering is. Dit wordt het best geïllustreerd door de cijfers van de NSO leden. NSO kent namelijk al sinds 2013 een mystery shop programma vergelijkbaar met dat van TNLT. Dat wil zeggen onderzoek bij alle leden, inclusief snelle terugkoppeling van de resultaten naar de verkooppunten. Deze aanpak leidt ontegenzeggelijk tot steeds beter wordende nalevingscijfers. De NSOleden zijn sinds het eerste onderzoek in 2014 van 44, via 65 nu naar 72% goede naleving gestegen. Ten derde, is het duidelijk dat een aantal factoren is aan te wijzen, dat een significante invloed heeft op de naleving van de leeftijdsgrens bij tabaksverkopen. In het oog springen met name: de verschillen op regionaal/stedelijke gebieden; de verschillen bij mannelijke en vrouwelijke (ver )kopers; de verschillen tussen verkooppunten met een hoge mate van organisatiegraad en verkooppunten die zijn aangesloten bij een samenwerkings of commerciële organisatie enerzijds en individuele verkooppunten en/of verkooppunten met een lage organisatie graag anderzijds. Ten vierde, blijkt dat de winkels in de categorie overige zaken overduidelijk de slechtste naleving laten zien. Ook blijkt daar in de winkels substantieel minder aandacht voor de leeftijdsgrens te zijn. Zo is het percentage winkels waar NIX18 materiaal duidelijk zichtbaar aanwezig is met 22% veel lager dan de 85 en 80% die tabak & gemak en het benzinekanaal halen. Niet duidelijk of onvoldoende communiceren op de winkelvloer leidt dus tot een slechtere naleving van de leeftijdsgrens. Pagina 12