Een luchtje scheppen Is het verschil in luchtkwaliteit rond een weg te zien aan de populatie korstmossen? Madern, P.A. 1, Postema, J. 2, van Zanten, R.H.W. 3 & Zwiers, S. 4 1. Universiteit Leiden, St Odulphuslyceum Tilburg 2. Universiteit Leiden, Christelijk Lyceum Delft 3. Universiteit Leiden, Veurs Lyceum Leidschendam 4. Universiteit Utrecht, Laar & Berg Laren Landschap : omgeving urbaan punt (drukke weg/veestal) met meerdere bomen van één soort of stenen met korstmossen waarbij abiotische factoren zoveel mogelijk gelijk blijven. Samenvatting : Korstmossen worden gebruikt als luchtkwaliteitsindicator, voor onder andere in verband met hun tolerantie voor ammoniak. Leerlingen gaan onderzoeken of dit op kleine schaal zichtbaar is. Sleutelwoorden : ecologie, vervuiling, indicatorsoort, onderzoek, determinatie, (a)biotische factor Niveau: HAVO/VWO Leerjaar: 4 Thema: Ecologie Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 1
Een luchtje scheppen Feedback Taalgebruik persoonlijker maken, zodat het meer aanspreekt (vooral voor havo 4). Context is zijdelings aanwezig. Centraler en relevanter maken. Beginnen met de context en eindigen met de context. Uitlaatgassen bevatten geen ammoniak. Ammoniakuitstoot wordt veroorzaakt door veehouderij en industrie. Deze opdracht moet hierop worden aangepast door bomen te kiezen dichtbij en verder weg van intensieve veehouder. Bij methode uitleggen hoe de leerlingen dan het verschil tussen korstmossen en mossen/algen kunnen zien. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 2
Een luchtje scheppen Introductie Korstmossen zijn heel bijzondere organismen. Ze groeien op plekken als stenen, asfalt en boomstammen en leven praktisch van de lucht. Al doet de naam dat wel vermoeden, ze zijn geen mos! Een korstmos is een samenlevingsverband (symbiose: mutualisme) tussen een schimmel en een alg. De schimmel bepaalt voornamelijk de vorm en zorgt voor de opname van water en zouten. De alg is verantwoordelijk voor de kleur van het korstmos en in de (groene) algen vindt fotosynthese plaats. Samen kunnen de alg en de schimmel op extreme standplaatsen groeien, waar ze zich in hun eentje nooit zouden kunnen vestigen. Doen ze dit op een boom, dan heeft het korstmos als geheel een commensalistische relatie met de boom. Korstmossen kun je gebruiken als indicator van de luchtkwaliteit. Met andere woorden: als de luchtkwaliteit goed is, vind je andere soorten dan wanneer de luchtkwaliteit slechter is. Mensen zijn grote luchtvervuilers, denk maar eens aan de uitlaatgassen die auto s uitstoten. De uitlaatgassen die wij produceren zijn veel aanwezig in steden en langs drukke wegen. Een van de stoffen in uitlaatgassen is ammoniak, hiervoor zijn korstmossen gevoelig. Doel In dit practicum ga je aan de hand van de korstmossenpopulatie op zomereiken onderzoeken of de luchtkwaliteit verbetert naarmate je je verder van een drukke weg verwijdert. Daarom ga je bij twee eiken, één dichtbij een doorgaande weg en één verder daar vanaf, de korstmossen op de stam bekijken. Je gaat onderzoeken welke soorten voorkomen en in welke (relatieve) hoeveelheden. Leerdoelen Na het uitvoeren van dit practicum kun je: uitleggen dat een soort (of groep soorten) als indicator kan dienen voor bepaalde abiotische of biotische factoren en hierbij kun je begrippen als tolerantie, beperkende factor, niche, habitat en symbiose (mutualisme, parasitisme en commensalisme) gebruiken. een aantal korstmossen van elkaar onderscheiden. een eenvoudige veldwerktechniek toepassen, zoals een raster gebruiken als hulpmiddel voor het schatten van de bedekkingsgraad van een soort. Verwacht wordt dat je, als je onderzoek doet naar levende organismen, je deze behandelt met respect. Probeer dus de boom en de korstmossen niet onnodig te beschadigen. Neem al je spullen weer mee terug en meld je af bij je docent. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 3
Locatie Vanaf De schelphoek fiets je rechtsaf de weg op richting het tankstation. Ga linksaf de Serooskerkseweg op, fiets tot aan de stoplichten en ga linksaf de Delingsdijk op. Ga daarna de Nieuwe Prunjeweg in (linksaf, bij de borden van Serooskerke). Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 4
Werkwijze (materiaal & methode) Materiaal: - +/- 1,5 meter touw - Plastic raster A4 (10 x 10 cm) - Invulblad korstmossen - Kompas (evt. op smartphone) - Loepje - Identificatiekaart korstmossen - Potlood/pen - Aardappelschilmesje - Boterhamzakjes (15) - Merkstift Methode: 1. Werk in tweetallen. 2. Schrijf de onderzoeksvraag en hypothese op je werkblad. 3. Kies twee bomen: aan het begin en het einde van de laan van de Prunjeweg. Dit noemen we de kant Delingsdijk en de kant centrum Serooskerke. Per boom: 4. Determineer alle korstmossen op de boom met behulp van de korstmossen 1 identificatiekaart. Lukt het niet, schrijf dan op of de soort in categorie A/B/C/D valt. Let op dat je geen alg /gewoon mos aanziet voor een korstmos! 5. Bepaal de noord-/zuidkant van de boomstam m.b.v. een kompas (of app op je smartphone). 6. Plaats het plastic raster over de stam op 1.50m hoogte en teken de contouren van de korstmossen op dit stukje van de stam na op je werkblad. Doe dit twee keer per boom, aan de noord- en aan de zuidzijde. Maak bovendien een foto van beide zijdes met je smartphone. 7. Houd je plastic raster tegen de stam (dat is je steekproef) en teken de contouren na op het raster op je blad. Schat de bedekkingsgraad van deze steekproef per soort binnen het raster en vul je resultaten in op het werkblad: maak een cirkeldiagram waaruit je de bedekkingspercentages van de verschillende soorten kunt aflezen. 8. Snijd van elke soort een stukje af en stop ze in afzonderlijke (gelabelde) boterhamzakjes. 9. Controleer je waarnemingen door ze op school te determineren met binoculair, loep en de Veldgids korstmossen. 10. Bediscussieer je resultaten en trek een conclusie (zie werkblad). 1 Korstmossen die van ammoniak houden. A: alle gele soorten, B: fijne groengrijze bladvormige soorten. Korstmossen die verdwijnen door ammoniak. C: grote, grijze bladvormige soorten, D: struikvormige soorten. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 5
Namen:... Invulblad korstmossen Lees eerst de werkwijze door. Bedenk een passende onderzoeksvraag......................................... Stel zelf je hypothese op....................................................... Resultaten - Schat het bedekkingpercentage per gevonden soort en maak twee cirkeldiagrammen per boom (noord- en zuidkant) op blz 6 t/m 9. - Schrijf hieronder een korte samenvatting van je resultaten (verwijs naar je grafieken).................................................................................... Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 6
Discussie Hoe betrouwbaar is jouw onderzoek? Wat zou je kunnen doen om de betrouwbaarheid te vergroten? Beschrijf in ongeveer 100 woorden een mogelijk vervolgonderzoek. 1. Verklaring van gevonden resultaten....................................................... 2. Betrouwbaarheid....................................................... 3. Behalve verkeer zijn er nog twee andere belangrijke bronnen van ammoniakuitstoot. Weet je welke en in hoeverre spelen die een rol op de locatie die onderzocht is? 4. Suggestie voor een vervolgonderzoek (max 100 woorden)....................................................... Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 7
Conclusie - Is je hypothese juist/onjuist? - Trek een conclusie over de relatie tussen het voorkomen van korstmossen en de abiotische factoren (licht en luchtkwaliteit) in hun omgeving.................................................................. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 8
Boom dichtbij doorgaande weg (kant Delingsdijk) Schets bedekking noordzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad noordzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 9
Boom dichtbij doorgaande weg (kant Delingsdijk) Schets bedekking zuidzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad zuidzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 10
Boom ver van doorgaande weg af (kant centrum Serooskerke) Schets bedekking noordzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad noordzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 11
Boom ver van doorgaande weg af (Kant centrum Serooskerke) Schets bedekking zuidzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad zuidzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 12