Gebruiksruimten in Nederland

Petra Havinga Agnes van der Poel Gebruiksruimten in Nederland Update van de handreiking bij organisatie en inrichting

Petra Havinga Agnes van der Poel Gebruiksruimten in Nederland Update van de handreiking bij organisatie en inrichting Trimbos-instituut, Utrecht, 2011

Colofon Auteurs Petra Havinga Agnes van der Poel Met dank aan Anouk de Gee Productiebegeleiding Joris Staal Omslagontwerp Ladenius Communicatie Productie Ladenius Communicatie Beeld www.istockphoto.com Personen afgebeeld op de omslag van deze uitgave zijn modellen en hebben geen relatie tot het onderwerp van deze uitgave of ieder onderwerp binnen het onderzoeksdomein van Trimbos-instituut. Deze uitgave is te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF1051 Trimbos-instituut Da Costakade 45 Postbus 725 3500 AS Utrecht T: 030-297 11 00 F: 030-297 11 11 2011, Trimbos-instituut, Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Trimbos-instituut.

Inhoud Inleiding 5 Aanleiding / Activiteiten / Inhoud 1. Doelen 7 Doelstellingen / Functie 2. Organisatie, inrichting en omgeving 11 Aanleiding opzet / Draagvlak / Geïntegreerde en specifieke ruimten / Soorten ruimten en capaciteit / Alcohol / Verblijfsduur / Bezoekersparticipatie 3. Beoogde doelgroep en toelating 19 Beoogde doelgroep / Criteria / Niet bereikte groepen / Instroom / Bezoekers 4. Aanbod 25 Smal of breed / Aanbod / Zorg en begeleiding / Gezondheidsvoorlichting 5. Huisregels 29 Overzicht / Totstandkoming huisregels / Handhaving regels 6. Personeel 31 Teamsamenstelling / Functieomschrijvingen / Deskundigheidsbevordering 7. Handreiking 35 8. Conclusies: ontwikkelingen op een rij 39 Aantal gebruiksruimten en aantal bezoekers / Doelen en doelgroep / Injecterende gebruikers / Alcohol / Zorg en begeleiding / Tot slot Literatuur 43 Bijlage 1 Overzicht van gebruiksruimten in Nederland 45

Inleiding Gebruiksruimten zijn voorzieningen waar (dakloze) harddrugverslaafden op hygiënische wijze en in een rustige en veilige omgeving hun drugs kunnen gebruiken, waarbij hulpverleners op de achtergrond aanwezig zijn. Gebruiksruimten beogen overlast in de buurt te verminderen en gezondheidsschade bij druggebruikers te beperken (harm reduction). In 2002 heeft het Trimbos-instituut in samenwerking met het Landelijk Steunpunt Druggebruikers een handreiking bij de organisatie en inrichting van gebruiksruimten ontwikkeld: 'Gebruiksruimten in beeld'. 1 Deze publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met het Ontwikkelcentrum Sociaal Verslavingsbeleid van Resultaten Scoren. Het naleven van deze handreiking zou voor een goede balans kunnen zorgen tussen overlastbestrijding en beperking van de gezondheidsschade bij gebruikers in een gebruiksruimte. Aanleiding Na 2002 hebben de ontwikkelingen rondom de gebruiksruimten niet stilgestaan. Er zijn gebruiksruimten gesloten of verhuisd en er zijn nieuwe gebruiksruimten opgezet. Een andere belangrijke ontwikkeling is de afname van het aantal daklozen. 2 3 Sinds een paar jaar is er een betere samenwerking op het gebied van daklozenopvang tussen overheid en maatschappelijke organisaties. Deze heeft ertoe geleid dat er steeds minder mensen zijn die dag en nacht op straat verblijven en geen vaste slaapplek hebben. 2 4 Dat betekent dat steeds minder gebruikers gedwongen zijn hun drugs op straat te consumeren. Verder lijkt er behoefte te zijn aan gebruiksruimten waar naast harddrugs ook alcohol genuttigd mag worden. Het is mogelijk dat deze nieuwe ontwikkelingen om een andere organisatie en inrichting van gebruiksruimten vragen. Dit is aanleiding geweest om een onderzoek te starten met de volgende doelstellingen: inzicht krijgen in het functioneren van gebruiksruimten in 2010 de handreiking bij organisatie en inrichting actualiseren de verzamelde informatie verspreiden zodat betrokken partijen er in hun eigen proces voordeel mee kunnen doen. Het onderzoek is uitgevoerd door het Trimbos-instituut in het kader van het Programma Infectieziekten en Druggebruik, gefinancierd door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). De onderhavige publicatie is het resultaat van dit onderzoek en is geschreven voor werkers van gebruiksruimten en voor partijen die betrokken zijn bij het opzetten en continueren van deze voorzieningen. Trimbos instituut 5

Activiteiten In oktober 2010 zijn vragenlijsten uitgezet bij managers/teamleiders van de toen 37 gebruiksruimten in Nederland (bijlage 1). Van 30 gebruiksruimten hebben we een vragenlijst teruggekregen (respons 81%). Enkele respondenten zijn manager/teamleider bij meerdere gebruiksruimten. In totaal hebben 23 verschillende managers/teamleiders de vragenlijst ingevuld. De resultaten van deze peiling vergelijken we waar mogelijk met resultaten uit twee eerdere onderzoeken naar de organisatie en inrichting van gebruiksruimten: 1. Gebruiksruimten in beeld. Handreiking bij organisatie en inrichting 1 In 2002 was een gebruiksruimte nog een tamelijk nieuwe voorziening en leefden er onder betrokken partijen veel vragen over hoe een gebruiksruimte kon worden opgezet. Het doel van deze handreiking was inzicht te krijgen in het functioneren van de gebruiksruimten in Nederland en de verzamelde informatie te verspreiden, zodat betrokken partijen er in hun eigen proces hun voordeel mee konden doen. Deze handreiking is bedoeld als hulp bij het maken van beslissingen over de organisatie en inrichting van een nieuwe gebruiksruimte. 2. Gebruiksruimten in Nederland. Trends en ontwikkelingen 2001-2003 5 Het doel van deze publicatie was het in kaart brengen van trends en ontwikkelingen bij de gebruiksruimten in de periode van 2001 tot 2003. In de publicatie is er aandacht voor ontwikkelingen bij gebruiksruimten in draagvlak, doelen, visie en missie, organisatie en inrichting, beoogde doelgroep en toelating, aanbod, huisregels en personeel. We merken op dat zojuist genoemde publicaties alle gebruiksruimten die er op dat moment in Nederland waren in hun onderzoek hebben betrokken (in 2001 waren dat er 20; in 2003 waren dat er 32). De resultaten in het onderzoek van 2010 hebben betrekking op 30 van de 37 operationele gebruiksruimten in Nederland. Van de lijst met 32 gebruiksruimten uit 2003 in de publicatie Gebruiksruimten in Nederland' 5 zijn er in 2010 nog 18 operationeel op dezelfde locatie. In 2003 hadden 15 steden in Nederland een gebruiksruimte. 5 Sinds 2003 zijn daar 10 steden bijgekomen. Dit betekent dat 25 steden in Nederland in 2010 tezamen 37 gebruiksruimten hebben (bijlage 1). Inhoud Deze publicatie bestaat uit zeven thema s en evenzoveel hoofdstukken: 1. doelen 5. huisregels 2. organisatie, inrichting en omgeving 6. personeel 3. beoogde doelgroep en toelating 7. handreiking 4. aanbod Van elk thema geven we eerst een korte opsomming van feiten en cijfers, dan een verdieping van relevante aspecten. Waar relevant maken we een onderscheid tussen geïntegreerde en specifieke gebruiksruimten. We sluiten af met conclusies in het achtste en laatste hoofdstuk. 6 Trimbos instituut

1. Doelen Samenvatting Overlastbestrijding en beperking van gezondheidsschade zijn de belangrijkste doelen van een gebruiksruimte. Er lijkt in vergelijking met 2003 minder een accent te liggen op overlastbestrijding als voornaamste doel. Er zijn nu meer gebruiksruimten die beide doelen nastreven. Gebruiksruimten kunnen minstens drie functies vervullen, namelijk die van bezemwagen, vangnet en springplank. Gebruiksruimten ambiëren de uitvoering van meerdere functies. Een gebruiksruimte is vooral een plek waar verslaafden rustig en veilig hun drugs kunnen gebruiken zonder opgejaagd te worden. De vangnetfunctie staat centraal. Trimbos instituut 7

Doelstellingen Twee doelstellingen van gebruiksruimten zijn overlastreductie en het beperken van gezondheidsschade bij druggebruikers. In 2010 staan bij de meeste gebruiksruimten beide doelen voorop. Er lijkt in vergelijking met 2003 minder een accent te liggen op overlastreductie als voornaamste doel (figuur 1.1). Er is in 2010 geen wezenlijk verschil in doelstellingen tussen specifieke en geïntegreerde ruimten. Bij ruim de helft van de gebruiksruimten zijn de doelen van de gebruiksruimte geformuleerd in gesprek met potentiële bezoekers. 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% Overlastreductie Gezondheidsbevordering Beide Anders namelijk 20% 10% 0% 2003 2010 Figuur 1.1 Voornaamste doelstelling gebruiksruimten in 2010 (n=30) 8 Trimbos instituut

Functie Een functie drukt uit waar een voorziening voor staat. Wil een gebruiksruimte een bezemwagen, een vangnet of een springplank zijn? Als bezemwagen zijn gebruiksruimten vooral bedoeld om mensen die niet in het straatbeeld passen van straat te halen. Als vangnet leggen gebruiksruimten zich toe op het opvangen van druggebruikers, het gelegenheid bieden tot veilig gebruik van drugs en het voorzien van de meest noodzakelijke medische en maatschappelijke zorg. Als springplank streven gebruiksruimten naar verbetering van levensomstandigheden, toeleiding naar andere voorzieningen en inschakeling van derden bij verdere resocialisatie. 1 Ook wat betreft functie verschillen geïntegreerde en specifieke ruimten niet wezenlijk. Ruim een kwart van de gebruiksruimten vervult één van de functies. Bijna driekwart ambieert de uitvoering van meerdere functies (tabel 1.1). Tabel 1.1 Functie van gebruiksruimten Functies gebruiksruimten 2003 (n=32) 2010 (n=30) Bezemwagen * 0% Vangnet * 23% Springplank * 3% Totaal 1 functie 25% 27% Bezemwagen, vangnet en springplank 31% 33% Vangnet en springplank 22% 30% Bezemwagen en vangnet 22% 10% Totaal meerdere functies 75% 73% * niet gevraagd in 2003 De vangnetfunctie wordt door de meeste gebruiksruimten net als in 2003 als belangrijkste functie gezien. Een gebruiksruimte is vooral een plek waar verslaafden rustig en veilig hun drugs kunnen gebruiken zonder opgejaagd te worden. De springplankfunctie en bezemwagenfunctie zijn over het geheel genomen minder belangrijk. Trimbos instituut 9

10 Trimbos instituut

2. Organisatie, inrichting en omgeving Samenvatting Het aantal gebruiksruimten dat jaarlijks opgezet wordt vertoont, na de piek in 2004-2005, een sterk dalende trend. Overlastreductie was de voornaamste aanleiding voor het opzetten van een gebruiksruimte. Volgens managers van gebruiksruimten is het draagvlak voor de gebruiksruimte bij instellingen voor verslavingszorg, bij instellingen voor maatschappelijke opvang en bij de politie in de loop van de jaren nagenoeg gelijk gebleven. Volgens de managers werd bij buurtbewoners het draagvlak aanzienlijk groter, wanneer de ruimte een maal in gebruik is. Het aantal gebruiksruimten nam sinds 2003 toe van 32 naar 37. Het aantal geïntegreerde gebruiksruimten is sterk gestegen, het aantal specifieke ruimten sterk gedaald. In de meeste gebruiksruimten kunnen gebruikers hun drugs zowel injecteren als roken. Het aantal rookplekken en het aantal spuitplekken nam af. In ruim een derde van de gebruiksruimten is alcoholgebruik toegestaan. Er lijkt een toenemende behoefte te zijn aan ruimten waar alcohol genuttigd kan worden. Gebruiksruimten zijn in 2010 gemiddeld per dag iets minder lang open dan in 2003. Gebruiksruimten hanteren vaker een beperkte verblijfsduur in de ruimten. Het aantal gebruiksruimten dat bezoekersvergaderingen of overleg met vertegenwoordigers van bezoekers organiseert is in 2010 licht gestegen. Er wordt minder gebruik gemaakt van inzet van bezoekers bij beheer en functioneren, en bezoekers worden minder vaak betrokken bij de organisatie en inrichting van de gebruiksruimte. Trimbos instituut 11

Aanleiding opzet gebruiksruimte De in dit onderzoek betrokken gebruiksruimten zijn opgezet in de periode van 1995 tot 2008 met een piek in de periode 2004-2005. Figuur 2.1 laat zien wanneer en hoeveel gebruiksruimten er opgezet zijn in de periode 1995 tot nu. Van één gebruiksruimte is onbekend in welk jaar deze is opgericht. <2000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Figuur 2.1 Jaar van oprichting (n=29) Bij het merendeel van de gebruiksruimten was overlastreductie (bezemwagen) de aanleiding voor de opzet van de gebruiksruimte. Daarnaast is het bieden van een veilige plek aan druggebruikers om te gebruiken door bijna een derde van de gebruiksruimten genoemd als aanleiding. Andere aanleidingen waren bijvoorbeeld een gevoelde behoefte bij cliënten en instellingen en het opvolgen van een gebruiksruimte die gesloten werd. 12 Trimbos instituut

Draagvlak Bij vrijwel alle gebruiksruimten bestond volgens de managers van gebruiksruimten in de periode van oprichting voldoende draagvlak voor de gebruiksruimte bij instellingen voor verslavingszorg, bij instellingen voor maatschappelijke opvang en bij de politie (tabel 2.1). Bijna de helft van de gebruiksruimten geeft aan dat er in de periode van oprichting onvoldoende draagvlak bestond voor de gebruiksruimte bij buurtbewoners. Het draagvlak bij buurtbewoners is in 2010 sterk toegenomen. Een mogelijke verklaring is dat de weerstand bij oprichting van de gebruiksruimte gaandeweg veranderd is naar maatschappelijke acceptatie van dit fenomeen. Onderzoek laat zien dat wanneer de ruimte een maal in gebruik is, de maatschappelijke houding tegenover gebruiksruimten in de loop der jaren positiever wordt en de aanvankelijke weerstand van buurtbewoners vermindert. 6 7 8 Tabel 2.1 Was er voldoende draagvlak voor de gebruiksruimte bij de lokale partijen in de periode van oprichting en in 2010?* Draagvlak voor gebruiksruimten bij: Periode van oprichting 2010 Instellingen voor verslavingszorg 96% 90% Instellingen voor maatschappelijke opvang 96% 89% Politie 100% 100% Buurtbewoners 42% 80% * antwoordmogelijkheden waren ja en nee Trimbos instituut 13

Geïntegreerde en specifieke ruimten Er zijn zogenoemde geïntegreerde en specifieke gebruiksruimten. Geïntegreerde gebruiksruimten maken deel uit van een, meestal al langer bestaande, laagdrempelige opvangvoorziening. Specifieke gebruiksruimten staan op zichzelf. Ze zijn functioneel en wat betreft toegang niet gekoppeld aan een bestaande voorziening. 1 Van de gebruiksruimten waren er bij oprichting 24 geïntegreerd en 6 specifiek. Eén van de destijds zelfstandige gebruiksruimten is later samengevoegd met een andere voorziening en is momenteel een geïntegreerde gebruiksruimte. Het aantal gebruiksruimten nam toe van 20 in 2001 naar 32 in 2003 naar 37 in 2010 (tabel 2.2). Van de gebruiksruimten zijn er momenteel 25 geïntegreerd en 5 specifiek. Het aantal geïntegreerde gebruiksruimten nam in de loop van de jaren sterk toe. Het aantal specifieke voorzieningen groeide van 2001 tot 2003, maar nam vervolgens weer af. Tabel 2.2 Aantal geïntegreerde en specifieke gebruiksruimten in 2010 Aantal gebruiksruimten 2001 2003 2010 Geïntegreerd 13 17 25 Specifiek 7 15 5 Totaal 20 32 30 14 Trimbos instituut

Soorten ruimten en capaciteit In de meeste gebruiksruimten kunnen gebruikers hun drugs zowel injecteren als roken. Er zijn drie gebruiksruimten waar alleen gerookt en twee waar alleen geïnjecteerd kan worden. Ruim driekwart van de gebruiksruimten beschikt over een afzonderlijke rook- en spuitruimte. Bij een aantal gebruiksruimten is voor deze twee activiteiten één ruimte beschikbaar en wordt er dus geen onderscheid gemaakt tussen rook- en spuitplekken. Naast de ruimten voor het gebruik van drugs beschikt meer dan de helft van de gebruiksruimten over een huiskamer, waar bezoekers koffie drinken en bijvoorbeeld televisie kijken. Het injecterend druggebruik is de afgelopen jaren afgenomen. Het roken van heroïne in plaats van spuiten nam de afgelopen jaren toe, evenals het gebruik van de rookbare variant van cocaïne, crack of basecoke genoemd. 9 10 Deze verschuiving in middel en gebruikswijze zien we terug in de inrichting van de gebruiksruimten. Het aantal plaatsen om te injecteren is in 2010 gedaald naar gemiddeld vijf plaatsen. Het aantal rookplaatsen is sinds 2001 eerst toegenomen van gemiddeld tien naar zestien en in 2010 weer afgenomen naar gemiddeld veertien plaatsen (figuur 2.2). Opvallend is dat vijf gebruiksruimten plekken hebben waar zowel gerookt als geïnjecteerd kan worden. Het is denkbaar dat in deze ruimten de plaatsen die aanvankelijk bedoeld zijn voor spuiten, nu ook gebruikt worden om te roken, vanwege de afname van het injecterend druggebruik. Er zijn twee gebruiksruimten met alleen spuitplaatsen en drie met alleen rookplaatsen. Gemiddeld hebben de 30 gebruiksruimten vijftien tot zestien plekken waar gerookt en/of geïnjecteerd kan worden, variërend van 2 plekken tot 50 plekken. 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Injecteren Roken 2001 2003 2010 Figuur 2.2 Gemiddeld aantal plaatsen in gebruiksruimten in 2001, 2003 en 2010 om drugs te injecteren (n=22) en te roken (n=23) Trimbos instituut 15

Alcohol Bij tweederde van de gebruiksruimten is het nuttigen van alcohol niet toegestaan (tabel 2.3). Een kwart van de gebruiksruimten heeft een aparte ruimte gesitueerd waar alcohol genuttigd kan worden. Bij een aantal van de gebruiksruimten is het gebruik van alcohol toegestaan in de rook/spuitruimte of in de huiskamer. Tabel 2.3 Ruimten waar het nuttigen van alcohol is toegestaan in gebruiksruimten (2010, n=30) Nuttigen alcohol is toegestaan: Aantal gebruiksruimten Nergens 19 Speciaal daartoe bestemde ruimte 7 Rook/spuitruimte 3 Huiskamer 1 16 Trimbos instituut

Verblijfsduur Gebruiksruimten zijn gedurende de hele week gemiddeld 8 uur per dag open, variërend van gebruiksruimten die 3 uur per dag open zijn tot gebruiksruimten die bijna 15 uur per dag open zijn. Dat is minder lang dan in 2003, toen waren ze namelijk gemiddeld 9.4 uur per dag open. Ruim driekwart van de gebruiksruimten is elke dag open. De meeste gebruiksruimten zijn s ochtends en s middags open. Ongeveer een derde van de gebruiksruimten is s avonds (na 18:00 uur) een aantal uur open. Enkele ruimten hanteren in het weekend andere openingstijden of zijn gesloten. Er is een verschuiving opgetreden in de tijdsduur die de bezoekers in de ruimten mogen verblijven van onbeperkt naar beperkt. Konden bezoekers in 2003 bij meer dan de helft van de voorzieningen onbeperkt in de ruimten voor gebruik verblijven, in 2010 is de verblijfsduur in de gebruiksruimte bij een ruime meerderheid van de gebruiksruimten beperkt, variërend van 20 tot 120 minuten voor zowel roken als spuiten. Voor de beperkte verblijfsduur geven de managers van de gebruiksruimten de volgende redenen. In de gebruiksruimte zijn de ruimten voor gebruik dikwijls beperkt in capaciteit. Een korte verblijfsduur in de ruimten kan zorgen voor een goede doorstroom. Daarnaast doorbreekt de beperkte verblijfsduur het patroon van excessief gebruik van drugs: een korte verblijfsduur draagt bij aan beperking van gezondheidsschade bij druggebruikers en zorgt daarnaast dat aandacht ook uit kan gaan naar andere levensgebieden. Er is tevens een aantal redenen voor het hanteren van een onbeperkte verblijfduur. Ten aanzien van de overlasttaak is continue toegang en mogelijkheid tot gebruiken van belang. Een andere reden kan zijn dat het personeel geen politiefunctie wil vervullen: zij willen bezoekers er niet steeds op hoeven wijzen dat hun verblijfsduur in de ruimte verstreken is. Trimbos instituut 17

Bezoekersparticipatie In 2010 is het aantal gebruiksruimten dat bezoekersvergaderingen of overleg met vertegenwoordigers van bezoekers organiseert licht gestegen (tabel 2.4). In 2010 betrekt de helft van de gebruiksruimten bezoekers bij het vaststellen van het aanbod. Opvallend is dat veel minder gebruiksruimten gebruik maken van de inzet van bezoekers bij beheer en functioneren van de gebruiksruimte en dat minder gebruiksruimten hun bezoekers betrekken bij de organisatie en inrichting dan in 2003. Mogelijk is de inzet van bezoekers bij beheer en functioneren en bij de organisatie en inrichting meer van belang in de periode van oprichting van de gebruiksruimte, dat wil zeggen in de beginfase van de opzet van de gebruiksruimte, en minder van belang wanneer de ruimte al een tijd functioneert. In 2010 kent ruim driekwart van de gebruiksruimten enige van onderstaande vormen van bezoekersparticipatie (tabel 2.4). Tabel 2.4 Bezoekersparticipatie bij gebruiksruimten in 2003 (n=32) en 2010 (n=30) Vorm bezoekersparticipatie 2003 2010 Bezoekersvergaderingen 47% 57% Bezoekers betrekken bij vaststellen aanbod * 47% Overleg met vertegenwoordigers van bezoekers 31% 40% Bezoekers betrekken bij formuleren huisregels * 40% Bezoekers betrekken bij organisatie en inrichting 60% 27% Inzet beheer en functioneren 77% 17% * niet gevraagd in 2003 18 Trimbos instituut

3. Beoogde doelgroep en toelating Samenvatting Alle dertig gebruiksruimten hanteren criteria voor toelating. Minimumleeftijd blijft het belangrijkste criterium voor toelating tot de gebruiksruimte. Dakloosheid en overlast worden minder vaak als toelatingscriteria gehanteerd. De toelatingscriteria worden niet altijd strikt toegepast. Sommige teammanagers van gebruiksruimten gaan soepel om met de criteria dakloosheid, minimumleeftijd en in het bezit zijn van drugs bij het betreden van de gebruiksruimte. Met name verslavingszorg en maatschappelijke opvang zijn nauw betrokken bij de toeleiding van bezoekers naar de gebruiksruimte. Betrokkenheid van de politie bij de instroom is in vergelijking met 2003 sterk gedaald. Een aantal groepen gebruikers zou onvoldoende toegang hebben tot een gebruiksruimte, te weten: Oost-Europeanen, mannelijke tippelaars, alcoholisten, druggebruikers met een eigen woning, jongere gebruikers, gebruikers die niet in de buurt verblijven waar de ruimte is gevestigd en mensen zonder regiobinding. Trimbos instituut 19

Beoogde doelgroep Gebruiksruimten zijn bedoeld voor druggebruikers die overwegend op straat hun drugs gebruiken en die in slechte medische en sociale omstandigheden verkeren. Jongeren of zogenoemde gelegenheidsgebruikers zijn er bijvoorbeeld niet welkom. Sommige voorzieningen zijn bedoeld voor een specifieke doelgroep, zoals prostituees of gebruikers uit de wijk. 1 Naar schatting zijn er in Nederland 17.700 problematische opiaatgebruikers binnen een marge van 17.300 tot 18.100. Het aantal problematische crackgebruikers wordt indicatief geschat op 12.400 binnen een marge van 10.300 tot 15.600. 11 Gebruiksruimten richten zich op een deel van deze problematische harddruggebruikers in Nederland. Niet bereikte groepen Aan de managers/teamleiders van gebruiksruimten is gevraagd of er doelgroepen zijn die hun gebruiksruimte wel wil bereiken, maar niet bereikt. Ruim een derde van de gebruiksruimten geeft aan dat dit het geval is. Genoemd worden Oost-Europeanen, mannelijke tippelaars, alcoholisten, druggebruikers met een eigen woning, jongere gebruikers, gebruikers die niet in de buurt verblijven waar de ruimte is gevestigd en mensen die geen regiobinding hebben. Deze groepen zouden onvoldoende toegang tot gebruiksruimten hebben. De omvang en problematiek van deze groepen zou uitgebreider onder de loep genomen moeten worden om vast te stellen of deze verslaafden door de beperkte toegang die zij hebben tot gebruiksruimten een grotere kans op gezondheidsschade lopen. 20 Trimbos instituut

Criteria voor toelating Er is een kleine verschuiving geweest in de gehanteerde toelatingscriteria, waarbij 'dakloosheid' en 'het geven van overlast' als criteria aan kracht hebben verloren (tabel 3.1). Dit is in lijn met de eerder gesignaleerde ontwikkelingen van minder dakloosheid en een minder sterk accent op overlastreductie als voornaamste doel van gebruiksruimten. Minimumleeftijd blijft het belangrijkste criterium voor toelating tot de gebruiksruimte. In 2010 hanteren de gebruiksruimten een minimumleeftijd van 18, 21 of 23 jaar. Bij specifieke voorzieningen is het 'veroorzaken van overlast' meer expliciet een toelatingscriterium dan bij geïntegreerde ruimten. Dit verschil is echter niet terug te zien in de doelstellingen van deze ruimten: er is in 2010 geen wezenlijk verschil in doelstellingen tussen specifieke en geïntegreerde ruimten. Als het initiatief uit de buurt afkomstig is leidt dit meestal tot een buurtgebonden ruimte. 1 De voorziening is dan slechts toegankelijk voor verslaafden die binding hebben met de wijk. Gemiddeld gelden er voor toegang tot de gebruiksruimte 6 toelatingscriteria, variërend van gebruiksruimten die 1 criterium hanteren tot gebruiksruimten die 9 criteria hanteren voor toelating. De toelatingscriteria worden niet altijd strikt toegepast. Sommige teammanagers van gebruiksruimten gaan soepel om met de criteria dakloosheid, minimumleeftijd en in het bezit zijn van drugs bij het betreden van de gebruiksruimte. Tabel 3.1 Toelatingscriteria van gebruiksruimten in 2010 Toelatingscriteria van gebruiksruimten 2010 Minimumleeftijd 90% * Ingeschreven gemeente 70% * Ondertekenen contract (akkoordverklaring huisregels) 67% Geregistreerd staan als cliënt bij beherende instelling 67% * In bezit van drugs bij betreden ruimte 53% Dakloos 43% * Overlast veroorzaakt 40% * Geregistreerd staan als cliënt van lokale instelling 37% TBC-controle 23% Ondertekenen aansprakelijkheidsverklaring 20% Verblijvend in de buurt waar de ruimte is gevestigd 20% Slechte lichamelijke en geestelijke conditie 17% Bekend zijn bij politie 13% * Top 5 toelatingscriteria in 2003 Trimbos instituut 21

Instroom Bij de toeleiding naar de gebruiksruimte zijn vaak meerdere partijen betrokken. In 2010 zijn met name verslavingszorg en maatschappelijke opvang nauw betrokken bij de toeleiding van bezoekers naar de gebruiksruimte (tabel 3.2). De betrokkenheid van de politie bij de instroom is in vergelijking met 2003 sterk gedaald. Was de politie in 2003 nog bij bijna driekwart van de gebruiksruimten betrokken bij de instroom, momenteel is dat bij minder dan de helft van de gebruiksruimten het geval. Dit is in lijn met de eerder gesignaleerde ontwikkelingen van minder dakloosheid en een minder sterk accent op overlastreductie als voornaamste doel van gebruiksruimten. Daarnaast is het denkbaar dat, als er vertrouwen in het verloop van de instroom bij de voorziening ontstaat, de rol van de politie bij de toelating op den duur minder wordt. 12 Andere betrokken partijen bij de instroom die genoemd worden zijn eigen personeel, de GGD en pastoraal werk. Tabel 3.2 Betrokkenen bij instroom in gebruiksruimten in 2010 Betrokkenen bij de toeleiding naar gebruiksruimten 2010 (n=30) Verslavingszorg 67% Maatschappelijke opvang 63% Bezoekers van de gebruiksruimte 50% Veldwerk 47% Politie 47% GGZ-instelling 40% Buurtbewoners 3% Anders 27% 22 Trimbos instituut

Bezoekers Tabel 3.3 laat zien dat het gemiddeld aantal bezoekers per dag met name bij geïntegreerde voorzieningen sterk afnam. In 2010 is het gemiddeld aantal bezoekers bij geïntegreerde ruimten 22, bij de specifieke ruimten 24. Het aantal bezoekers per dag varieert in 2010 van 2 tot 60 bezoekers bij geïntegreerde ruimten en van 17 tot 30 bezoekers bij specifieke ruimten. Tabel 3.3 Gemiddeld aantal bezoekers per dag in 2001, 2003 en 2010 Geïntegreerd Aantal bezoekers Specifiek Aantal bezoekers 2001 40 (8-150) 18 (9-25) 2003 45 (15-150) 27 (8-80) 2010 22 (2-60) 24 (17-30) Trimbos instituut 23

24 Trimbos instituut

4. Aanbod Samenvatting De helft van de gebruiksruimten betrekt bezoekers bij het vaststellen van het aanbod. Alle gebruiksruimten verstrekken attributen voor veilig gebruik en bijna alle ruimten bieden spuitomruil. Ruim de helft van de gebruiksruimten biedt een artsenspreekuur of een spreekuur met een verpleegkundige. Het merendeel van de gebruiksruimten biedt enige vorm van praktische hulp, bijvoorbeeld de mogelijkheid gebruik te maken van een telefoon of het verstrekken van kluisjes. Bijna alle gebruiksruimten bieden vormen van zorg en of begeleiding aan. Bijna alle gebruiksruimten geven op een actieve manier gezondheidsvoorlichting binnen hun voorziening. Dit is een sterke toename ten opzichte van 2003. Met name de thema s veilig gebruik, infectieziekten en hygiëne krijgen aandacht binnen gezondheidsvoorlichting. Trimbos instituut 25

Smal of breed Het aanbod wordt sterk bepaald door de visie van de beherende organisatie op verslaving, verslaafden en adequate zorg, en door de geformuleerde doelstellingen en functie van gebruiksruimten. Het basisaanbod, ook wel het smalle aanbod genoemd, bestaat uit koffie en thee, brood, recreatieve activiteiten (bijvoorbeeld schilderen of kaarten), verstrekking van gratis spuiten, spuitomruil en mogelijkheid tot persoonlijke verzorging. Een breed aanbod bestaat onder andere uit sociale dienstverlening, voorlichting over veilig gebruik en medische verzorging. Over de wenselijkheid van een smal of breed aanbod verschillen de meningen. 1 In 2003 hadden specifieke ruimten vaker een smal aanbod dan geïntegreerde ruimten, die overwegend een breed aanbod hadden. 5 In 2010 is het verschil in aanbod tussen geïntegreerde en specifieke ruimten alleen nog terug te zien in de medische verzorging: in tegenstelling tot specifieke ruimten kunnen bezoekers in bijna alle geïntegreerde ruimten gebruik maken van een spreekuur met een arts of verpleegkundige. Aanbod Tabel 4.1 geeft weer van welk aanbod de bezoekers gebruiksruimten in 2010 gebruik kunnen maken. In 2010 verstrekken alle gebruiksruimten attributen voor veilig gebruik. Meer dan 80% van de gebruiksruimten verstrekt koffie/thee, brood en warme maaltijden en biedt mogelijkheden voor persoonlijke verzorging. Het merendeel van de gebruiksruimten biedt enige vorm van praktische hulp, bijvoorbeeld de mogelijkheid gebruik te maken van een telefoon of het verstrekken van kluisjes. In 2010 bieden meer gebruiksruimten dan in 2003 een artsenspreekuur, een spreekuur met een verpleegkundige en spuitomruil. Het aantal gebruiksruimten dat op een actieve manier gezondheidsvoorlichting geeft is in 2010 sterk gestegen (31% in 2003 tegenover 90% in 2010). De helft van de gebruiksruimten heeft bezoekers betrokken bij het vaststellen van het aanbod via bezoekersvergaderingen, cliëntenraad of cliënttevredenheidsonderzoek. Zorg en begeleiding Het merendeel van de gebruiksruimten biedt vormen van zorg en begeleiding op locatie aan de bezoekers, zoals hulp bij het aanvragen van een uitkering of het bieden van een luisterend oor. Onder zorg en begeleiding wordt geen hulpverlening verstaan. Hiervoor worden bezoekers doorverwezen naar bijvoorbeeld de verslavingszorg of de GGZ. Bijna alle gebruiksruimten verwijzen hun bezoekers indien nodig door naar zorg. 26 Trimbos instituut

Tabel 4.1 Aanbod van gebruiksruimten in 2010 (n=30) Aanbod 2010 Basisaanbod Verstrekking attributen 100% + Koffie/thee/brood 97% = Spuitomruil 93% + Persoonlijke verzorging 90% + Warme maaltijden 83% + Recreatieve activiteiten 67% - Praktische hulp Telefoon 87% * Hulp financiële/administratieve zaken 77% * Kluisjes 57% = Postadressen 40% - Voorlichting en medische zorg Gezondheidsvoorlichting 90% ++ Consultatie arts 63% ++ Spreekuur verpleegkundige 57% * Zorg, begeleiding en dagbesteding Doorverwijzing naar zorg 93% * Doorverwijzing naar dagbesteding/werkprojecten elders 77% * Dagbesteding/werkprojecten 73% = Zorg/begeleiding op locatie 67% * ++ >20% gestegen t.o.v. 2003 + >5% gestegen t.o.v. 2003 - >5% gedaald t.o.v. 2003 = ongeveer gelijk gebleven t.o.v. 2003 * niet gevraagd in 2003 Trimbos instituut 27

Gezondheidsvoorlichting Bijna alle gebruiksruimten geven op een actieve manier gezondheidsvoorlichting binnen hun voorziening. Opgemerkt moet worden dat onbekend is hoe frequent de gebruiksruimten gezondheidsvoorlichting geven. Wel is bekend dat bij twee gebruiksruimten standaard op vaste tijdstippen (bijvoorbeeld één keer per maand) gezondheidsvoorlichting wordt gegeven. De andere gebruiksruimten geven alleen gezondheidsvoorlichting wanneer medewerkers de behoefte daaraan signaleren bij bezoekers. In meer dan 80% van de gebruiksruimten wordt voorlichting gegeven over de onderwerpen veilig gebruik, infectieziekten en hygiëne (tabel 4.2). Ruim de helft van de gebruiksruimten besteedt aandacht aan het onderwerp veilige seks. De meerderheid van de gebruiksruimten geeft gezondheidsvoorlichting over álle vier thema's. Andere thema's die aandacht krijgen binnen gezondheidsvoorlichting zijn bijvoorbeeld gezonde voeding en tbc controle. De GGD en Mainline geven gezondheidsvoorlichting bij een aantal gebruiksruimten. Tabel 4.2 Thema s waarover in gebruiksruimten gezondheidsvoorlichting wordt geven in 2010 Thema s gezondheidsvoorlichting 2010 Hygiëne 89% Veilig gebruik 85% Infectieziekten 82% Veilige seks/soa 56% Anders 11% 28 Trimbos instituut

5. Huisregels Samenvatting De voorzieningen hebben regels voor de beheersing van het sociale klimaat, voor veilig gebruik en praktische regels. Deze huisregels hebben als doel een rustige en veilige voorziening te bieden waar mensen zoveel mogelijk afstand kunnen nemen van de hectische straatscene. De huisregels zijn sinds 2003 niet wezenlijk veranderd. Met name de directe medewerkers van de gebruiksruimte zijn betrokken bij het formuleren van de huisregels. Huisregels worden aan de bezoekers bekend gemaakt door ze te bespreken in het intakegesprek en/of ze zichtbaar op te hangen in de rook/spuitruimte of de huiskamer. In 2010 verzoeken minder gebruiksruimten bezoekers een akkoordverklaring te ondertekenen voor naleving van de huisregels. Alle gebruiksruimten hanteren een sanctiebeleid. Trimbos instituut 29

Huisregels Van ongeveer een kwart van de 30 gebruiksruimten hebben we huisregels ontvangen. Hieruit blijkt dat de huisregels sinds 2003 niet wezenlijk veranderd zijn. De voorzieningen hebben regels voor de beheersing van het sociale klimaat, zoals een verbod op agressie en een verbod op het verkopen van drugs. Tevens zijn er regels voor veilig gebruik, zoals een verbod op het injecteren in bepaalde delen van het lichaam en een verbod op het delen van attributen. Daarnaast worden er praktische regels genoemd, zoals de openingstijden van de gebruiksruimte en de regel dat de bezoekers verantwoordelijk zijn voor het opruimen en schoonmaken van de ruimte. Deze huisregels hebben als doel een rustige en veilige voorziening te bieden waar mensen zoveel mogelijk afstand kunnen nemen van de hectische straatscene. Totstandkoming huisregels Tabel 5.1 geeft een overzicht van partijen die betrokken zijn bij het formuleren van huisregels in gebruiksruimten. Ruim de helft van de gebruiksruimten heeft meerdere partijen betrokken bij het formuleren van de huisregels. Bij de andere gebruiksruimten zijn de huisregels door één partij geformuleerd. Meestal waren dit de directe medewerkers van de gebruiksruimte. Tabel 5.1 Betrokken partijen bij het formuleren van huisregels van gebruiksruimten 2010 Betrokken partijen bij formuleren huisregels 2010 Directe medewerkers gebruiksruimte 83% Medewerkers opvangvoorziening 60% Bezoekers 40% Politie 17% Buurtbewoners 3% Handhaving huisregels De huisregels van de gebruiksruimte worden besproken in het intakegesprek (93%), zichtbaar opgehangen in de rook/spuitruimte (70%) en/of zichtbaar opgehangen in de huiskamer (50%). De meeste gebruiksruimten communiceren de huisregels op meerdere manieren naar hun bezoekers. In veel gebruiksruimten worden bezoekers verzocht om een akkoordverklaring te ondertekenen voor naleving van de huisregels. In 2010 gebeurt dat bij minder gebruiksruimten dan in 2003 (67% tegenover 86%). In specifieke ruimten is een schriftelijke akkoordverklaring meer standaard dan in geïntegreerde ruimten (100% tegenover 60%). Alle gebruiksruimten hebben een sanctiereglement. Welke sancties opgelegd worden is niet uitgevraagd in 2010. In 2001 waren de sancties voor het overtreden van de huisregels meestal schorsingen. 1 Het personeel ontzegt iemand dan toegang tot de ruimte. 30 Trimbos instituut

6. Personeel Samenvatting Er is een trend waarneembaar naar meer medisch geschoold personeel. Het aantal gebruiksruimten dat maatschappelijk werkers/sociaal pedagogisch hulpverleners in dienst heeft is sterk toegenomen. Ruim een derde van de gebruiksruimten heeft ex-druggebruikers in dienst. Een ruime meerderheid heeft functieomschrijvingen voor alle in de gebruiksruimte te vervullen functies. Bijna alle ruimten bieden deskundigheidsbevordering. De basiscursussen 'drugs en verslaving' en 'eerste hulp bij drugsongelukken' worden bij het merendeel van de gebruiksruimten aangeboden. Ook bieden gebruiksruimten deskundigheidsbevordering op het gebied van onder andere motiverende gespreksvoering en kennis/counseling infectieziekten. Trimbos instituut 31

Teamsamenstelling Er zijn verschillende beroepsgroepen in dienst bij gebruiksruimten (tabel 6.1). Bij ruim twee derde van de gebruiksruimten zijn maatschappelijk werkers of sociaal pedagogisch hulpverleners in dienst. Verder kunnen toezicht en/of beveiligingsmedewerkers en verpleegkundigen deel uitmaken van het team. Tabel 6.1 Teamsamenstelling bij gebruiksruimten in 2010 (n=30) Beroepsgroepen Teamsamenstelling Totaal Medisch personeel X X X X 16 (verpleegkundigen) Maatschappelijk werker/sociaal X X X X 22 pedagogisch hulpverlener Toezicht/beveiligingsmedewerkers X X X X 16 Medewerkers die training hebben X 1 gehad m.b.t. druggebruik Totaal aantal gebruiksruimten 7 7 5 3 3 3 1 1 30 Tabel 6.1 laat zien dat het merendeel van de gebruiksruimten een mix heeft van werkers met verschillende achtergronden. Er zijn echter ook gebruiksruimten die alleen medisch personeel, alleen maatschappelijk werkers/sociaal pedagogisch hulpverleners of alleen toezicht en beveiligingsmedewerkers in dienst hebben. In één gebruiksruimte is geen van deze beroepsgroepen werkzaam: hier werken medewerkers die verschillende trainingen hebben gehad met betrekking tot druggebruik. Onbekend is welke opleidingsachtergrond deze medewerkers hebben. Er is een trend waarneembaar naar meer medisch geschoold personeel. Meer dan de helft van de gebruiksruimten heeft verpleegkundigen in dienst, in 2003 was dat bij ongeveer een kwart van de gebruiksruimten het geval. Ook het aantal gebruiksruimten dat maatschappelijk werkers/sociaal pedagogisch hulpverleners in dienst heeft is sterk toegenomen. Ruim tweederde van de gebruiksruimten heeft in 2010 maatschappelijk werkers/sociaal pedagogisch hulpverleners in dienst. In 2003 was dat bij ongeveer een derde van de gebruiksruimten het geval. Ruim een derde van de gebruiksruimten heeft ex-druggebruikers in dienst. Inzet van (getrainde) ex-gebruikers zou de voorkeur kunnen hebben omdat zij zich mogelijk beter kunnen verplaatsen in de leefwereld van gebruikers. 1 32 Trimbos instituut

Functieomschrijvingen Duidelijke functieomschrijvingen voorkomen teleurstellingen over de taakinhoud onder nieuwe werkers en maken een goede onderlinge taakverdeling mogelijk. Een ruime meerderheid (60%) heeft functieomschrijvingen voor alle in de gebruiksruimte te vervullen functies. Een aantal gebruiksruimten heeft voor sommige functies functiebeschrijvingen (20%) en een aantal gebruiksruimten maakt helemaal geen gebruik van functieomschrijvingen (20%). Deskundigheidsbevordering Op één na alle gebruiksruimten hebben een structureel aanbod van deskundigheidsbevordering voor de medewerkers (tabel 6.2). Bij de gebruiksruimte die geen structureel aanbod heeft voor deskundigheidsbevordering is een aanbod in voorbereiding. Gemiddeld bieden de voorzieningen vier cursussen gericht op deskundigheidsbevordering aan voor personeel variërend van 3 tot 6 cursussen. Ruim driekwart van de gebruiksruimten biedt de basiscursussen 'drugs en verslaving' en 'eerste hulp bij drugsongelukken' aan en bij ruim de helft is er het bijscholingsaanbod van een cursus motiverende gespreksvoering en kennis/counseling infectieziekten'. Tabel 6.2 Deskundigheidsbevordering in gebruiksruimten in 2010 Aanbod deskundigheidsbevordering Aantal gebruiksruimten Basiscursus 'drugs en verslaving' 24 Basiscursus 'eerste hulp bij drugsongelukken' 23 Motiverende gespreksvoering 17 Kennis/counseling infectieziekten 15 Voorlichting geven 8 Anders 7 Trimbos instituut 33

34 Trimbos instituut

7. Handreiking In 2002 is de handreiking 'Gebruiksruimten in beeld' 1 verschenen. Deze handreiking was bedoeld als hulp bij het maken van beslissingen over de organisatie en inrichting van een nieuwe gebruiksruimte. Het is geschreven voor medewerkers van gebruiksruimten en partijen die betrokken zijn bij het opzetten en continueren van deze voorziening. Ruim driekwart van de respondenten kent de handreiking. Een deel daarvan geeft echter aan dat de handreiking niet gebruikt is. Van vijf gebruiksruimten is bekend dat de handreiking is gebruikt bij de opzet ervan. De geschetste ontwikkelingen rondom gebruiksruimten (p.4) vormden aanleiding voor het actualiseren van de handreiking. Daarom is de respondenten gevraagd welke drie aandachtspunten uit de handreiking zij in 2010 het meest belangrijk zouden vinden bij de opzet van een nieuwe gebruiksruimte. Opgemerkt moet worden dat sommige respondenten teamleider zijn bij meerdere gebruiksruimten. De vraag is beantwoord door de 23 managers/teamleiders van de 30 gebruiksruimten. Tabel 7.1 geeft een overzicht van aandachtspunten uit de handreiking. Deze zijn gerangordend van meest naar minst genoemd. We merken op dat de meningen over welke drie aandachtspunten het meest belangrijk zijn bij de opzet van een nieuwe gebruiksruimte variëren. Duidelijk is wel de eerste twee aandachtspunten het vaakst (door 30%-35% van de managers) als meest belangrijk worden aangegeven. Tevens hebben we de respondenten gevraagd of er nieuwe aandachtspunten zijn die van belang zijn bij het opzetten van een gebruiksruimte. Deze aanbevelingen en suggesties zijn samengevat in aandachtspunten, weergegeven in tabel 7.2. Trimbos instituut 35

Tabel 7.1 Vraag aan 23 managers/teamleiders van gebruiksruimten. Welke 3 van de genoemde aandachtspunten vindt u het meest belangrijk? Aandachtspunten bij de opzet van een nieuwe gebruiksruimte (van meest naar minst aangekruist)* 1. Met alle betrokkenen bij de gebruiksruimte de visie op verslaving en op een adequate aanpak en opvang expliciteren. 2. Duidelijke afspraken maken met de politie om bezoekers te beschermen, contact tussen bezoeker en politie te normaliseren en draagvlak te creëren binnen de buurt. 3. Vanuit het perspectief van de schadereductie de samenstelling van het assortiment van gebruiksattributen samenstellen. 4. Een ruim assortiment van gebruiksattributen bieden. 5. Bij de samenstelling van team zorgen voor een omvattende mix van competenties, vaardigheden en levenservaringen. 6. Ervoor zorgen dat buurtbewoners weten waar ze met klachten terecht kunnen en wat er met hun klachten gebeurt. 7. Het betrekken van (potentiële) bezoekers van de gebruiksruimte bij het formuleren van doelen. 8. Nagaan wat de doelen concreet gaan betekenen voor de organisatie en inrichting van de gebruiksruimte. 9. Bij het vaststellen van openingstijden rekening houden met openingstijden van andere voorzieningen en wensen van gebruikers. 10. Formuleren van heldere en eenduidige toelatingscriteria. 11. Een sanctiereglement opstellen. 12. Bezoekers van de gebruiksruimte betrekken bij het opstellen en mee helpen uitvoeren van de regels. 13. Bezoekers van de gebruiksruimte de gelegenheid geven zelf taken en verantwoordelijkheden op zich te nemen. 14. Onderzoeken wat de voor- en nadelen zijn van een geïntegreerde en specifieke gebruiksruimte. 15. Nagaan welke groepen ingesloten en welke groepen mogelijk uitgesloten worden door toepassing van de toelatingscriteria. 16. Voor- en nadelen overwegen van een omvattende dienstverlening (denk bijvoorbeeld aan voorlichting, praktische hulpverlening enz.). 17. De gebruiksruimte openstellen voor buurtbewoners, bijvoorbeeld door een open dag te organiseren. 18. De bezoekers van de gebruiksruimte betrekken bij vaststellen van het aanbod (koffie, thee, recreatieve activiteiten, spuitomruil etc.). 19. In kaart brengen welke vormen van toezicht nodig zijn voor het handhaven van de huisregels. 20. Functieomschrijvingen maken voor alle in de gebruiksruimte te vervullen functies. * aandachtspunt 1-2 genoemd door 7 tot 8 managers/teamleiders * aandachtspunt 3-6 genoemd door 4 tot 5 managers/teamleiders * aandachtspunt 7-17 genoemd door 2 tot 3 managers/teamleiders * aandachtspunt 18-20 zijn niet genoemd 36 Trimbos instituut

Tabel 7.2 Nieuwe aandachtspunten bij de opzet van een gebruiksruimte in 2010 (in willekeurige volgorde) Nieuwe aandachtspunten Maak, wanneer de gebruiksruimte geïntegreerd is, duidelijke samenwerkingsafspraken met de voorziening waar de gebruiksruimte deel van uit maakt. Besteed in het team aandacht aan het bereiken van overeenstemming over het beleid en aan de uitdraging ervan door het personeel. Zorg dat het personeel betrokken blijft bij de bezoekers. Bezoekers vinden betrokkenheid van medewerkers erg belangrijk. Dit is een belangrijk kenmerk van het laagdrempelig werken. Overweeg de indicatie voor de gebruiksruimte periodiek met de cliënt te evalueren, om na te gaan of de gestelde indicatie nog ongewijzigd aanwezig is. Formuleer heldere regels over het al dan niet gebruiken van alcohol binnen de voorziening. Besteed aandacht aan infectieziekten gekoppeld aan somatische controle. Wees alert op nieuwe toediening wijzen van drugs die mogelijk om andere organisatie en inrichting vragen. Overweeg de voor- en nadelen van een goede cooldown ruimte. Neem klachten van buurtbewoners serieus en inventariseer waar knelpunten liggen. Wanneer er sprake is van een geïntegreerde gebruiksruimte, zorg er dan voor dat cliënten die sanctie hebben bij de opvangvoorziening of deze niet willen bezoeken, toch de gebruiksruimte kunnen betreden. Besteed aandacht aan het tussentijds evalueren van het functioneren van de gebruiksruimte. Trimbos instituut 37

38 Trimbos instituut

8. Conclusies: ontwikkelingen op een rij Aantal gebruiksruimten en aantal bezoekers In 2010 zijn er in Nederland 37 gebruiksruimten, bedoeld voor harddruggebruikers die overwegend op straat hun drugs gebruik(t)en en vaak marginaal functioneren. In het oog springt dat er vanaf 2003 relatief veel geïntegreerde ruimten bij zijn gekomen met een overwegend breed aanbod. Het aantal gebruiksruimten dat jaarlijks nieuw opgezet wordt vertoont, na de piek in 2004-2005, een dalende trend. Ook het gemiddeld aantal bezoekers per dag nam met name bij geïntegreerde voorzieningen, sterk af. In 2010 is het gemiddeld aantal bezoekers bij geïntegreerde ruimten 22, bij de specifieke ruimten 24. Duidelijk is dat er hele kleine ruimten, met een gemiddeld aantal bezoekers van 2 per dag, maar ook grotere gebruiksruimten zijn waar gemiddeld 60 bezoekers per dag komen. Een verklaring voor de dalende trend van het aantal jaarlijks nieuw opgezette gebruiksruimten en het dalende bezoekers aantal is voor een groot deel gelegen in de afname van het aantal daklozen. 2 3 In Nederland en ook in andere landen zijn druggebruik, dakloosheid en overlast onlosmakelijk met elkaar verbonden. Druggebruik komt veel voor onder daklozen en vooral dakloze druggebruikers veroorzaken overlast door het kopen en gebruiken van drugs op straat. 13 14 Sinds een paar jaar is er een betere samenwerking op het gebied van daklozenopvang tussen overheid en maatschappelijke organisaties, welke ertoe geleid heeft dat veel druggebruikers van de straat onderdak hebben gevonden in een woonvoorziening. 2 4 Dientengevolge zijn er steeds minder gebruikers die gedwongen zijn hun drugs te consumeren in de publieke ruimte. De dalende trend van het aantal bezoekers van gebruiksruimten lijkt een gevolg te zijn van deze ontwikkeling. De bezoekers van gebruiksruimten zijn vooral harddrugverslaafden die geen dak boven hun hoofd hebben. Het gaat hier om de meest problematische groep harddruggebruikers. Doelen en doelgroep In 2010 zijn de doelstellingen van de meeste gebruiksruimten zowel overlastreductie als het beperken van gezondheidsschade. Er lijkt in vergelijking met 2003 minder een accent te liggen op overlastbestrijding als voornaamste doel een gebruiksruimte. Gebruiksruimten vervullen in 2010 met name een vangnetfunctie, waarbij het accent ligt op het bieden van een plek waar verslaafden veilig en rustig hun drugs kunnen gebruiken en het voorzien in de meest noodzakelijke medische en maatschappelijke zorg. Opvallend is dat bij het merendeel van de gebruiksruimten overlastreductie (bezemwagen) de aanleiding was voor de opzet van de ruimte. De aandacht voor het beperken van gezondheidsschade lijkt toe te nemen wanneer de ruimte eenmaal in gebruik is. Een aantal groepen gebruikers zou onvoldoende toegang hebben tot een gebruiksruimte. Genoemd worden Oost-Europeanen, mannelijke tippelaars, alcoholisten, druggebruikers met een eigen woning, jongere gebruikers, gebruikers die niet in de buurt verblijven waar de ruimte is gevestigd en mensen die geen regiobinding hebben. Dientengevolge blijven deze groepen aangewezen op andere plaatsen om te gebruiken, waardoor zij mogelijk een grotere kans op gezondheidsschade lopen. Trimbos instituut 39

Injecterende gebruikers De populariteit van injecterend druggebruik is de afgelopen jaren sterk afgenomen. 15 Van de Nederlandse heroïnegebruikers injecteert tegenwoordig nog zo n 10%. 9 Het roken van heroïne nam de afgelopen jaren toe evenals het gebruik van de rookbare variant van cocaïne, crack of basecoke genoemd. 9 10 16 17 Deze verschuiving in middel en gebruikswijze weerspiegelt zich in de inrichting van de gebruiksruimten: een afname van het aantal spuitplekken. Het aantal plaatsen om te injecteren is in 2010 gedaald naar gemiddeld vijf plaatsen. Het aantal rookplaatsen is sinds 2001 toegenomen van gemiddeld tien naar zestien en in 2010 weer afgenomen naar gemiddeld veertien plaatsen. Een nieuwe ontwikkeling is dat een aantal gebruiksruimten plekken hebben waar zowel gerookt als geïnjecteerd kan worden. Een aannemelijke verklaring voor deze ontwikkeling is de afname van het injecterend gebruik. Het is mogelijk dat in deze ruimten de plaatsen die aanvankelijk bedoeld zijn voor spuiten, nu ook gebruikt worden om te roken. Spuitomruil is al een aantal jaren onderdeel van het aanbod van veel gebruiksruimten en heeft het gewenste effect gehad: Het delen van (gebruikte) spuiten en naalden is de afgelopen jaren aanzienlijk afgenomen. 9 De vraag naar deze spuitomruil zal echter afnemen door het afnemende aantal gebruikers dat drugs injecteert. 9 Belangrijk is dat er spuitomruil beschikbaar blijft voor elke injecterende gebruiker. Alcohol Veel bezoekers van gebruiksruimten gebruiken naast harddrugs ook alcohol. Niet alleen druggebruik, maar ook overmatig alcoholgebruik veroorzaakt overlast in de publieke ruimte. Het aantal gebruiksruimten waar alcoholgebruik toegestaan is, is de afgelopen jaren toegenomen. Bij sommige gebruiksruimten is het gebruik van alcohol toegestaan in de rook/spuitruimte of in de huiskamer. Een kwart van de gebruiksruimten heeft een aparte ruimte gesitueerd waar alcohol genuttigd kan worden. Er lijkt behoefte te zijn aan ruimten waar naast drugs ook alcohol genuttigd mag worden. Waar druggerelateerde overlast afneemt wanneer drugs geconsumeerd worden in gebruiksruimten en niet in de publieke ruimte, is het aannemelijk dat alcoholgerelateerde overlast af zal nemen wanneer alcohol genuttigd kan worden in speciaal daartoe bestemde ruimten en niet op straat. De alcoholgebruiksruimte lijkt een opkomende voorziening die alcohol overlast kan reduceren. In april 2011 wordt een "Richtlijn Alcoholgebruikruimten" gepubliceerd die Tactus Verslavingszorg in opdracht van Resultaten Scoren heeft ontwikkeld. Zorg en begeleiding In 2010 krijgen begeleiding en medische zorg meer aandacht binnen gebruiksruimten in vergelijking met 2003. Er is een trend waarneembaar naar meer medisch geschoold personeel zoals verpleegkundigen. In 2010 bieden meer gebruiksruimten dan in 2003 een spreekuur met een arts of verpleegkundige en spuitomruil is in bijna alle ruimten beschikbaar. Gebruiksruimten verwijzen hun bezoekers indien nodig actief door naar intensievere zorg, bijvoorbeeld de verslavingszorg of de GGZ. Bijna alle gebruiksruimten geven op een actieve manier gezondheidsvoorlichting binnen hun voorziening. Opgemerkt moet worden dat onbekend is hoe frequent de gebruiksruimten gezondheidsvoorlichting geven. De thema's die voornamelijk aan bod komen tijdens deze voorlichtingen zijn hygiëne, veilig gebruik, infectieziekten en veilige seks. Hiermee lijkt er een toegenomen focus te liggen op het beperken van gezondheidsschade en het voorkomen van infectieziekten. 40 Trimbos instituut