SYMPOSIUM UCERF 2017 UTRECHT,

SYMPOSIUM UCERF 2017 UTRECHT, 11-04-2017

TOETSING VAN WILSBEKWAAMHEID BIJ DEMENTERENDE MENSEN ESTHER PANS

ESTHER PANS ADVOCAAT KENNEDY VAN DER LAAN WETENSCHAPPELIJK MEDEWERKER VRIJE UNIVERSITEIT LID-JURIST REGIONAAL TUCHTCOLLEGE VOOR DE GEZONDHEIDSZORG AMSTERDAM BESTUURSLID LEVENSEINDEKLINIEK CONTACT: ESTHER.PANS@KVDL.COM

Faculteit der Rechtsgeleerdheid

OPBOUW PRESENTATIE 1. Maatschappelijk-juridische context 2. De term wilsbekwaamheid 3. Casus: de Zeeuwse euthanasiezaak (2015) 4. Richtlijnen toetsing wilsbekwaamheid 5. Conclusie Faculteit der Rechtsgeleerdheid

WAT IS DEMENTIE? - COMBINATIE VAN SYMPTOMEN (SYNDROOM), WAARBIJ DE HERSENEN INFORMATIE NIET MEER GOED KUNNEN VERWERKEN - VERZAMELNAAM VOOR CA. 50 ZIEKTES. - MEEST VOORKOMENDE VORM: ZIEKTE VAN ALZHEIMER - VOORTS: VASCULAIRE DEMENTIE, FRONTOTEMPORALE DEMENTIE EN LEWY BODY DEMENTIE.

MAATSCHAPPELIJK-JURIDISCHE CONTEXT - 2050: aantal mensen met dementie zal wereldwijd verdrievoudigd zijn: 115.400.000 mensen (WHO). - Toename dementie = toename kwetsbare personen = rechtsbescherming voldoende? - Schatting overheid: 200.000 ouderen per jaar slachtoffer van misbruik (verwaarlozing, seksueel misbruik, financiële uitbuiting). Financieel misbruik: ca. 30.000 ouderen. - VWS-project "In Veilige Handen" + Mentorschap Nederland traint mensen alert te zijn op misbruik of slechte behandeling van ouderen. Faculteit der Rechtsgeleerdheid

MAATSCHAPPELIJK-JURIDISCHE CONTEXT Toename rechtszaken toetsing wilsbekwaamheid Vermogensrecht: 1. testamentwijzigingen/erfenissen, bijv. Hof Den Bosch 6 oktober 2015 (ECLI:NL:GHSHE:2015:3901) 2. schenkingen: Hof Arnhem 25 augustus 2016 (ECLI:NL:GHARL:2016:7174) 3. huwelijken op het sterfbed, Rb. Utrecht, 24 november 2010 (ECLI:NL:RBUTR:2010:BO6170) Medisch tuchtrecht: toetsing van wilsbekwaamheid: RTG Amsterdam 21 maart 2017 (ECLI:NL:TGZRAMS:2017:27) Familierecht: bewind, mentorschap, curatele. Faculteit der Rechtsgeleerdheid

WILSBEKWAAMHEID Definities (I/II): - Raad van Europa (Aanbeveling (99)4, part. 1, nr. 1): de feitelijke onmogelijkheid om zelf en zelfstandig een vrije en bewuste wil te vormen of deze tot uiting te brengen, ongeacht de psychische of fysieke oorzaak daarvan. - Art. 1:450 lid 1 BW: door geestelijke/lichamelijke toestand tijdelijk/duurzaam niet in staat zijn nietvermogensrechtelijke belangen behoorlijk waar te nemen.

WILSBEKWAAMHEID Definities (II/II): - Art. 7:465 BW: niet in staat tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake (Wgbo); - Wgbo: een patiënt is wilsbekwaam als hij ook feitelijk bekwaam is. Uitgangspunt is wilsbekwaamheid tot het tegendeel is bewezen.

WILSBEKWAAMHEID Gradaties: Gedeeltelijke wilsbekwaamheid = strekt zich uit tot een deel van de persoonlijke/vermogensrechtelijke belangen van de meerderjarige en/of een tijdelijke aantasting van het beoordelingsvermogen (heldere periodes); Voorbeelden: beginnende dementie, manische depressiviteit, ernstige pijnen, hevige koorts, zware medicatiekuren, traumatische ervaringen; Algehele wilsonbekwaamheid = bijvoorbeeld coma.

SPANNING REALITEIT EN WETTELIJK UITGANGSPUNT - Ideaal van de autonome en goed geïnformeerde persoon die vrije keuzes maakt vs. realiteit van gebrekkig begrip, niet volledige informatie, etc. - The right to make poor decisions - Als filosofisch concept problematisch, als juridische maatstaf ook? Faculteit der Rechtsgeleerdheid

DE ZEEUWSE EUTHANASIEZAAK VOORJAAR 2015 Feiten - Vrouw van 80 jaar, wonende in verpleeghuis Vlissingen; - Hersenbloeding op 79-jarige leeftijd (oktober 2013), ervoor zelfstandige woning, vol en actief leven geleid; - Euthanasiewens sinds mei 2014, verklaring: maart 2015; - Sinds hersenbloeding: geheel verlamd, woordvindingsstoornissen, heldere momenten, geestelijke toestand vergelijkbaar met dementieel syndroom; - Verpleeghuis: mevrouw is niet wilsbekwaam; - Patiënte: oneens met dit oordeel, verzoekt de Levenseindekliniek haar euthanasiewens uit te voeren.

DE ZEEUWSE EUTHANASIEZAAK APRIL 2015 Toetsing wilsbekwaamheid 80-jarige patiënte: 1. Algemene cognitieve screening door psychologe verpleeghuis mei 2014 en maart 2015; 2. Gespreksverslagen arts SLK over euthanasieverzoek in de periode oktober 2015 tot en met februari 2015; 3. Onderzoeksverslag psychiater januari 2015; 4. Onderzoeksverslag SCEN-arts februari 2015; 5. Notariële volmacht oktober 2014.

ZEEUWSE EUTHANASIEZAAK VOORJAAR 2015 - Rb. Middelburg 15 april 2015 (ECLI:NL:RBZWB: 2015:2681); - Rb. Midden-Nederland 21 april 2015 (ECLI:NL: RBMNE:2015:2870); - Annotaties Hendriks (Medisch Contact) en Ploem (TvGR); - Artikelen NRC Handelsblad, de Volkskrant, de PZC. Faculteit der Rechtsgeleerdheid

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID Artsen: - KNMG Stappenplan bij beoordeling van wilsbekwaamheid (bijlage 9 bij: Implementatie van de Wgbo / Van wet naar praktijk, deel 2 Informatie en toestemming, Utrecht 2004) Notarissen: - Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid ten behoeve van notariële dienstverlening (Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie, Den Haag 2006)

WILSBEKWAAMHEID (PARL. GESCH. WGBO) - Hulpverlener stelt wilsbekwaamheid vast door waarneming van de totale geestelijke toestand van de patiënt; - Aard van de verrichting versus geestelijke toestand: wel/nietingrijpende verrichtingen; - Overleg met ouders, voogd, curator of inwinnen advies vakgenoot; - Eigen verantwoordelijkheid arts; - Motivering moet rechterlijke toetsing kunnen doorstaan. (Kamerstukken II, 21 561, nr. 6, p. 53) Faculteit der Rechtsgeleerdheid

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID KNMG Stappenplan (stap 1-15) bij beoordeling van wilsbekwaamheid 2004 1. Contextafhankelijk begrip 2. Aanleiding beoordeling wilsbekwaamheid 3. Besluit tot formele beoordeling 4. Voorbereiding patiënt (t.a.v. beoordeling) 5. Informatieverstrekking patiënt (t.a.v. behandeling) 6. Evaluatie beslisvaardigheid (vier niveaus) 7. Evt: psychiatrisch onderzoek 8. Overleg andere betrokken hulpverleners

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID KNMG Stappenplan (stap 1-15) bij beoordeling van wilsbekwaamheid 2004 9. Overleg met vertegenwoordiger 10. Beoordeling wilsbekwaamheid 11. Bespreken oordeel met patiënt 12. Mogelijkheid tot herstel wilsbekwaamheid? 13.Vraag de vertegenwoordiger om toestemming 14.Bij verzet patiënt: zijn er minder ingrijpende alternatieven? 15.Besluit over uitvoering behandeling

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID KNMG Stappenplan bij beoordeling van wilsbekwaamheid 2004, stap 6: beoordeling beslisvaardigheid: Niveaus van beslisvaardigheid: 1. Vermogen een keuze uit te drukken; 2. Begrijpen van de relevante informatie; 3. Beseffen en waarderen van de betekenis van de informatie voor de eigen situatie; 4. Logisch redeneren/betrekken van informatie in het overwegen van behandelopties.

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid ten behoeve van notariële dienstverlening (Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie, Den Haag 2006) 1. Aanleiding tot twijfel? 2. Indicatoren 3. Formeel besluit tot beoordeling wilsbekwaamheid 4. Stel adequate vragen (+ 2 medewerkers erbij betrekken) 5. Beoordeel de beslisvaardigheid (4 niveaus) 6. Bepaal of de cliënt wilsbekwaam is voor de gevraagde dienstverlening (blijvend wilsonbekwaam, dan: arts) 7. Vastlegging besluitvorming in het dossier.

RICHTLIJNEN TOETSING WILSBEKWAAMHEID Tussenconclusie - Richtlijn arts veel uitvoeriger en concreter dan richtlijn notaris + meer betrokkenheid (derde-)deskundigen; - Kennis en opleiding notaris toereikend voor toetsing wilsbekwaamheid? - Beoordeling notaris lijkt sterk geënt op professionele intuïtie ; laat veel ruimte voor subjectieve beoordeling; - Doorverwijzing naar arts ligt in handen notaris; - Toetsing wilsbekwaamheid t.a.v. nietvermogensrechtelijke belangen beter gewaarborgd dan t.a.v. vermogensrechtelijke belangen.

CONCLUSIE (I/II) - Dementie is een groot en groeiend fenomeen, mede doordat ouderen langer thuis wonen; - Dementie is een progressieve ziekte: wilsbekwaamheid voor bepaalde beslissing verandert in de tijd; - Ouderen met dementie zijn kwetsbaar voor misbruik; - Vaststelling wilsbekwaamheid is formele beslissing die tijdrovend/bewerkelijk is voor de arts/notaris; - Toetsing wilsbekwaamheid is beslissing met grote gevolgen voor de demente oudere (en die bedreigend is); - Spanning tussen bescherming en autonomie oudere: per beslissing afwegen. Faculteit der Rechtsgeleerdheid

A.A. (Bert) Keizer (verpleegarts/filosoof en publicist): Lijden bij dementie is heel erg. Daar kom je niet achter met een bezoekje tijdens je ochtendspreekuur. Patiënten voelen zich dom, hulpeloos. Gesprekken kunnen ze niet meer volgen, die vinden plaats in een wereld waarvan ze weten dat ze daar voorgoed uitgeschopt zijn. Dat is grof leed. Faculteit der Rechtsgeleerdheid

CONCLUSIE (II/II) - In het gezondheidsrecht selectie en toetsing door arts, in het vermogensrecht selectie door notaris; - Nadruk toetsing lijkt te liggen op interne factoren (wilsvorming), minder op externe factoren (beïnvloeding); - Toetsing wilsbekwaamheid professionaliseren? Enerzijds bedreigend/belastend voor de oudere en bewerkelijk voor de arts/notaris, anderzijds: grote belangen oudere; - Juridische procedures (civiel-, tucht-, familierecht) over gevolgen (vermeend?) wilsonbekwaam genomen beslissingen moeilijk achteraf te toetsen; - Wettelijk systeem is sterk afhankelijk van alertheid professionals (arts/notaris) en/of naasten.

AFWEGINGEN BIJ TOETSING WILSBEKWAAMHEID Bescherming Autonomie Belasting oudere en professional Geen belasting oudere en professional Duidelijkheid Onduidelijkheid (+ kans op misbruik)