ICT in Zuid-Holland Bureau Louter Auteurs: Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever: Kennisalliantie Contactpersonen bij opdrachtgever: Edward Gilding en Jacqueline Schardijn Bureau Louter Rotterdamseweg 183c 2629 HD Delft Telefoon: 015-2682556 peter@bureaulouter.nl www.bureaulouter.nl
Inhoud 1 Inleiding 4 1.1 Vraagstelling 4 1.2 Afbakening ICT-sector 4 1.3 Regionale schaalniveaus 5 1.4 Leeswijzer 6 2 Omvang arbeidsplaatsen, vestigingen en toegevoegde waarde 7 2.1 Arbeidsplaatsen 7 2.2 Vestigingen 9 2.3 Toegevoegde waarde 12 2.4 De ICT-sector op de kaart 14 3 Ontwikkeling arbeidsplaatsen en vestigingen 19 3.1 Ontwikkeling arbeidsplaatsen 19 3.2 Ontwikkeling vestigingen 22 3.3 Ontwikkeling ICT op de kaart 24 4 Bedrijvigheidsdynamiek 28 4.1 Startende bedrijven 28 4.2 Bedrijvigheidsdynamiek 31 4.3 Midden- en kleinbedrijf 36 5 Bedrijfseconomische gegevens 46 5.1 Rechtsvorm en buitenlandse zeggenschap 46 5.2 Bedrijfseconomische gegevens 48 6 Arbeidsmarkt en onderwijs 51 6.1 Leeftijdsopbouw werknemers ICT-sector 51 6.2 Studenten in ICT-opleidingen 52 6.3 Vacatures en spanningsindicator arbeidsmarkt ICT-beroepen 53 6.4 Arbeidsmarktperspectieven ICT-opleidingen 57 7 Technologie 60 7.1 Gemiddeld opleidings- en beroepsniveau ICT-sector 60 7.2 Octrooiaanvragen in ICT 61 8 Cross overs 64 8.1 ICT-opleidingen en ICT-beroepen per sector 64 8.2 Inkoop van ICT-producten en ICT-diensten 67 8.3 Diverse typen ICT-gebruik per sector 68 8.4 Totaalbeeld ICT-gevoelige sectoren 71 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 2
Bijlagen I Gebiedsindelingen 77 II Ruimtelijke spreiding ICT-sector 80 III Ruimtelijke ontwikkeling ICT-sector, 1996-2012 85 IV Ruimtelijke spreiding bedrijvigheidsdynamiek 89 VII Octrooiaanvragen Telecom en ICT 94 VIII CBS-onderzoek ICT-gebruik 96 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 3
1 Inleiding 1.1 Vraagstelling In opdracht van verschillende partijen (Provincie Zuid-Holland, regio Haaglanden, gemeenten Rotterdam, Den Haag, Delft en Leiden) voert de Kennisalliantie momenteel onderzoek uit naar de ICT-sector in Zuid-Holland. Het doel is de kansen en bedreigingen/belemmeringen van de ICT in de regio inzichtelijk te maken. Tevens zullen de onderzoeksresultaten voor overheden, bedrijven en kennisinstellingen aangrijpingspunten moeten leveren om de ICT-sector in combinatie met andere sectoren te stimuleren (via een op te stellen uitvoeringsprogramma). De ICT moet daarbij breder worden gezien dan alleen de typen bedrijvigheid die ICT als kerncompetentie hebben. Ook de verwevenheid met andere sectoren, zogenaamde cross overs zijn van belang, zoals bijvoorbeeld tussen ICT en zorg. Door de Kennisalliantie is aan Bureau Louter verzocht een rapport op te stellen met gegevens over de ICT op gemeentelijk en/of regionaal niveau. Het betreft gegevens over de economische betekenis, de arbeidsmarkt en onderwijs. Waar mogelijk is een benchmark met landelijke gegevens gewenst. In het vervolg van dit hoofdstuk is eerst de ICT-sector afgebakend met behulp van zogenaamde sbi-codes (paragraaf 1.2). In paragraaf 1.3 is aangegeven op welke ruimtelijke schaalniveaus de resultaten van het onderzoek zullen worden gepresenteerd. In paragraaf 1.4 tenslotte staat een korte leeswijzer met de thema s die in dit onderzoek centraal staan. 1.2 Afbakening ICT-sector Bij het afbakenen van de ICT-sector is niet het gebruikmaken van ICT bepalend. In dat geval zou vrijwel elk bedrijf in Nederland tot de ICT-sector gerekend kunnen worden. Bepalend is of de kerncompetentie van een bedrijf het leveren van ICT-producten of ICT-diensten is. ICT is de samenvoeging van twee groepen van technologieën, namelijk informatietechnologie (IT) en communicatietechnologie (CT). Tot de informatietechnologie worden gerekend hardware en software producten en diensten. Communicatietechnologie betreft communicatieapparatuur en communicatiediensten. Elk bedrijf is voorzien van een codering om de bedrijfsactiviteiten mee te omschrijven. Deze zogenaamde sbi-codering (Standaard BedrijfsIndeling) bestaat op het meest fijnmazige niveau uit ongeveer 900 verschillende typen bedrijfsactiviteiten (sbi-codes). Door Bureau Louter is uit deze lijst een selectie van sbi-codes gemaakt. Naast een beoordeling van de lijst met sbi-codes is tevens gebruik gemaakt van enkele bestaande indelingen. Genoemd kunnen bijvoorbeeld worden een onderzoek van TNO uit 2000 en een indeling van de OESO 1. Binnen de ICT-sector zijn daarnaast nog segmenten onderscheiden, omdat er binnen de sector verschillen in typen activiteiten bestaan (bijvoorbeeld softwarebedrijven versus telecombedrijven, maar ook bedrijven die hardware produceren - in Nederland overigens een kleine sector). Tevens is het segment media onderscheiden. Deze activiteiten zijn niet tot de harde kern van de ICT gerekend, maar het betreft wel activiteiten die zeer intensief gebruik maken van ICT. Door TNO STB werden deze typen activiteiten in hun indeling uit 2000 aangeduid als ICT-content: productie en distributie). In tabel 1.1 staat de aldus opgestelde afbakening van de ICT-sector. 1 Zie TNO STB (2000) Spectre, ICT and its spatial externalities. De OESO-lijst staat in CBS (2012) ICT, kennis en economie. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 4
Tabel 1.1 Afbakening van de ICT-sector ICT Sbi-code Type activiteiten ICT productie 2611 Vervaardiging van elektronische component 2612 Vervaardiging van elektronische printplaten 2620 Vervaardiging van computers en randapparatuur 2630 Vervaardiging van communicatieapparatuur 2640 Vervaardiging van consumentenelektronica 2651 Vervaardiging van meet-, regel-, navigatieapparatuur 2680 Vervaardiging van informatiedragers 2732 Vervaardiging van overige elektronische kabels 2823 Vervaardiging van kantoormachines en apparatuur 2899 Vervaardiging van overige machines ICT diensten 4651 Groothandel in computers en randapparatuur 4741 Winkels in computers 5821 Uitgeverijen van computerspellen 5829 Overige uitgeverijen van software 6201 Produceren/uitgeven software 6202 Advisering infotechnologie 6203 Beheer van computerfaciliteiten 6209 Overige dienstverlenende activiteiten in informatietechnologie 6311 Gegevensverwerking, webhosting 6312 Webportals 9511 Reparatie van computers en randapparatuur Telecom 4652 Groothandel in elektro/telecommunicatieapparatuur 4742 Winkels in telecommunicatieapparatuur 6110 Draadgebonden telecommunicatie 6120 Draadloze telecommunicatie 6130 Telecommunicatie via satelliet 6190 Overige telecommunicatie 9512 Reparatie van communicatieapparatuur Media (ICT-content) 5811 Uitgeverijen van boeken 5813 Uitgeverijen van kranten 5814 Uitgeverijen van tijdschriften 5819 Overige uitgeverijen 59111 Productie van films 59112 Productie van televisieprogramma s 5912 Facilitaire activiteiten voor film/tv 5913 Distributie van films/televisieproduct 6010 Radio-omroepen 6020 Televisieomroepen 6321 Persagentschappen 6329 Overige dienstverlenende activiteiten in informatievoorziening 7311 Reclamebureaus 7320 Markt-/opinieonderzoekbureaus 1.3 Regionale schaalniveaus Door de Kennisalliantie worden gegevens gewenst op nationaal, regionaal (provincie Zuid- Holland) en gemeentelijk niveau. Veelal zijn nationale gegevens gewenst om de positie van Zuid- Holland of deelgebieden daarbinnen af te zetten tegen het landelijk gemiddelde. Niet alle gegevens zijn op het ruimtelijk schaalniveau van gemeenten beschikbaar. Een vereiste binnen het onderzoek was dat de gegevens in ieder geval op het niveau van de provincie Zuid-Holland beschikbaar moeten zijn. Naast deze driedeling is soms gebruik worden gemaakt van afwijkende gebiedsindelingen: Gegevens tussen het niveau van de provincie en de gemeenten: het subregionaal niveau. Zo zijn soms geen gegevens (zoals bedrijfseconomische gegevens) beschikbaar op peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 5
gemeentelijk niveau, maar wel op het niveau van de twee grote Kamer van Koophandel gebieden in Zuid-Holland. En sommige arbeidsmarktgegevens zijn niet op gemeentelijk niveau beschikbaar, maar wel voor een indeling in vijf gebieden binnen Zuid-Holland. Weer andere gegvens zijn beschikbaar op het niveau van 6 COROP-gebieden binnen Zuid-Holland. Kaartbeelden die zijn gebaseerd op het vestigingenregister van Zuid-Holland zijn opgebouwd vanaf het postcodeniveau. Gegevens op postcodeniveau zullen overigens slechts in de vorm van de kaartbeelden worden weergegeven. 1.4 Leeswijzer In dit onderzoek staat vooral het leveren van gegevens over verschillende thema s die samenhangen met ICT centraal. In totaal zijn er zeven hoofdstukken. In elk hoofdstuk staat eerst een korte introductie op het thema, worden vervolgens gegevens gepresenteerd en waar nodig voorzien van een technische toelichting. Tenslotte wordt een beknopte inhoudelijke interpretatie gepresenteerd. De volgende zeven thema s worden uitgewerkt voor de ICT-sector: De omvang van de ICT-sector in termen van arbeidsplaatsen, vestigingen en toegevoegde waarde (hoofdstuk 2). Ontwikkelingen in de ICT-sector op wat langere termijn in termen van arbeidsplaatsen en vestigingen (hoofdstuk 3). De bedrijvigheidsdynamiek, bijvoorbeeld gemeten in termen van oprichtingen en opheffingen en het belang van ZZP ers en het MKB (hoofdstuk 4). Bedrijfseconomische gegevens. Hiervan zijn gegevens beschikbaar van recente ontwikkelingen van indicatoren als omzet, export en concurrentiepositie (hoofdstuk 5). Kenmerken van de arbeidsmarkt en het onderwijs, bijvoorbeeld de leeftijdsopbouw van ICT-personeel, aantallen leerlingen/studenten die momenteel een ICT-opleiding volgen, vacatures en de spanning op de arbeidsmarkt (hoofdstuk 6). Hoogwaardigheid en technologie, gemeten aan de hand van het gemiddeld opleidingsniveau en beroepsniveau van het ICT-personeel en octrooiaanvragen in de technologievelden ICT en Telecommunicatie (hoofdstuk 7). Cross overs van ICT met andere sectoren. Daarbij wordt gebruik gemaakt van, op nationaal niveau gemeten, indicatoren als het aandeel van personeel met een ICTopleiding en/of ICT-beroep per economische sector, de mate waarin de ICT goederen en/of diensten levert aan andere sectoren en het verschil tussen economische sectoren in ICT-toepassingen. Op basis daarvan is de ICT-gevoeligheid van sectoren bepaald en zijn ruimtelijke verschillen daarin op de kaart gezet (hoofdstuk 8). peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 6
2 Omvang arbeidsplaatsen, vestigingen en toegevoegde waarde Het economisch belang is bepaald aan de hand van het aantal arbeidsplaatsen (paragraaf 2.1), het aantal vestigingen (paragraaf 2.2) en de toegevoegde waarde (paragraaf 2.3). Daarbij is een onderscheid gemaakt naar segmenten binnen de ICT. Het resultaat is weergegeven in de vorm van tabellen. Daarnaast staan in paragraaf 2.4 kaartbeelden, waaruit de ruimtelijke spreiding en ruimtelijke clustering duidelijk wordt. 2.1 Arbeidsplaatsen Technische toelichting bij de tabellen Achtereenvolgens staan in de tabellen de scores voor Nederland, Zuid-Holland en acht kernen van stadsgewesten (Rotterdam, Den Haag, Delft, Leiden en Dordrecht) of regionale kernen (Alphen a/d Rijn, Gouda en Gorinchem). Dit is gebaseerd op de gebiedsindeling van Bureau Louter (zie bijlage I). De overige gemeenten zijn onderverdeeld naar respectievelijk het stadsgewest Rotterdam, de combinatie van de stadsgewesten Den Haag en Leiden en gemeenten in overige, landelijke gebieden. Per blok zijn de gemeenten steeds van hoog naar laag geordend op basis van het totaal aantal inwoners in 2012. Weergegeven zijn de resultaten voor de drie ICT-segmenten, de totale ICT-sector en de ICT-content sector Media (die zelf niet tot de ICT-sector is gerekend). Tabellen zijn opgesteld voor absolute aantallen (in bijlagen) en de relatieve vertegenwoordiging (uitgedrukt per duizend inwoners van 15-64 jaar in het gebied). De nationale gegevens zijn gebaseerd op het LISA-bestand, de gegevens voor Zuid-Holland op het vestigingenregister van de Provincie, dat overigens ook onderdeel uitmaakt van het landelijke LISA-bestand. In bijlage II, tabel II.1, staat het aantal arbeidsplaatsen in de ICT per gemeente, onderverdeeld naar segmenten (zie ook Technische toelichting bij tabellen ). In tabel 2.1 is de relatieve vertegenwoordiging weergegeven. Daarbij is gecorrigeerd voor verschillen in omvang van gemeenten, door het aantal arbeidsplaatsen te bepalen per duizend inwoners van 15-64 jaar. Blauw gemarkeerd zijn scores boven het nationaal gemiddelde (dat geldt ook voor veel andere tabellen, later in het rapport). Tabel 2.1 Arbeidsplaatsen per 1000 inwoners van 15-64 jaar in de ICT-sector, 2012 ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Nederland 4,0 19,0 5,1 28,1 12,2 Zuid-Holland 2,4 15,5 6,6 24,5 7,2 Rotterdam 0,5 15,1 4,7 20,3 10,2 's-gravenhage 2,8 13,3 22,4 38,5 11,2 Leiden 0,4 17,3 1,5 19,2 7,3 Delft 9,6 44,1 3,3 57,0 6,0 Dordrecht 5,8 10,0 2,4 18,2 8,6 Gouda 1,7 28,3 6,2 36,2 4,1 Alphen aan den Rijn 1,5 13,4 2,9 17,8 12,7 Gorinchem 0,0 26,3 11,9 38,2 4,6 Schiedam 3,3 5,5 3,2 11,9 4,3 Spijkenisse 0,1 3,2 1,2 4,5 1,2 Vlaardingen 1,1 4,2 1,4 6,7 2,0 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 7
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Capelle aan den IJssel 0,6 39,8 21,2 61,5 7,4 Lansingerland 0,2 11,8 9,6 21,6 5,1 Goeree-Overflakkee 1,8 7,9 0,4 10,1 1,9 Barendrecht 0,5 13,7 3,5 17,7 3,8 Ridderkerk 1,4 14,5 7,7 23,6 5,8 Zwijndrecht 4,2 5,2 1,6 11,0 3,1 Zuidplas 1,7 9,1 1,6 12,3 5,5 Hellevoetsluis 0,0 1,9 1,6 3,6 2,6 Maassluis 1,8 6,0 1,4 9,3 2,8 Papendrecht 1,1 5,6 6,1 12,7 2,2 Binnenmaas 0,2 3,5 1,1 4,8 1,7 Krimpen aan den IJssel 2,5 4,3 1,4 8,2 2,7 Hendrik-Ido-Ambacht 0,0 13,3 4,6 17,9 2,3 Albrandswaard 0,8 5,2 0,5 6,6 3,7 Oud-Beijerland 0,5 9,9 6,7 17,1 5,9 Brielle 0,2 2,5 0,0 2,7 4,8 Nederlek 12,6 2,7 0,8 16,2 2,7 Westvoorne 0,3 3,8 0,1 4,3 1,5 Cromstrijen 1,6 5,2 1,1 7,8 5,4 Bernisse 0,9 2,4 1,1 4,4 2,2 Korendijk 0,1 1,7 0,1 2,0 2,6 Strijen 9,1 1,7 0,3 11,2 0,8 Ouderkerk 0,0 1,8 0,0 1,8 2,2 Zoetermeer 11,5 52,5 5,8 69,8 8,6 Westland 6,0 10,5 5,5 21,9 5,1 Leidschendam-Voorburg 0,1 14,7 1,2 15,9 4,7 Pijnacker-Nootdorp 2,2 13,5 2,9 18,6 3,1 Rijswijk 4,3 69,3 8,6 82,1 22,3 Leiderdorp 3,1 5,4 0,1 8,6 6,4 Wassenaar 0,5 8,4 0,9 9,7 7,0 Voorschoten 4,2 2,3 0,7 7,2 3,0 Oegstgeest 0,3 5,7 0,2 6,3 8,3 Midden-Delfland 0,0 5,8 0,0 5,8 4,4 Zoeterwoude 2,8 35,3 7,8 45,8 5,4 Molenwaard 1,5 4,4 1,2 7,1 4,1 Sliedrecht 1,8 22,2 7,3 31,4 4,4 Leerdam 0,1 14,9 0,7 15,7 5,6 Alblasserdam 0,3 17,8 5,5 23,7 3,4 Hardinxveld-Giessendam 0,0 33,4 2,7 36,1 6,8 Giessenlanden 0,0 3,6 2,9 6,5 10,9 Zederik 0,0 2,1 0,6 2,7 9,2 Bodegraven-Reeuwijk 0,2 45,8 4,5 50,5 3,4 Nieuwkoop 0,4 3,3 1,0 4,7 3,2 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 8
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Kaag en Braassem 0,1 8,4 0,2 8,6 2,0 Waddinxveen 8,2 14,8 4,6 27,6 7,6 Rijnwoude 0,0 8,6 5,7 14,4 4,9 Boskoop 0,1 2,5 0,0 2,6 3,3 Schoonhoven 2,8 2,2 8,8 13,8 2,8 Vlist 0,0 3,7 1,8 5,5 5,6 Bergambacht 1,3 6,5 0,0 7,8 3,1 Katwijk 2,1 3,1 1,0 6,2 3,5 Teylingen 1,2 4,9 4,3 10,4 4,5 Noordwijk 10,3 11,1 1,2 22,6 9,1 Lisse 8,8 7,7 2,9 19,4 13,7 Hillegom 2,1 6,0 2,6 10,8 10,2 Noordwijkerhout 0,0 5,2 0,0 5,2 2,7 In totaal werken er in Nederland 312 duizend mensen in de ICT-sector (zie bijlage II, tabel II.1). De meesten daarvan werken in ICT Software. ICT Hardware is in Nederland geen grote sector. In Zuid-Holland zijn ruim 58 duizend mensen werkzaam in de ICT, waarvan slechts een klein deel in ICT Hardware, maar een aanzienlijk deel in Telecom (onder andere door de vestiging van KPN). Den Haag is de gemeente met het grootste aantal arbeidsplaatsen bij in die gemeente gevestigde bedrijven en instellingen in de ICT (ruim 13 duizend, waarvan bijna 60% in Telecom). De Hofstad wordt op respectabele afstand gevolgd door Rotterdam. Opvallend veel ICT is gevestigd in Zoetermeer en Delft (beide met vooral veel ICT Software). In tabel 2.1 staat het aantal arbeidsplaatsen geschaald naar de omvang in termen van het aantal inwoners van 15-64 jaar. Dan blijkt dat de ICT-sector in relatieve zin minder sterk is vertegenwoordigd in Zuid-Holland dan nationaal gemiddeld, met uitzondering van Telecom. In de top-5 van gemeenten staan nu zeker niet alleen steden. De top-5 wordt gevormd door Rijswijk, Zoetermeer, Capelle a/d IJssel, Delft en Bodegraven-Reeuwijk. Het zijn dus eerder suburbane gemeenten, met een goede aansluiting op het snelwegennet die een relatief sterke vertegenwoordiging van de ICT-sector kennen. Zelfs in relatieve zin blijft Den Haag overigens de Telecomhoofdstad, op de voet gevolgd door Capelle a/d IJssel. Rijswijk neemt positie 1 in wat betreft ICT Software, gevolgd door Zoetermeer. In ICT Hardware wordt de toplijst gevormd door Nederlek, Zoetermeer, Noordwijk en Delft, waarbij het voor Nederlek en Noordwijk overigens om kleine aantallen arbeidsplaatsen in absolute zin gaat. Bij de sterk ICT-gerelateerde Mediasector valt het op dat in slechts drie gemeenten in Zuid-Holland sprake is van een sterkere relatieve vertegenwoordiging dan het nationaal gemiddelde, namelijk Rijswijk, Lisse en Alphen a/d Rijn. 2.2 Vestigingen In bijlage II, tabel II.2, staat het aantal vestigingen in de ICT per gemeente, onderverdeeld naar segmenten (zie ook Technische toelichting bij tabellen ). In tabel 2.2 is de relatieve vertegenwoordiging weergegeven. Daarbij is gecorrigeerd voor verschillen in omvang van gemeenten, door het aantal arbeidsplaatsen te bepalen per duizend inwoners van 15-64 jaar. Gemarkeerd zijn scores boven het nationaal gemiddelde. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 9
Tabel 2.2 Vestigingen per 1000 inwoners van 15-64 jaar in de ICT-sector, 2012 ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Nederland 0,15 4,71 0,48 5,33 4,16 Zuid-Holland 0,09 3,05 0,44 3,58 2,21 Rotterdam 0,06 2,05 0,49 2,59 2,28 's-gravenhage 0,04 4,52 0,51 5,07 3,83 Leiden 0,06 3,05 0,42 3,53 2,28 Delft 0,25 7,05 0,42 7,72 2,94 Dordrecht 0,09 2,53 0,53 3,14 1,68 Gouda 0,09 2,77 0,55 3,41 1,83 Alphen aan den Rijn 0,16 3,63 0,55 4,34 2,31 Gorinchem 0,00 3,32 0,69 4,01 2,03 Schiedam 0,16 1,77 0,41 2,33 1,34 Spijkenisse 0,06 1,14 0,30 1,50 0,58 Vlaardingen 0,04 1,36 0,41 1,81 1,08 Capelle aan den IJssel 0,09 3,97 0,63 4,69 1,40 Lansingerland 0,14 3,21 0,45 3,80 2,18 Goeree-Overflakkee 0,06 1,49 0,23 1,78 0,78 Barendrecht 0,03 3,51 0,45 3,99 1,33 Ridderkerk 0,14 2,12 0,63 2,88 1,53 Zwijndrecht 0,14 1,83 0,39 2,35 1,65 Zuidplas 0,26 2,84 0,48 3,58 1,73 Hellevoetsluis 0,00 1,26 0,26 1,52 0,67 Maassluis 0,10 1,84 0,34 2,27 1,16 Papendrecht 0,10 2,15 0,49 2,73 0,93 Binnenmaas 0,11 1,77 0,43 2,30 1,02 Krimpen aan den IJssel 0,23 1,48 0,40 2,11 1,31 Hendrik-Ido-Ambacht 0,00 3,00 0,49 3,49 1,09 Albrandswaard 0,12 2,65 0,30 3,07 1,74 Oud-Beijerland 0,13 2,62 0,46 3,21 1,77 Brielle 0,09 1,60 0,00 1,69 1,22 Nederlek 0,11 1,54 0,44 2,09 1,65 Westvoorne 0,12 1,84 0,12 2,07 1,27 Cromstrijen 0,36 2,89 0,24 3,49 1,56 Bernisse 0,24 1,96 0,49 2,69 1,10 Korendijk 0,14 1,72 0,14 2,01 0,86 Strijen 0,34 1,52 0,17 2,03 0,51 Ouderkerk 0,00 1,17 0,00 1,17 1,96 Zoetermeer 0,11 5,19 0,45 5,75 2,51 Westland 0,15 3,58 0,52 4,24 2,05 Leidschendam-Voorburg 0,04 4,45 0,39 4,89 2,75 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 10
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Pijnacker-Nootdorp 0,12 4,72 0,43 5,28 2,15 Rijswijk 0,17 6,33 0,73 7,23 4,40 Leiderdorp 0,12 2,69 0,06 2,87 2,46 Wassenaar 0,13 4,74 0,26 5,14 3,88 Voorschoten 0,20 1,66 0,33 2,20 2,33 Oegstgeest 0,07 2,30 0,07 2,43 1,67 Midden-Delfland 0,00 4,01 0,00 4,01 3,84 Zoeterwoude 0,18 2,58 0,92 3,69 2,03 Molenwaard 0,22 1,74 0,16 2,12 1,30 Sliedrecht 0,07 2,41 0,59 3,06 1,17 Leerdam 0,08 2,18 0,30 2,55 1,80 Alblasserdam 0,17 3,25 1,08 4,50 0,83 Hardinxveld-Giessendam 0,00 2,50 0,63 3,13 1,25 Giessenlanden 0,00 1,38 0,32 1,70 2,12 Zederik 0,00 1,39 0,23 1,62 2,42 Bodegraven-Reeuwijk 0,14 4,26 0,57 4,98 1,66 Nieuwkoop 0,22 2,01 0,11 2,34 1,40 Kaag en Braassem 0,06 2,41 0,06 2,53 1,35 Waddinxveen 0,06 3,11 0,55 3,72 1,89 Rijnwoude 0,00 2,57 0,50 3,07 1,99 Boskoop 0,10 2,37 0,00 2,47 1,86 Schoonhoven 0,13 1,18 0,79 2,10 2,10 Vlist 0,00 1,93 0,16 2,09 3,38 Bergambacht 0,49 2,76 0,00 3,25 1,95 Katwijk 0,07 1,17 0,17 1,42 1,17 Teylingen 0,04 2,21 0,26 2,52 2,00 Noordwijk 0,18 2,71 0,24 3,12 2,24 Lisse 0,41 2,25 0,61 3,28 1,98 Hillegom 0,15 2,14 0,29 2,58 1,25 Noordwijkerhout 0,00 1,96 0,00 1,96 1,37 In totaal zijn er ruim 59 duizend vestigingen in de ICT-sector in Nederland, waarvan ruim 8 duizend in Zuid-Holland (zie tabel II.2 in bijlage II). Aan de hand van tabel II.1 en tabel II.2 kan het gemiddeld aantal arbeidsplaatsen per vestiging worden berekend. In Nederland is dat 5.3 en in Zuid-Holland 6.9. Naar sectoren uitgesplitst zijn de gemiddelden voor ICT Hardware, ICT Software, Telecom en Media in Nederland respectievelijk 26.3, 4.0, 10.7 en 2.9 en in Zuid- Holland respectievelijk 26.2, 5.1, 15.0 en 3.3. In de ICT Hardware zijn de bedrijven dus gemiddeld aanzienlijk groter dan in ICT Software (en zeker dan in Media). Met uitzondering van ICT Hardware zijn de bedrijven in Zuid-Holland gemiddeld wat groter dan het nationaal gemiddelde. In termen van het aantal vestigingen gemeten ziet de top-5 er iets anders uit dan in termen van het aantal arbeidsplaatsen gemeten, namelijk achtereenvolgens Den Haag, Rotterdam, Delft, Zoetermeer en Leiden. In Den Haag is de gemiddelde omvang van Telecombedrijven gelijk aan 44.1, met name als gevolg van de vestiging van een aantal grote Telecombedrijven. Het aantal peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 11
vestigingen in Telecom is in Rotterdam zelfs hoger dan in Den Haag, in duidelijk contrast met het aantal arbeidsplaatsen. Voor ICT Software geldt juist het omgekeerde: in Den Haag ruim meer vestigingen, in Rotterdam ruim meer arbeidsplaatsen. Terwijl er in termen van het aantal arbeidsplaatsen diverse gemeenten zijn in Zuid-Holland met een relatieve vertegenwoordiging boven het nationaal gemiddelde, geldt dat in termen van het aantal arbeidsplaatsen veel minder (zie tabel II.2): slechts Delft, Rijswijk en Zoetermeer vormen (in die volgorde) positieve uitzonderingen. Dat wordt vooral veroorzaakt door het relatief kleine aantal vestigingen in ICT Software. Slechts voor vijf gemeenten in Zuid-Holland resulteert daarvoor een bovengemiddelde vertegenwoordiging. (In Media kent zelfs slechts één gemeente een sterkere relatieve vertegenwoordiging dan het nationaal gemiddelde, namelijk Rijswijk). Voor ICT Hardware en Telecom is dat aantal gemeenten aanzienlijk groter. Zo blijkt het aantal vestigingen in Telecom bijvoorbeeld in zes van de acht steden relatief sterker te zijn vertegenwoordigd dan het nationaal gemiddelde. 2.3 Toegevoegde waarde In bijlage II, tabel II.3, staat een schatting van de toegevoegde waarde 2 in de ICT per gemeente, onderverdeeld naar segmenten (zie ook Technische toelichting bij tabellen ). In tabel 2.3 is de relatieve vertegenwoordiging weergegeven. Daarbij is gecorrigeerd voor verschillen in omvang van gemeenten, door het aantal arbeidsplaatsen te bepalen per duizend inwoners van 15-64 jaar. Gemarkeerd zijn scores boven het nationaal gemiddelde. Tabel 2.3 Toegevoegde waarde (in duizenden Euro s) per 1000 inwoners van 15-64 jaar in de ICT-sector, 2012 ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Nederland 0,31 1,24 0,93 2,48 0,67 Zuid-Holland 0,18 1,01 1,34 2,53 0,43 Rotterdam 0,04 0,98 0,78 1,80 0,62 's-gravenhage 0,21 0,87 6,02 7,10 0,73 Leiden 0,04 0,99 0,21 1,23 0,47 Delft 0,61 3,02 0,28 3,91 0,26 Dordrecht 0,44 0,68 0,25 1,37 0,75 Gouda 0,13 1,81 0,68 2,62 0,32 Alphen aan den Rijn 0,12 0,80 0,23 1,15 1,16 Gorinchem 0,00 1,78 1,06 2,84 0,16 Schiedam 0,25 0,32 0,36 0,93 0,31 Spijkenisse 0,01 0,19 0,14 0,34 0,04 Vlaardingen 0,08 0,29 0,22 0,59 0,10 Capelle aan den IJssel 0,04 2,63 4,14 6,81 0,67 Lansingerland 0,01 0,83 0,98 1,82 0,19 2 Exacte gegevens over de Toegevoegde Waarde per vestiging zijn niet bekend. Door Bureau Louter is daarom een schatting gemaakt door het aantal arbeidsplaatsen per sbi-code in de ICT te vermenigvuldigen met de gemiddelde Toegevoegde Waarde per arbeidsplaats. Die is berekend aan de hand van nationale gegevens op een gedetailleerd sectoraal schaalniveau, aangevuld met regionale gegevens (op het niveau van veertig zogenaamde COROP-gebieden ) voor een meer grofmazig sectoraal schaalniveau. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 12
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Goeree-Overflakkee 0,14 0,56 0,03 0,73 0,10 Barendrecht 0,04 0,88 0,34 1,26 0,16 Ridderkerk 0,11 1,14 0,72 1,97 0,21 Zwijndrecht 0,32 0,34 0,16 0,82 0,12 Zuidplas 0,13 0,61 0,20 0,94 0,23 Hellevoetsluis 0,00 0,12 0,18 0,31 0,08 Maassluis 0,14 0,40 0,14 0,69 0,16 Papendrecht 0,09 0,38 0,78 1,24 0,06 Binnenmaas 0,02 0,21 0,09 0,32 0,11 Krimpen aan den IJssel 0,19 0,28 0,14 0,62 0,18 Hendrik-Ido-Ambacht 0,00 0,92 0,51 1,43 0,10 Albrandswaard 0,06 0,32 0,11 0,49 0,12 Oud-Beijerland 0,04 0,69 0,56 1,29 0,24 Brielle 0,01 0,16 0,00 0,18 0,29 Nederlek 0,51 0,19 0,07 0,77 0,10 Westvoorne 0,03 0,27 0,00 0,30 0,05 Cromstrijen 0,12 0,31 0,10 0,53 0,43 Bernisse 0,07 0,14 0,10 0,31 0,10 Korendijk 0,01 0,11 0,01 0,13 0,07 Strijen 0,70 0,10 0,03 0,84 0,04 Ouderkerk 0,00 0,11 0,00 0,11 0,13 Zoetermeer 0,88 3,19 0,80 4,87 0,36 Westland 0,46 0,70 1,00 2,16 0,16 Leidschendam-Voorburg 0,00 1,04 0,09 1,14 0,18 Pijnacker-Nootdorp 0,17 0,90 0,26 1,33 0,14 Rijswijk 0,33 4,61 1,58 6,52 1,28 Leiderdorp 0,24 0,32 0,00 0,56 0,20 Wassenaar 0,04 0,52 0,05 0,60 0,38 Voorschoten 0,32 0,15 0,14 0,61 0,11 Oegstgeest 0,03 0,36 0,06 0,44 0,29 Midden-Delfland 0,00 0,36 0,00 0,36 0,16 Zoeterwoude 0,21 1,43 1,55 3,19 0,31 Molenwaard 0,12 0,29 0,11 0,52 0,31 Sliedrecht 0,15 1,30 0,45 1,90 0,25 Leerdam 0,01 0,96 0,04 1,00 0,35 Alblasserdam 0,03 1,28 0,52 1,83 0,25 Hardinxveld-Giessendam 0,00 2,34 0,46 2,81 0,21 Giessenlanden 0,00 0,16 0,09 0,24 0,57 Zederik 0,00 0,11 0,05 0,16 0,26 Bodegraven-Reeuwijk 0,01 3,08 1,12 4,22 0,19 Nieuwkoop 0,04 0,22 0,07 0,32 0,25 Kaag en Braassem 0,00 0,47 0,02 0,49 0,09 Waddinxveen 0,68 1,01 0,34 2,03 0,27 Rijnwoude 0,00 0,56 0,64 1,19 0,25 Boskoop 0,01 0,17 0,00 0,18 0,09 Schoonhoven 0,21 0,14 0,81 1,16 0,11 Vlist 0,00 0,24 0,16 0,39 0,22 Bergambacht 0,07 0,37 0,00 0,43 0,18 Katwijk 0,17 0,19 0,05 0,40 0,23 Teylingen 0,09 0,31 0,42 0,82 0,17 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 13
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Noordwijk 0,78 0,71 0,13 1,63 0,60 Lisse 0,72 0,51 0,43 1,66 1,56 Hillegom 0,16 0,44 0,56 1,16 0,28 Noordwijkerhout 0,00 0,23 0,00 0,23 0,12 Naar schatting zorgt de ICT-sector voor 27,5 miljard Euro aan Bruto Toegevoegde Waarde (de omzet minus de kosten van ingekochte goederen en diensten). Zie daartoe tabel II.3 in bijlage II. Het aandeel van ICT Software hierin bedraagt 50%, terwijl het aandeel in het aantal arbeidsplaatsen op bijna 68% ligt. Dat wordt veroorzaakt door grote verschillen in arbeidsproductiviteit (Bruto Toegevoegde Waarde per arbeidsplaats 3 ) tussen deelsectoren van de ICT. In de totale ICT-sector bedraagt de arbeidsproductiviteit 88 duizend Euro en in ICT Hardware, ICT Software en Telecom respectievelijk 77 duizend, 65 duizend en 181 duizend Euro. Met name in de Telecomsector ligt de gemiddelde arbeidsproductiviteit dus zeer hoog. In Zuid-Holland bedraagt de arbeidsproductiviteit voor de totale ICT-sector naar schatting 103 duizend Euro en in ICT Hardware, ICT Software en Telecom respectievelijk 75 duizend, 65 duizend en 204 duizend Euro. De totale arbeidsproductiviteit in de ICT-sector is in Zuid-Holland hoger dan het nationaal gemiddelde doordat de in het algemeen zeer arbeidsproductieve Telecomsector daar een hoog aandeel in de totale ICT-sector inneemt en omdat die sector zelf ook nog eens een hogere arbeidsproductiviteit kent in Zuid-Holland dan het nationaal gemiddelde. Juist omdat de Telecomsector in Den Haag zo omvangrijk is, steekt die gemeente met kop en schouders uit boven de andere gemeenten wat betreft de Toegevoegde Waarde in de ICT-sector: het aandeel van Den Haag binnen Zuid-Holland bedraagt maar liefst 41% (en in Telecom zelfs 65%; de arbeidsproductiviteit van de telecomsector ligt in Den Haag op maar liefst 269 duizend Euro). Als gevolg van de sterk vertegenwoordigde en hoogproductieve Telecomsector ligt de Bruto Toegevoegde Waarde per inwoner van 15-64 jaar in Zuid-Holland boven het nationaal gemiddelde (zie tabel 2.3). De vijf koplopers voor de totale ICT-sector zijn Den Haag, Capelle a/d IJssel (ook vooral dankzij Telecom), Zoetermeer, Bodegraven-Reeuwijk en Delft. De Toegevoegde Waarde per inwoner ligt in de Telecom overigens slechts in acht gemeenten boven het nationaal gemiddelde. Zoetermeer (met onder andere Siemens) is de Zuid-Hollandse gemeente met de hoogste Toegevoegde Waarde per inwoner van 15-64 jaar in ICT Hardware in Zuid-Holland. In ICT Software wordt die koppositie ingenomen door Rijswijk. 2.4 De ICT-sector op de kaart Aan de hand van het vestigingenregister van de Provincie zijn door Bureau Louter kaartbeelden opgesteld die op een nauwkeurig niveau zicht geven op de ruimtelijke spreiding van de ICTsector over Zuid-Holland. Daarbij is gebruik gemaakt van de techniek van potentiaalscores. De score voor een locatie wordt daarbij bepaald door alle gebieden binnen een straal van vijf kilometer, waarbij de bijdrage aan de score rechtevenredig afneemt met de afstand. In figuur 2.1 staat het resultaat voor de totale ICT-sector, met een onderscheid naar het aantal arbeidsplaatsen en het aantal vestigingen. Daarnaast is zowel de werkgelegenheidsdichtheid (per 3 Eigenlijk moet niet het aantal arbeidsplaatsen,maar het arbeidsvolume worden gebruikt om de arbeidsproductiviteit te berekenen. Aangezien een zeer groot deel van de werknemers in de ICTsector full-time werkt, zullen de verschillen echter niet groot zijn. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 14
vierkante kilometer landoppervlak) als de relatieve vertegenwoordiging (per 1000 inwoners van 15-64 jaar) weergegeven. In absolute zin (het aantal arbeidsplaatsen en vestigingen per vierkante kilometer; zie figuur 2.1a en figuur 2.1b) volgt het ruimtelijk patroon van de ICT-sector in vrij sterke mate het verstedelijkingspatroon. Op detailniveau bestaan er overigens wel verschillen. Zo zijn arbeidsplaatsen in Den Haag meer geconcentreerd langs de Utrechtse Baan (waar ook KPN is gevestigd) en vestigingen meer richting kust. Ook Zoetermeer kleurt sterker rood in het kaartbeeld met arbeidsplaatsen dan in het kaartbeeld met vestigingen, vooral langs de A12 (met een aantal grote softwarebedrijven en Siemens). Het omgekeerde geldt voor Leiden. In de landelijke delen van Zuid-Holland ligt de dichtheid vrijwel altijd zeer laag. In de kaartbeelden met de relatieve vertegenwoordiging (figuur 2.1c en figuur 2.1d) valt het op dat Rijnmond veel minder sterk scoort dan Haaglanden/Delft. Met name in termen van arbeidsplaatsen valt de hoge relatieve vertegenwoordiging op langs vrijwel de gehele A12 en A13. Ook gecorrigeerd voor bevolkingsomvang scoren landelijke gebieden vrijwel steeds onder het provinciaal gemiddelde (in alle kaartbeelden is de overgang van blauw naar rood gelegd bij het provinciaal gemiddelde) 4. Geconcludeerd kan worden dat het episch centrum van de Zuid- Hollandse ICT-sector ligt in de driehoek Den Haag (Utrechtse Baan) Rijswijk/Delft Zoetermeer. Het zuidelijk deel van de provincie (ook Rotterdam) blijft daar duidelijk bij achter. In figuur 2.2 staat een onderscheid naar de drie ICT-segmenten (ICT Hardware, ICT Software en Telecom). Weergegeven is tevens Media (ICT-content), die overigens geen onderdeel uitmaakt van de ICT-sector. Het betreft de relatieve vertegenwoordiging van ICT-segmenten (per 1000 inwoners van 15-64 jaar), uitgedrukt in het aantal arbeidsplaatsen. Figuur 2.1 Arbeidsplaatsen en vestigingen in de ICT-sector, 2012 187 of meer 112 tot 187 53 tot 112 20 tot 53 10 tot 20 0 tot 10 24 of meer 14 tot 24 7 tot 14 3 tot 7 2 tot 3 0 tot 2 a. Arbeidsplaatsen per km² b. Vestigingen per km² 4 Dat de Tweede Maasvlakte zo hoog scoort, hangt samen met een noemereffect. De omvang van de ICT-sector wordt afgezet tegen de bevolkingsomvang binnen een straal van 5 kilometer. In het geval van de Tweede Maasvlakte woont daar vrijwel niemand, zodat een vrij klein aantal arbeidsplaatsen en/of vestigingen al snel resulteert in een hoge relatieve vertegenwoordiging. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 15
76.5 of meer 50.5 tot 76.5 34.7 tot 50.5 24.3 tot 34.7 12.9 tot 24.3 0.0 tot 12.9 6.50 of meer 5.32 tot 6.50 4.11 tot 5.32 3.49 tot 4.11 2.68 tot 3.49 0.00 tot 2.68 c. Arbeidsplaatsen per 1000 inw. 15-64 jaar d. Vestigingen per 1000 inw. 15-64 jaar Mede omdat ICT Software een groot aandeel inneemt binnen het totaal aantal Zuid-Hollandse arbeidsplaatsen in de ICT-sector, lijkt het ruimtelijk patroon in figuur 2.2b vrij sterk op dat in figuur 2.1c. De Telecomsector is veel sterker ruimtelijk geconcentreerd (zie figuur 2.2c), met name in Den Haag, en daarnaast in Capelle a/d IJssel en op enkele locaties langs de A12 en de A15. ICT Hardware komt op verschillende locaties in de provincie voor, onder andere op de locatie van Siemens in Zoetermeer, maar ook elders in Haaglanden en Drechtsteden. Rotterdam verschijnt echter niet met een bovengemiddelde score op de kaart. Media is relatief oververtegenwoordigd in delen van de grote steden Den Haag en Rotterdam, in Alphen a/d Rijn en in enkele kleinere plaatsen in landelijke delen van de provincie, zoals Lisse en Giessenlanden. In figuur 2.3 staat nogmaals de relatieve vertegenwoordiging, maar deze keer uitgedrukt in het aantal vestigingen. Duidelijk is dat er relatief veel vestigingen in ICT Software zijn gevestigd aan de oostkant van Den Haag en daaraan grenzende gemeenten als Rijswijk, Delft, Pijnacker- Nootdorp en Zoetermeer. ICT Hardware en Telecom zijn ruimtelijk veel meer verspreid over de provincie. Daarbij past de belangrijke kanttekening dat het aantal vestigingen daarin veel lager is dan in ICT Software, namelijk 0,09 per duizend inwoners in ICT Hardware en 0.43 in Telecom, tegenover 2.18 in ICT Software. Met name in gebieden met een lage bevolkingsdichtheid kan het bij een sterke relatieve vertegenwoordiging dus in de praktijk om een vrij klein aantal vestigingen gaan. peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 16
Figuur 2.2 Arbeidsplaatsen per 1000 inwoners 15-64 jaar naar ICT-segment, 2012 11.1 of meer 7.9 tot 11.1 4.6 tot 7.9 2.4 tot 4.6 0.4 tot 2.4 0.0 tot 0.4 41.4 of meer 29.1 tot 41.4 19.6 tot 29.1 15.3 tot 19.6 7.8 tot 15.3 0.0 tot 7.8 a. ICT Hardware b. ICT Software 42.3 of meer 19.7 tot 42.3 8.7 tot 19.7 6.6 tot 8.7 2.5 tot 6.6 0.0 tot 2.5 16.6 of meer 14.1 tot 16.6 10.0 tot 14.1 7.2 tot 10.0 4.3 tot 7.2 0.0 tot 4.3 c. Telecom d. Media peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 17
Figuur 2.3 Vestigingen per 1000 inwoners 15-64 jaar naar ICT-segment, 2012 0.26 of meer 0.18 tot 0.26 0.14 tot 0.18 0.09 tot 0.14 0.05 tot 0.09 0.00 tot 0.05 5.96 of meer 4.84 tot 5.96 3.76 tot 4.84 2.96 tot 3.76 2.23 tot 2.96 0.00 tot 2.23 a. ICT Hardware b. ICT Software 0.72 of meer 0.63 tot 0.72 0.54 tot 0.63 0.43 tot 0.54 0.33 tot 0.43 0.00 tot 0.33 4.70 of meer 3.76 tot 4.70 2.80 tot 3.76 2.18 tot 2.80 1.49 tot 2.18 0.00 tot 1.49 c. Telecom d. Media peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 18
3 Ontwikkeling arbeidsplaatsen en vestigingen De ruimtelijke ontwikkeling van de ICT-sector is bepaald in termen van het aantal arbeidsplaatsen (paragraaf 3.1) en het aantal vestigingen (paragraaf 3.2). Daarnaast zijn in paragraaf 3.3 kaartbeelden weergegeven, waarin ruimtelijke verschillen in ontwikkeling van de ICT-sector zichtbaar worden. 3.1 Ontwikkeling arbeidsplaatsen In figuur 3.1 staat de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen in ICT in de periode 1996-2012, onderscheiden naar segmenten, en aangevuld met Media. Figuur 3.1 Ontwikkeling arbeidsplaatsen ICT-sector per 1000 inwoners 15-64 jaar, Zuid- Holland en Nederland, 1996-2012 Totaal ICT 35 30 25 20 15 10 5 0 1996 2000 2004 2008 2012 Zuid-Holland Nederland ICT Hardware 7 6 5 4 3 2 1 0 1996 2000 2004 2008 2012 Telecom 12 10 8 6 4 2 0 1996 2000 2004 2008 2012 ICT Software 20 15 10 5 0 1996 2000 2004 2008 2012 Media 14 12 10 8 6 4 2 0 1996 2000 2004 2008 2012 De ICT-sector is vooral in de tweede helft van de jaren negentig sterk gegroeid. Dat was voor alle drie segmenten het geval, alsmede voor de sterk ICT-gevoelige sector Media. In het afgelopen decennium groeiden ICT Software en Media verder, zij het in een lager tempo dan voorheen en met schommelingen door de tijd. In Telecom en vooral ICT Hardware nam het aantal arbeidsplaatsen toen af. Vergeleken met het nationaal gemiddelde kende ICT Software in Zuid- peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 19
Holland een minder sterke groei. Dat geldt ook voor Media. Telecom, het enige segment met een hogere relatieve vertegenwoordiging dan het nationaal gemiddelde (in 1996 was dat ook nog het geval voor ICT Software) is in de tweede helft van de jaren negentig in Zuid-Holland nog sterker gegroeid dan het nationaal gemiddelde, maar viel daarna ook sterker terug. Het aantal arbeidsplaatsen per 1000 inwoners van 15-64 jaar is in ICT Hardware in Zuid-Holland weliswaar afgenomen, maar in wat mindere mate dan het nationaal gemiddelde. Per saldo bleef de ontwikkeling van de ICT-sector sinds midden jaren negentig achter bij het nationaal gemiddelde en is tegenwoordig sprake van een ondervertegenwoordiging ten opzichte van het nationaal gemiddelde, terwijl de ICT-sector in 1996 nog ongeveer in gelijke mate was vertegenwoordigd. In bijlage III, tabel III.1, staat de ontwikkeling in de periode 1996-2012 van het aantal arbeidsplaatsen in de ICT per gemeente, onderverdeeld naar segmenten. In tabel 3.1 staat de relatieve ontwikkeling weergegeven. Daarbij is gecorrigeerd voor verschillen in omvang van gemeenten aan de hand van een door Bureau Louter ontwikkelde alternatieve groeimaat. Daarbij wordt de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen geschaald aan het gemiddeld in de beschouwde periode woonachtige aantal inwoners van 15-64 jaar. Gemarkeerd zijn scores boven het nationaal gemiddelde. Deze alternatieve groeimaat wordt verkozen boven de procentuele ontwikkeling. Bij de berekening volgens de procentuele ontwikkeling kan een bescheiden groei vanaf een zeer lage basis namelijk leiden tot een hoge procentuele groei, terwijl die groei geschaald aan de omvang van een gebied bescheiden kan zijn. Tabel 3.1 Ontwikkeling arbeidsplaatsen ICT per 1000 gemiddeld in de beschouwde periode woonachtige inwoners van 15-64 jaar, 1996-2012 ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Nederland -1,61 10,88 0,01 9,28 3,95 Zuid-Holland -0,65 6,89 0,12 6,37 1,49 Rotterdam -0,31 4,78-3,43 1,03 3,83 's-gravenhage -0,26 3,70 6,16 9,61 2,53 Leiden -5,54 9,99-4,12 0,33-0,71 Delft -10,08 26,00-6,63 9,30 2,40 Dordrecht -2,61 2,81-2,61-2,41 0,05 Gouda 1,71 0,57 3,12 5,40-1,01 Alphen aan den Rijn -0,02 5,52 0,99 6,49 6,41 Gorinchem 0,00 18,04 3,48 21,48-1,92 Schiedam -1,96 1,88-0,40-0,48 1,15 Spijkenisse 0,00 0,04 0,14 0,28-0,32 Vlaardingen -0,06 1,79-1,99-0,27-0,91 Capelle aan den IJssel -0,93 18,72 4,37 22,16-2,67 Lansingerland -0,10 11,55 8,96 20,41 4,97 Goeree-Overflakkee 0,46 4,57-0,20 4,83-0,36 Barendrecht 0,56 17,63 0,65 18,84 3,24 Ridderkerk -1,61 6,99 4,40 9,78-0,20 Zwijndrecht 1,82-1,79 0,41 0,44-0,95 Zuidplas 1,57 6,72-3,19 5,10 2,92 Hellevoetsluis 0,00 1,34 1,11 2,29 0,65 Maassluis 0,78 4,01 0,09 4,88 0,27 Papendrecht 0,64-2,12 5,72 4,24-1,87 Binnenmaas 0,21 0,16-0,05 0,32-1,06 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 20
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Krimpen aan den IJssel 2,20 1,21-0,99 2,42-2,47 Hendrik-Ido-Ambacht 0,00 8,00 3,06 11,06 1,56 Albrandswaard 0,00 5,57-0,74 5,79 3,79 Oud-Beijerland -0,27 7,97 4,12 11,82-2,03 Brielle -0,64 0,92 0,00 0,09 2,48 Nederlek 0,00 1,25 0,42 13,68 0,31 Westvoorne 0,00 3,24-1,45 2,13 0,45 Cromstrijen 0,82 1,17 0,70 2,69 2,10 Bernisse 0,00 1,75 0,82 3,39 1,17 Korendijk 0,00-2,86-0,29-3,00 1,14 Strijen 0,00 0,33 0,00 9,26-0,66 Ouderkerk 0,00-0,94 0,00-1,50 1,12 Zoetermeer -5,18 21,70 2,04 18,56 6,31 Westland 2,94 8,88 4,36 16,18 3,09 Leidschendam-Voorburg -0,40 9,94-2,36 7,18 0,26 Pijnacker-Nootdorp 0,94 15,22 2,75 18,91 3,10 Rijswijk 1,41 31,54-22,52 10,43-8,31 Leiderdorp 1,26 2,94-0,78 3,42 1,62 Wassenaar 0,00 6,40 0,13 6,97-5,45 Voorschoten -1,93 0,40 0,20-1,33 0,47 Oegstgeest 0,00 3,10 0,07 3,55 6,87 Midden-Delfland 0,00 5,61 0,00 4,36 4,18 Zoeterwoude 0,00 3,51-1,23 4,91-24,03 Molenwaard 0,54 1,74 0,27 2,55 2,17 Sliedrecht -11,02 9,08 2,51 0,58-2,90 Leerdam -0,37 12,34-0,67 11,30 2,68 Alblasserdam 0,00 14,42 4,84 19,60 2,04 Hardinxveld-Giessendam 0,00 28,07-4,68 23,30 2,12 Giessenlanden 0,00 2,10 2,73 4,83 6,61 Zederik 0,00 0,34 0,11 0,00-2,97 Bodegraven-Reeuwijk 0,00 32,09-1,92 30,36-5,89 Nieuwkoop -1,40 1,57-0,76-0,59 1,84 Kaag en Braassem 0,00 6,22-0,41 5,87 1,40 Waddinxveen -1,29 8,32 0,53 7,56 2,28 Rijnwoude 0,00 4,71-0,08 4,63 1,10 Boskoop 0,00 1,60 0,00 1,30 0,80 Schoonhoven 1,00 0,38 4,02 5,40-3,39 Vlist 0,00 2,66 0,94 3,60 3,29 Bergambacht -6,42 3,21 0,00-6,26 1,45 Katwijk -0,08 0,93 0,18 1,03 0,18 Teylingen 1,00 1,36-1,82 0,54 3,27 Noordwijk 9,88 7,07 0,46 17,41 2,07 Lisse 0,81-0,34 1,42 1,89-19,00 Hillegom 0,00 3,09 1,77 6,99 4,19 Noordwijkerhout 0,00 3,78 0,00 3,68 1,65 Uit figuur 3.1 werd al duidelijk dat ICT Software voor de groei heeft gezorgd binnen de ICTsector. In absolute zin zijn er sinds 1996 in ICT Software in Nederland 118 duizend arbeidsplaatsen bijgekomen, in Telecom 200 (de winst in de tweede helft van de jaren negentig is daarna dus volledig verloren gegaan). In ICT Hardware nam het aantal arbeidsplaatsen af met peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 21
17 duizend (zie tabel III.1 in bijlage III). Per saldo droeg de ICT-sector ruim 100 duizend arbeidsplaatsen bij aan de werkgelegenheidsgroei in Nederland. In procentuele termen bedroegen de ontwikkelingscijfers voor ICT Hardware, ICT Software, Telecom en de totale ICT-sector respectievelijk -2.0%, 5.2%, 0.0% en 2.5% per jaar (en in de sterk ICT-gevoelige sector Media met 2.4% per jaar). Ook in Zuid-Holland werd de toename van het aantal arbeidsplaatsen in de ICT-sector volledig gedragen door ICT Software en nam het aantal arbeidsplaatsen in ICT Hardware af. Per saldo nam in de periode 1996-2012 het aantal arbeidsplaatsen in de ICT-sector slechts in enkele plaatsen iets af (het meest in Dordrecht; de enige stad met een afname). Van een sterke groei is vooral sprake geweest in Den Haag, op afstand gevolgd door Zoetermeer, Westland en Capelle a/d IJssel. Opvallend is dat het aantal arbeidsplaatsen in Rotterdam slechts licht is gestegen, vooral door de sterke afname in Telecom (samen met Delft en Zoetermeer kende Rotterdam wel de hoogste absolute ontwikkeling in ICT Software). De groeiprestaties van Delft en Zoetermeer in ICT Software moeten overigens hoger worden aangeslagen dan in Rotterdam, omdat het om gemeenten met een veel kleiner aantal inwoners gaat. In tabel 3.1 is daarvoor gecorrigeerd door te schalen aan het gemiddeld in de beschouwde periode woonachtige aantal inwoners van 15-64 jaar. Zuid-Holland als geheel blijft wat betreft groei van het aantal arbeidsplaatsen achter bij het nationaal gemiddelde, als gevolg van de minder sterke groei in ICT Software (zoals, op een iets andere manier gemeten, ook al bleek uit figuur 3.1). Uit tabel 3.1 blijkt dat het aantal arbeidsplaatsen in de ICT-sector zich in Rotterdam relatief matig heeft ontwikkeld. Veel hoger was de groei in Den Haag en Delft. Ook in Leiden is de groei relatief laag geweest. Gemeten naar relatieve ontwikkeling komen vooral wat kleinere gemeenten naar boven. Bodegraven-Reeuwijk (langs de A12) voert de ranglijst aan, op enige afstand gevolgd door een groepje gemeenten met Hardinxveld-Giessendam, Capelle a/d IJssel, Gorinchem, Lansingerland, Alblasserdam, Pijnacker-Nootdorp, Barendrecht en Zoetermeer. Het gaat daarbij steeds om gunstig aan het snelwegennet gelegen, veelal suburbane gemeenten. Met name in ICT Software dienen de kantoren vaak als uitvalsbasis, van waaruit de klant per auto snel bereikt dient te kunnen worden. De ICT-sector is dus vooral langs de randen van de stedelijke gebieden en op snelweglocaties sterk gegroeid. 3.2 Ontwikkeling vestigingen In bijlage III, tabel III.2 staat de ontwikkeling in de periode 1996-2012 van het aantal vestigingen in de ICT per gemeente, onderverdeeld naar segmenten. In tabel 3.2 staat de relatieve ontwikkeling weergegeven. Daarbij is weer gecorrigeerd voor verschillen in omvang van gemeenten aan de hand van de door Bureau Louter ontwikkelde alternatieve groeimaat. Sinds 1996 zijn er in Nederland bijna 40 duizend vestigingen in de ICT-sector bijgekomen. ICT Software was voor het overgrote deel verantwoordelijk voor deze groei. Ook in de sterk ICTgevoelige sector Media is het aantal vestigingen sterk toegenomen (zie tabel III.2 in bijlage III). Met uitzondering van Zwijndrecht is het aantal ICT-vestigingen in alle Zuid-Hollandse gemeenten toegenomen. In de segmenten Telecom en ICT Hardware was dat niet altijd het geval. In die segmenten ging het ook veelal om kleine veranderingen in het aantal vestigingen. Uit tabel 3.2 blijkt dat de relatieve ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen in de ICT en alle drie segmenten achter is gebleven bij het nationaal gemiddelde. Met Barendrecht als enige uitzondering liggen alle gemeenten met een relatieve ontwikkeling boven het nationaal gemiddelde in een aaneengesloten gebied in Haaglanden, namelijk de steden Den Haag en Delft en de suburbs Zoetermeer, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk en Wassenaar. Niet duidelijk is of het daarbij om de invloed van de TU Delft gaat (wanneer veel afgestudeerden een bedrijf starten of peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 22
bedrijven afkomen op het grote aantal informatici in de regio) of dat het om de invloed van een aantal grote bedrijven en (kennis)instellingen gaat, zoals bijvoorbeeld Shell, EPO, TNO, en dergelijke. Het aantal vestigingen in ICT Hardware en Telecom is veel minder sterk toegenomen dan in ICT Software. Dat geldt overigens ook nationaal. Het hangt waarschijnlijk samen met de veel hogere (financiële) drempels om een bedrijf te starten in Telecom of ICT Hardware dan in ICT Software. Tabel 3.2 Ontwikkeling vestigingen ICT per 1000 gemiddeld in de beschouwde periode woonachtige inwoners van 15-64 jaar, 1996-2012 ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Nederland 0,04 3,48 0,15 3,67 2,45 Zuid-Holland 0,02 2,02 0,12 2,16 1,05 Rotterdam 0,00 1,23 0,14 1,38 0,92 's-gravenhage 0,01 3,94 0,24 4,19 2,60 Leiden -0,08 1,91 0,09 1,92 0,78 Delft -0,06 5,57 0,12 5,63 1,88 Dordrecht -0,06 0,46 0,13 0,52-0,23 Gouda 0,06 0,70 0,19 0,95 0,89 Alphen aan den Rijn 0,06 1,98 0,08 2,13 0,79 Gorinchem 0,00 0,67 0,04 0,67-0,22 Schiedam 0,02 0,91 0,00 0,93 0,30 Spijkenisse 0,00 0,67 0,04 0,77 0,06 Vlaardingen -0,02 0,42 0,08 0,48 0,19 Capelle aan den IJssel 0,02 1,56 0,02 1,60 0,23 Lansingerland 0,10 3,02 0,17 3,29 2,18 Goeree-Overflakkee -0,03 0,43-0,07 0,33-0,16 Barendrecht 0,00 4,37 0,30 4,67 1,25 Ridderkerk -0,03 1,05 0,23 1,25 0,39 Zwijndrecht -0,03-0,07-0,03-0,14 0,37 Zuidplas 0,19 1,84 0,35 2,38 1,04 Hellevoetsluis 0,00 0,92 0,04 0,88-0,31 Maassluis 0,05 1,19 0,00 1,23 0,27 Papendrecht -0,05 0,20 0,25 0,39-0,64 Binnenmaas 0,05 0,37 0,05 0,48-0,26 Krimpen aan den IJssel 0,16 0,55 0,05 0,77 0,22 Hendrik-Ido-Ambacht 0,00 2,25 0,06 2,31 0,56 Albrandswaard 0,00 2,90-0,07 2,97 1,56 Oud-Beijerland 0,07 1,01 0,00 1,08-0,47 Brielle -0,09 0,92 0,00 0,73 0,37 Nederlek 0,00 0,73 0,31 1,15 0,31 Westvoorne 0,00 1,34-0,22 1,23 0,45 Cromstrijen 0,00 0,47-0,12 0,35 0,47 Bernisse 0,00 1,52 0,35 2,10 0,23 Korendijk 0,00 0,57 0,00 0,71 0,43 Strijen 0,00 0,33 0,00 0,66-0,66 Ouderkerk 0,00 0,56 0,00 0,37 1,31 Zoetermeer 0,05 3,81 0,13 3,98 1,85 Westland 0,03 3,18 0,29 3,51 1,45 peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 23
ICT Hardware ICT Software Telecom Totaal ICT Media Leidschendam-Voorburg 0,00 3,26 0,11 3,37 1,39 Pijnacker-Nootdorp 0,00 5,34 0,43 5,77 2,28 Rijswijk 0,11 4,42 0,11 4,63 2,79 Leiderdorp 0,00 1,50-0,12 1,38 1,50 Wassenaar 0,00 3,80 0,06 3,99 1,71 Voorschoten 0,13 0,67 0,20 1,00 1,20 Oegstgeest 0,00 1,55 0,00 1,63 0,74 Midden-Delfland 0,00 3,74 0,00 3,56 3,65 Zoeterwoude 0,00 1,05 0,35 1,58 1,05 Molenwaard 0,11 0,54-0,16 0,49 0,33 Sliedrecht 0,00 0,45 0,06 0,52-0,13 Leerdam -0,15 0,82-0,15 0,52 0,59 Alblasserdam 0,00 1,78 0,59 2,54 0,00 Hardinxveld-Giessendam 0,00 0,97 0,09 0,97 0,18 Giessenlanden 0,00 0,52 0,21 0,73-0,52 Zederik 0,00 0,34 0,11 0,34 0,23 Bodegraven-Reeuwijk 0,00 2,76 0,28 3,18 0,47 Nieuwkoop 0,05 1,08-0,05 1,08 0,54 Kaag en Braassem 0,00 1,57-0,06 1,57 0,93 Waddinxveen 0,00 1,70 0,06 1,76 0,70 Rijnwoude 0,00 1,65 0,16 1,81 0,55 Boskoop 0,00 1,60 0,00 1,50 0,40 Schoonhoven 0,00 0,38 0,38 0,75 0,25 Vlist 0,00 1,25-0,16 1,10 2,35 Bergambacht 0,16 1,77 0,00 1,61 0,80 Katwijk 0,00 0,68 0,03 0,70 0,65 Teylingen 0,00 1,54-0,18 1,36 1,23 Noordwijk 0,11 1,78 0,06 1,95 1,15 Lisse 0,00 1,15 0,34 1,48 0,88 Hillegom 0,00 1,25 0,15 1,55 0,00 Noordwijkerhout 0,00 1,16 0,00 1,07 0,87 3.3 Ontwikkeling ICT op de kaart Aan de hand van het vestigingenregister van de Provincie zijn door Bureau Louter kaartbeelden opgesteld die zicht geven op de ruimtelijke verschillen in ontwikkeling van de ICT-sector over Zuid-Holland. Evenals in paragraaf 2.4 is daarbij gebruik gemaakt van de techniek van potentiaalscores. De score voor een locatie wordt daarbij bepaald door alle gebieden binnen een straal van vijf kilometer, waarbij de bijdrage aan de score rechtevenredig afneemt met de afstand. In figuur 3.2 staat het resultaat voor de totale ICT-sector, met een onderscheid naar het aantal arbeidsplaatsen en het aantal vestigingen. Daarnaast is zowel de werkgelegenheidsdichtheid (per vierkante kilometer landoppervlak) als de relatieve ontwikkeling volgens de alternatieve groeimaat (per 1000 gemiddeld in de beschouwde periode woonachtige inwoners van 15-64 jaar) weergegeven. Duidelijk komt uit figuur 3.2a naar voren dat de werkgelegenheidsdichtheid in de ICT-sector vooral in Haaglanden sterk is toegenomen. In Rotterdam resulteert een opvallend patroon met een sterke afname in het Centrum (vooral als gevolg van een afname in Telecom) en groei in een ring peter@bureaulouter.nl tel. 015-2682556 www.bureaulouter.nl 24