De professional aan het woord Een uitgave ter inspiratie en informatie over de invulling van professionele ruimte binnen de IRIS-scholen. Medewerkers aan het woord over verschillende vormen van opleiden en ontwikkelen, zoals teamontwikkeling, schoolontwikkeling, leren in het vak, collegiale consultatie, individueel leren en IRIS-breed netwerken. mei 2014, nummer 2 Een creatieve Frans op het ECL Sinds vorig schooljaar maakt Rozemarijn Kemper, sectievoorzitter en docent Frans op het ECL, deel uit van de IRIS-brede Projectgroep Ontwikkelen Digitaal Lesmateriaal. Dit geeft haar de tijd en gelegenheid om actief bezig te zijn met het ontwikkelen van digitaal lesmateriaal voor de sectie Frans. Ze ziet eindeloos veel mogelijkheden. Niet alleen voor haar eigen sectie, maar zeker ook IRIS-breed. www.irisfrans.weebly.com Voor de sectie Frans heeft Rozemarijn een interactieve website voor leerlingen en docenten gemaakt via weebly.com. Deze openbare website is in eerste instantie opgezet voor gebruik binnen het ECL (havo/vwo), maar inmiddels heeft de Haemstede-Barger Mavo een programma toegevoegd voor vmbo-tl. Rozemarijn nodigt iedereen, maar natuurlijk met name de docenten Frans binnen IRIS, van harte uit om een kijkje te nemen op www.irisfrans.weebly.com. Iedere docent kan deze website gebruiken voor zijn lessen, maar nog mooier is het om zelf een website te maken, voor je eigen school met eigen lesmateriaal. Onderdelen van deze ingerichte website kun je overnemen en verder passend maken bij je eigen school en bij de methode die je gebruikt. De ervaring leert dat het eenvoudig en gebruiksvriendelijk werkt en veel mogelijkheden biedt. Lesprojecten voor tabletklas 2013-2014 Rozemarijn is vorig jaar gestart met het opzetten van drie lesprojecten voor de pilot tabletklas 2013-2014, compleet met handleiding voor docenten. Op basis van een thema is zij op zoek gegaan naar bijpassend, bestaand digitaal oefenmateriaal, dat zoveel mogelijk aansluit op de belevingswereld van de leerling. Vervolgens heeft zij het met eigen materiaal aangevuld door bijvoorbeeld zelf opgenomen filmpjes met uitleg toe te voegen. Ieder project wordt afgesloten met een eindopdracht. Al deze informatie is op de website geplaatst. Inmiddels is de website ingericht op leerjaren en verschillende niveaus. Er is gedifferentieerd materiaal beschikbaar voor leerlingen die extra steun nodig hebben, maar ook voor leerlingen die een extra uitdaging willen is er genoeg te vinden. Ook voor de verschillende en soms lastige grammatica-onderdelen is volop materiaal beschikbaar. Uiteraard is rekening gehouden met de richtlijnen van het Europese referentiekader en de grammaticaleerlijnen per jaarlaag. Meer weten over het maken van een eigen website via weebly.com? Neem contact op met Rozemarijn Kemper, R.kemper@ecl.nl. Voordelen van digitaal materiaal op eigen website - Docent heeft mogelijkheid om eigen creatief digitaal lesprogramma op te nemen, met bijbehorende opdrachten, aansluitend op de lesmethode die wordt gebruikt en passend bij de school. - Het interactieve materiaal sluit geheel aan op de belevingswereld van de leerlingen en is overal en altijd benaderbaar. - Leerlingen die moeite hebben met grammatica of vocabulaire kunnen extra oefenen. - Leerlingen die de aangeboden lesstof eenvoudig oppakken worden extra uitgedaagd door verdiepingsopdrachten.
Als een vis in het water... Op een donderdagmiddag, vlak voor de start van een Kweekvijverbijeenkomst, spreek ik Mariska van Son en François Roosegaarde. Beiden hebben er dan al een lange dag van lesgeven opzitten op het Kaj Munk College, waar zij deel uitmaken van het bovenbouwteam vwo. Mariska (37) geeft economie en m&o in de bovenbouw havo/vwo en is (duo)mentor van een 4 vwo-klas op het KMC. Na een carrière in de bankenwereld is zij als zij-instromer in het onderwijs gestart. Een lang gekoesterde wens ging hiermee in vervulling. Ik hou van leren en mezelf ontwikkelen, ook al heb ik net mijn onderwijsbevoegdheid. Haar leidinggevende kwaliteiten zijn al snel zichtbaar bij haar teamleider en het is dan ook geen wonder als hij haar vraagt om deel te nemen aan de Kweekvijver. In deze opleiding leert ze ervan om uit haar comfortzone gehaald te worden, zichzelf (nog) beter te leren kennen. Dat is mooi en confronterend. Ook leert ze de school beter kennen, de interne krachtenvelden. Je gaat echt anders naar je school kijken. François (61) geeft wiskunde in de bovenbouw havo/vwo. Hij is dit jaar terug in Nederland na een verblijf van enkele jaren in Duitsland waar hij docent was aan de Europese school in Karlsruhe. Tijdens zijn sollicitatie gaf hij al aan iets naast het lesgeven te willen doen. Geef mij maar een probleem, want ik heb wel wat ervaring in dit managementgebied. Het is alleen nog niet zo theoretisch onderbouwd. Dat is typisch François, een echt inhoudsdier. Van alles wil hij naadje van de kous weten, is betrokken en geïnteresseerd. Zijn visie is helder Ik denk dat onderwijs alleen maar verandert als docenten veranderen, van binnenuit. En dat is precies waar we allebei mee bezig zijn. De opleiding leert deelnemers ook of de functie van teamleider bij ze past. Alle deelnemers geven leiding aan een klein project in de eigen school. Dit werkt als een soort proeftuin. Door je eigen collega s aan te sturen in een werkgroep krijg je al bagage als teamleider mee. François leidt een werkgroep over autonomie van leerlingen en Mariska over de vraag van leerlingen Waarom doen we wat we doen? Beiden bevestigen mijn conclusie dat de opleiding van toegevoegde waarde is voor de opbouw van je cv, maar ook geschikt is als loopbaan-oriëntatie. Gezamenlijk maken we ons op voor de bijeenkomst van die middag en avond. Ruud Jansen, opleider Kweekvijver Geïnteresseerd in de Kweekvijver? Kom naar de voorlichting over deze IRIS Opleiding Leiderschap op 7 mei of 24 juni 2014 van 16.00-17.30 uur op het Kaj Munk College. Meer info: www.iris-opleiden-ontwikkelen.nl Hoe ben jij? Drijfveren zijn voorspellers van gedrag. Ze geven richting aan het gebruik van iemands mogelijkheden en talenten. Maar hoe kom je er achter wat iemand drijft in zijn werk? Management Drives is een model dat op relatief eenvoudige wijze inzicht geeft in iemands drijfveren. Op basis van vragenlijsten worden de drijfveren bepaald, die met zes kleurcodes worden aangeduid. De medewerkers van het Bestuursbureau zijn onder leiding van Ruud Jansen aan de slag gegaan met Management Drives met als doel inzicht te krijgen in hun eigen motivatie om dingen wel of juist niet te doen. Maar ook om te leren waarom anderen dingen doen zoals ze die doen. En als je de drijfveren weet, hoe kun je dit dan gebruiken om je werk effectiever aan te pakken en de samenwerking met collega s te verbeteren? Het waren verrassende, leerzame, maar vooral ook kleurrijke bijeenkomsten. Irmgart de Vries, secretariaat Bestuursbureau IRIS: De uitkomst van de test was voor mij heel herkenbaar. De toegevoegde waarde vond ik dat je om leert gaan met drijfveren die ver van je afstaan. Hierdoor kun je bepaalde situaties beter inschatten en begrijp je waarom iemand anders kan reageren dan jij zou doen. Ook is het mooi om te zien hoe de drijfveren zich in groepsverband verhouden: is er een juiste balans in de groep? Naast de groepssessies hebben we ook allemaal een persoonlijk gesprek gehad met Ruud en werd ons kleurenprofiel besproken. Je krijgt dan tips op maat en dat is echt van meerwaarde! www.managementdrives.com
Professionele Leergroepen op Thamen Op Thamen is het werken in Professionele Leergroepen (PLG s) een normaal verschijnsel geworden. Deze groepen ontstaan zowel uit behoeftes vanuit de organisatie als vanuit wensen van individuele docenten die elkaar over gedeelde thema s willen ontmoeten. Thamen Toekomst Bestendig De TTB-groepen (Thamen Toekomst Bestendig) zijn voorbeelden van groepen die ontstaan zijn uit een organisatiebehoefte. Hier wisselt men kennis uit over zaken als intersectoraal /sectoraal en LOB-beleid. De leden van deze groepen hebben zich zelf aangemeld en laten daardoor een grote betrokkenheid zien bij de thema s die op tafel komen. Arjan Fokkens, begeleider TTB-groepen Studiegroep OPLIS-medewerkers In de studiegroep van OPLIS-medewerkers werken schoolopleiders en coaches samen. We merkten dat schoolopleiders en coaches eenzelfde soort leervraag hadden. Om de werkcolleges van studenten en intervisiebijeenkomsten voor nieuw personeel op een hoger niveau te krijgen wilden we ons voeden met nieuwe kennis. Gezamenlijk is toen besloten om het Handboek voor Leraren van Geerts & Van Kralingen te gebruiken om onze kennis te verdiepen. In verschillende sessies van de PLG laten we elkaar ervaren wat we uit het boek gebruiken in onze bijeenkomsten. Daardoor brengen we de theoretische achtergrond direct in de praktijk. Zo liet coach Marion van Hees de anderen ervaren wat in een klassenleergesprek goede vragen zijn en hoe je ervoor zorgt dat alle leerlingen betrokken, individueel aanspreekbaar, zijn. Een train de trainer-principe ligt aan deze PLG ten grondslag. Hugo van de Berg, schoolopleider Samen op Thamen In de groep Samen op Thamen zoeken docenten elkaar actief op. Sinds een aantal jaren werkt deze groep samen en bestaat uit leden van verschillende teams. De groep is voortgekomen uit de wens om schoolbreed een veiliger en positiever schoolklimaat te realiseren. De thema s respect voor elkaar, leren van en met elkaar en met zijn allen verantwoordelijk (voor een goede sfeer voor jezelf en je omgeving) staan centraal. Alle teams leveren input en daarmee maken wij (mentor-) lessen en projecten rondom deze drie thema s. Zo zijn er lessen gemaakt om pesten te beperken. Naast aandacht in de reguliere mentorlessen zijn er drie momenten in het jaar waarop extra aandacht is voor deze thema s. Aan het begin van het nieuwe schooljaar gebeurt dit bijvoorbeeld in de introductieprogramma s in leerjaar 1 en 2. Door zo vroeg al gedrag te benoemen dat past bij deze waarden, weten leerlingen (en docenten) wat er van ze verwacht wordt. Er worden allerlei interactieve spelvormen ingezet waarmee we werken aan een goede groepssfeer. Goed met elkaar leren omgaan, respect hebben voor elkaar, draagt bij aan een sociaal veilig schoolklimaat. In de (mentor)lessen worden in de eerste schoolweken met elkaar afspraken gemaakt over gewenst en ongewenst gedrag in de groep in de vorm van een klassencontract. Tijdens de kerstviering en de werkdag (red. klussen voor een goed doel) is er in alle klassen aandacht voor deze thema s. We geven de leerlingen mee dat het goed is iets voor een ander te doen en dat ze dankbaar moeten zijn voor wat ze hebben. De werkgroep Samen op Thamen is een mooi voorbeeld van professionalisering op de werkvloer. Alle leden van de werkgroep leren van elkaar: we weten wat er met de drie kernwaarden wordt bedoeld en toch geeft ieder zijn eigen invulling eraan. In de vergaderingen volgt de terugkoppeling: verzinnen, uitwisselen, uitvoeren, reflecteren, aanpassen, etc. Deze reflectie zien ze ook in de lessen. Leerlingen hebben hun eigen ideeën over wat respect en medeverantwoordelijkheid is. In klassengesprekken leren niet alleen leerlingen van elkaar, maar ook de docent leert hiervan. Het is echt sámen op Thamen. Tecla Trossel, (team kader onderbouw) en Maarten Loijenga (team basis onderbouw), leden van werkgroep Samen op Thamen.
Kwaliteit in Ontwikkeling (KiO) binnen het HVC Binnen alle IRIS-scholen is het project Kwaliteit in Ontwikkeling (KiO) van start gegaan. Op elke school is een projectteam de dialoog gestart over welke kwaliteiten van docenten bijdragen aan het succes in de klas en het leren en ontwikkelen bij leerlingen. Marco Schoorl, docent geschiedenis en aardrijkskunde HVC Deze dialoog begint met het gesprek over Wat is een goede docent? en Wat is een goede les? De resultaten van deze gesprekken helpen bij het nadenken en het in gesprek zijn over de eigen ontwikkeling van docenten. Doel is dat docenten zich eigenaar voelen van hun eigen ontwikkeling, aansluitend bij hun passie en hun kwaliteiten verder ontwikkelen. Dit komt uiteindelijk de kwaliteit van het onderwijs en dus ook de leerling ten goede. Op het HVC is een groep docenten met de vragen aan de slag gegaan. Uit elk team heeft een docent zich aangemeld om mee te denken. Marco Schoorl, docent geschiedenis en aardrijkskunde bij het HVC, is één van hen. Marco, gestart op het HVC als stagiair, werkt sinds 5 jaar met veel plezier binnen de afdelingen vmbo-basis en havo. Waarom heb je jezelf aangemeld voor dit projectteam? Momenteel begeleid ik zelf stagiaires en dat was een van de redenen om mijzelf aan te melden. Ik merkte dat er een verschil zit tussen datgene dat je leert op de opleiding en dat wat je nodig hebt in de praktijk. In het vmbo heb je bijvoorbeeld andere capaciteiten nodig dan je op de opleiding leert. En wat een goede docent nodig heeft voor het lesgeven in een havo/vwo-klas verschilt van dat wat nodig is in een vmbo-basisklas. Dat wilde ik graag inbrengen in het gesprek. Wat levert het voeren van deze dialoog je op? Het zet me aan het denken. Ik kijk bijvoorbeeld met andere ogen naar de samenwerking binnen en buiten het team. Door deze gesprekken te voeren leer je de standpunten kennen van je collega s en krijg je meer begrip voor andere teams waarom zij zaken anders aanpakken. Wat is je verdere verwachting van dit project? De volgende stap is het formuleren van gedragscriteria bij de kwaliteiten. Dit zal mij uitdagen om ook binnen het lesgeven zaken anders aan te gaan pakken, dit te gaan proberen. Het hebben van een omschrijving van de kernwaarden die je als HVC-docent hebt, geeft je de mogelijkheid te reflecteren op je eigen functioneren. En het kan als handvat dienen in de gesprekken met je teamleider. Met nieuwe docenten kun je in gesprek gaan hoe zij deze waarden kunnen verwerken in hun lessen, zodat je een doorlopende lijn krijgt binnen het HVC. Maar ik zie ook mogelijkheden om de specifieke HVC-kwaliteiten van docenten in te zetten tijdens onderwijsdagen en hun ervaringen te delen met andere collega s binnen IRIS. Aanpak KiO binnen het HVC Op basis van interviews met docenten uit alle afdelingen binnen het HVC zijn kwaliteiten geformuleerd: wat heb je nodig in de klas, binnen je team/sectie en binnen de school. Deze kwaliteiten zijn getoetst binnen de werkgroep en vervolgens bondig gedefinieerd. Nu volgt uitwerking in gedragscriteria. Zo ontstaat een beeld van de docent binnen het HVC, welke de basis vormt voor de dialoog over ontwikkeling van de individuele docent. Meer informatie over KiO? Neem contact op met de projectleiders: Robert Claassen (KMC), Ella de Jong (HVC), Dorine Machiels (ECL), Marcel van den Busken (Thamen), Sebastiaan Baauw (HBM) of Judith IJsseldijk (IRIS).
Fixed or growth mindset? Richard Jones, docent Engels op de Haemstede- Barger Mavo, heeft de tweejarige Masteropleiding Professioneel Meesterschap bij het Centrum voor Nascholing in Amsterdam gevolgd. Hij heeft hiervoor de lerarenbeurs aangevraagd. Welk praktijkonderzoek heb je gedaan? In de studie staat het ontwikkelen en vernieuwen van onderwijs op basis van praktijkonderzoek centraal. De theorie van Carol Dweck over de ontwikkeling van mindset heeft een belangrijke plek gekregen in mijn onderzoek naar de motivatie van vmbo-leerlingen. Dit heeft mij inzicht gegeven in het gedrag van mijn leerlingen. Velen blijken een fixed mindset te hebben: zij geloven dat zij geboren zijn met een bepaald intelligentieniveau en met aanleg voor bepaalde talenten. Zij werken er niet voor om iets nieuws te leren, terwijl leerlingen met een growth mindset beseffen dat zij door hard werken en veel oefenen talenten kunnen ontwikkelen en hun cognitieve niveau kunnen verhogen. Andere leerlingen geven het leren snel op, terwijl er veel te leren valt. Mindset-trainingen op de Haemstede-Barger Mavo? Mijn vmbo-leerlingen zijn super gemotiveerd. Ze hebben het graag gezellig en willen hun diploma halen. Helaas vertaalt dit zich niet altijd in hard werken. Ik vind het de verantwoordelijkheid van docenten en ouders om jongeren te stimuleren een growth mindset te ontwikkelen. In het afgelopen jaar heb ik mindset-trainingen gegeven aan een groep vmbo-t brugklassers, gericht op het bewust maken van hun mindset. Momenteel onderzoeken we wat de effecten van de trainingen zijn op de motivatie van leerlingen en op welke manier docenten, mentoren en ouders hen feedback kunnen geven. Wat heeft de masterstudie je gebracht? Ik heb leren kijken naar de verschillende processen binnen de eigen schoolomgeving, zoals leerlingmotivatie, leerpsychologie, afstemming van didactiek op de individuele leerling en beroepskeuzeprocessen. De diversiteit van aangeboden kennis, samen groeien in kleine teams, leren schrijven op academisch niveau en structureel onderzoek leren doen zie ik als grote meerwaarde van de studie. Nieuwe manier van lesgeven: de ipad-klas Na een periode van intensief voorbereiden is eind augustus 2013 op het HVC gestart met het gebruik van ipads in gymnasium-2. Het project omvatte niet alleen het beschikbaar stellen van ipads, ook de manier van lesgeven is veranderd. In gesprek met Evert-Jan Oppelaar, ICT-coördinator HVC. Wat is er in de lessen veranderd met de introductie van de ipads? Met de komst van de ipads hebben wij de lessentabel aangepast om leerlingen beter te kunnen uitdagen, te vormen en ruimte te geven. De lessen zijn afwisselender en meer gericht op zelf onderzoeken. Het is niet altijd meer de docent die het verhaal vertelt. De ipad is daarbij een bijna onmisbaar hulpmiddel. Dit vraagt wel wat van alle betrokkenen. Welke voorbereiding ging hieraan vooraf? Een team van docenten heeft de nieuwe didactische aanpak en inzet van ipads in de klas ontwikkeld, ondersteund door scholing van externen. Ook de O&O-momenten zijn gebruikt voor scholing en overleg. Wat zijn de voor- en nadelen van het werken met ipads? Met name de snelheid en het gemak waarmee leerlingen dingen zelf uitzoeken en creëren valt op. Opdrachten worden veel laagdrempeliger. Door zelf te onderzoeken en toe te passen beklijft de lesstof veel beter en dat is precies wat we wilden. Digitale schoolboeken zijn helaas nog niet je-van-het, evenals de werkboeken. Deze blijven we voorlopig gewoon op papier gebruiken. Waarom ipad? Omdat de ipad het beste aansluit op wat we willen met tablets in de lessen. De ipad is stabiel, veilig door de gesloten app-store, degelijk, betaalbaar, gaat lang mee en is perfect geschikt voor moderne media. Wat is jullie toekomstvisie ten aanzien van dit onderwerp? We denken dat deze onderwijsaanpak, in combinatie met ipads, heel goed toepasbaar is in andere onderwijsniveaus. De plannen voor het atheneum worden al uitgewerkt. De ipad blijft wel echt een hulpmiddel. Maar de leerling mag daarin zelf keuzes maken en zijn eigen werk organiseren.
Netwerk O&O Het netwerk O&O coördineert, stimuleert, ondersteunt en faciliteert op het gebied van Opleiden en Ontwikkelen binnen de school en vormt een brug naar IRIS-brede samenwerking ter versterking. Heb je vragen, opmerkingen of suggesties? Neem dan contact op met één van de netwerkcoördinatoren: IRIS Opleiding Leiderschap: de Kweekvijver Iets voor jou? Leiding geven aan collega s doe je niet zomaar. Daar moet je wel wat voor doen! De opleiding Kweekvijver volgen, bijvoorbeeld. De opleiding is bedoeld voor iedereen die werkt in het onderwijs en die zich verder wil bekwamen op het gebied van ambachtelijk en persoonlijk leiderschap. Marcel van den Busken (THA) mvandenbusken@thamen.nl / 0297-563192 Jan Simon (HVC) j.simon@hvc.nl / 0252-661566 Ronald Lam (HBM) LM@haemstede-barger.nl / 023-5282380 Robert Claassen (KMC) r.claassen@kajmunk.nl / 023-5616198 Luc Bessems (ECL) l.bessems@ecl.nl / 023-5319042 Rita Groeskamp (IRIS) r.groeskamp@iris-cvo.nl / 023-5483800 Meer informatie: www.iris-opleiden-ontwikkelen.nl In september 2014 gaat deze eenjarige opleiding opnieuw van start onder leiding van Ruud Jansen. Denk je dat het iets voor jou is? Overleg met je leidinggevende en neem contact op met Ruud Jansen (tel. 06-43230670 / r.jansen@iris-cvo.nl). Meer informatie vind je ook op de website van O&O. Voorlichtingsbijeenkomsten: 7 mei en 24 juni van 16.00-17.30 uur, Kaj Munk College in Hoofddorp. Subsidiemogelijkheden Lerarenbeurs Bevoegde leraren kunnen een beurs aanvragen voor een bachelor- of masteropleiding (inclusief pre-master of schakeltraject) of voor een korte opleiding die gericht is op het verwerven van extra bekwaamheden. Meer informatie: www. ib-groep.nl/particulieren/leraar. Deadline: 31 mei 2014. Let op: de regels omtrent de Lerarenbeurs zijn veranderd vanaf het studiejaar 2013-2014. Voor aanvragen vanaf dit studiejaar geldt, dat een aanvraag ieder jaar opnieuw moet worden ingediend. Tegemoetkoming leraren, ook voor zij-instromers Studenten, zij-instromers of contractanten kunnen een tegemoetkoming leraren krijgen. Dit kan als zij een lerarenopleiding aan hbo of universiteit volgen en studiefinanciering niet meer mogelijk is (ook niet als lening bij DUO). De tegemoetkoming is een gift. Meer informatie: www.ib-groep.nl/particulieren/leraar. Deadline: 31 augustus 2014. Promotiebeurs Bevoegde leraren kunnen een beurs aanvragen voor een promotieonderzoek. Zie voor meer informatie www.nwo.nl/leraren. Deadline: begin september 2014. Europees subsidieprogramma Erasmus+ Erasmus+ is het nieuwe 7 jaar durende Europese subsidieprogramma voor onderwijs, jeugd en sport. Zie voor meer informatie www.erasmusplus.nl. Agenda mei-oktober 2014 21 en 22 mei Nationaal congres Onderwijs en Social Media 2014 www.ncosm.nl 26 mei Puberbrein binnenstebuiten Amsterdam www.onderwijsagenda.nl 5 juni Landelijke onderwijsdag techniek www.onderwijsagenda.nl 11 juni Taal leren met tablet of ipad www.aps.nl/agenda 16 juni Over de top: haal het beste uit jongeren www.onderwijsagenda.nl 19 juni Symposium: Leerlingzorg in het passend onderwijs www.onderwijsagenda.nl september Start IRIS Opleiding Leiderschap: Kweekvijver www.iris-opleiden-ontwikkelen.nl 9 september 4-daags verdiepingsprogramma personeelsplanning www.vo-raad.nl 11 september Basiscursus loopbaanbegeleider VO www.aps.nl/agenda 8 oktober Het lerarencongres 2014 www.lerarencongres.nl 30 oktober Landelijk congres stimulering LOB www.vo-raad.nl Colofon Dit is een uitgave van IRIS Opleiden & Ontwikkelen Vragen en/of suggesties: Rita Groeskamp - 023-5483800 - r.groeskamp@iris-cvo.nl - www.iris-opleiden-ontwikkelen.nl Tekst: M. vd Busken, R. Groeskamp, R. Jansen, I. Snep en J. IJsseldijk Eindredactie: I. Snep Vormgeving: Bommel tekst & creatie Oplage: 800 exemplaren Druk: drukkerij Groen Met dank aan alle medewerkers van IRIS die aan dit nummer hebben meegewerkt.