Recept voor Nederland

Na de moord op Theo van Gogh (2) Recept voor Nederland meindert fennema & jean tillie De onderduik van Ayaan Hirsi Ali en Ahmed Aboutaleb, de permanente politiebescherming van Van Aartsen, Cohen en Wilders, het zijn stuk voor stuk aanwijzingen dat jihadstrijders in Nederland erin zijn geslaagd het democratisch proces te ontregelen. Dat is uniek in de parlementaire geschiedenis van ons land. Maar het is geen typisch Nederlandse problematiek. Ook in België kreeg een politica van Marokkaanse afkomst, Mimount Bousakla, die modernistische en feministische ideeën verkondigt, permanente politiebewaking. België bevreesd voor Nederlands virus kopte de Volkskrant. Maar is dat virus wel van Nederlandse origine? Is de moslim-terreur niet veeleer een gevolg van internationale verhoudingen, van de oorlog tussen Israël en de Palestijnse staat in oprichting, van de Golfoorlog, van de oorlogen in Afghanistan en Irak? Zou de affaire Rushdie ons niet geleerd moeten hebben dat de jihadstrijders ook vanuit het Midden-Oosten worden aangevuurd en aangestuurd? Hebben de aanslagen van 11 september 2001 niet geleid tot een bijna onoverbrugbare kloof tussen zij die in Israël en de vs de bron van alle kwaad zien en zij die het moslimfundamentalisme als de grootste bedreiging van onze wereld beschouwen? Herinnert dan niemand zich meer de beruchte enquête van het tijdschrift Contrast waarin werd aangetoond dat zeven procent van de allochtonen in Nederland begrip kon opbrengen voor de aanval op het Over de auteurs Meindert Fennema en Jean Tillie zijn verbonden aan het Instituut voor Migratie- en Etnische Studies en de afdeling Politicologie van de Universiteit van Amsterdam World Trade Center? Was de uitkomst van die enquête onbetrouwbaar zoals de progressieve media aanvankelijk probeerden te suggereren? Wij weten inmiddels dat dit niet het geval was. Een nipo-enquête met dezelfde vraagstelling bracht het percentage allochtone begriptoners zelfs op tien procent. Was deze tien procent een typisch Nederlands verschijnsel? Ook dat is zeer onwaarschijnlijk, hoewel betrouwbare cijfers die een internationale vergelijking mogelijk maken ontbreken. Maar is er dan wel een Nederlandse component in de keten van oorzaken die geleid hebben tot de rituele slachting van Theo van Gogh en de permanente doodsbedreiging van een aantal allochtone, joodse en radicaal rechtse politici? In het buitenland denkt men vanzelfsprekend graag dat die component heel groot is. De wereldpers heeft zich op de Lage Landen gestort en kijkt niet begrijpend over de dijken. Hoe kan het dat zo n tolerant land zulke intolerante tijden doormaakt? In dit artikel wordt betoogd dat de precaire situatie waarin Nederland verzeild is geraakt, mede het resultaat is van twee locale processen die al meer dan een decennium spelen. Het eerste is een toename van het anti-immigranten sentiment in Nederland zónder een stabiele politieke vertegenwoordiging van dat sentiment. Het tweede is de ondermijning en het uiteenvallen van etnische gemeenschappen, met als gevolg dat veel leden van die desintegrerende gemeenschappen zich ook niet meer vertegenwoordigd voelen. Deze twee processen hebben tot een ongekende radicalisering onder een deel van de (Marokkaanse) moslimjongeren geleid. 19

20 sociaal kapitaal In de jaren zeventig van de vorige eeuw was het Nederlandse beleid ten aanzien van de multiculturele samenleving vooral gericht op de terugkeer van de verschillende groepen gastarbeiders die naar Nederland waren gehaald. Die oriëntatie bestendigde zich in de jaren tachtig in de nadruk op het behoud van de culturele identiteit van de verschillende etnische groepen, die in de beleidsstukken etnische minderheden werden genoemd. De belangrijkste aandachtspunten in die beleidsstukken waren onderwijs, werkgelegenheid en huisvesting. Geconstateerd werd dat etnische minderheden op deze gebieden laag scoorden. Men was relatief lager geschoold, vaker werkloos en woonde in slechtere huizen. Omdat de achterstanden zich bij specifieke etnische groepen concentreerden, werd geprobeerd ze met gericht beleid weg te werken. Het groepsgerichte beleid paste geheel in de Nederlandse traditie van de verzuiling: emancipatie in eigen kring. Migrantenorganisaties werden door overheid en samenleving gestimuleerd in hun bestaan. Etnische groepen werden aangezet om (sterke) gemeenschappen te vormen die als een vehikel voor emancipatie konden dienen. Achteraf kunnen we constateren dat dit beleid redelijk succesvol is geweest. Er was in de jaren tachtig weinig sprake van etnische spanningen, de achterstand van minderheden op de huizenmarkt werd weggewerkt en hun onderwijspositie verbeterde langzaam maar gestaag. Migrantenorganisaties bewezen ook hun nut met betrekking tot de politieke integratie van hun doelgroep: leden van migrantenorganisaties participeren meer in de politiek, hebben meer vertrouwen in de politieke instellingen en onderschrijven meer de democratische normen en waarden. Dit is voor veel mensen een paradox. Hechte etnische gemeenschappen lijken eerder segregatie dan integratie te bevorderen. Precies het omgekeerde is het geval. Als voorbeeld willen we hier de Turkse gemeenschap noemen. In de jaren negentig van de vorige eeuw slaagden de Turken erin een hechte civiele gemeenschap op te bouwen gebaseerd op een gedeelde Turkse identiteit civiel omdat de gemeenschap bestond uit een groot aantal organisaties die via allerlei horizontale, gelijkwaardige netwerken met elkaar waren verbonden. De diversiteit binnen de Turkse gemeenschap was georganiseerd: linkse en rechtse Turken, religieuze en niet-religieuze Turken stonden met elkaar in contact via een fijnmazig netwerk van organisaties. In zo n netwerk zit veel zogenaamd sociaal kapitaal verborgen. Sociaal kapitaal verwijst naar vertrouwensnetwerken tussen mensen. Deze netwerken zijn een vorm van kapitaal omdat ze voor verschillende doeleinden kunnen worden gebruikt. Wie hulp zoekt bij het opstarten van een bedrijf of het vinden van een baan, kan gebruik maken van de middelen die in het netwerk besloten liggen. Wie hulp zoekt bij scholing of zorg kan mensen sneller hierop aanspreken. Een cruciaal neveneffect van het sociale kapitaal in de Turkse gemeenschap was dat Turken zich meer op de Nederlandse samenleving richtten. Men had namelijk geleerd zich in de ander te verdiepen. De politieke participatie en het politiek vertrouwen van Turken was zodoende hoog. Sociaal kapitaal blijkt trouwens niet alleen de politieke integratie te bevorderen, maar ook de zelfredzaamheid van migranten. Leden van migrantenorganisaties spreken beter Nederlands, hebben meer kennis van de Nederlandse samenleving en hebben meer praktische vaardigheden (zoals het invullen van een belastingformulier). Deze relatief gunstige constellatie werd doorbroken door een fundamentele verandering in beleid. De omslag werd mede geïnstigeerd door de oplopende werkloosheid onder etnische minderheden. Hoewel deze werkloosheid voor een groot deel werd veroorzaakt door een succesvolle herstructurering van onze economie (die in de jaren negentig tot een ongekende economische groei zou leiden), werd ook het minderhedenbeleid ervoor verantwoordelijk gehouden. Vervolgens werd in de loop van de jaren negentig het op etnische groepen gerichte

beleid bestempeld als stigmatiserend. Als etnische groepen continu met achterstand werden geassocieerd, zo werd gedacht, zou er een tweedeling in de Nederlandse samenleving ontstaan: wij de autochtone rijken versus zij de allochtone armen. Verder was het aan Nederlandse werklozen niet uit te leggen waarom er zoveel geld werd gespendeerd aan allochtone werklozen. En, tenslotte, het benoemen van etnische verschillen zou de cohesie in de Nederlandse samenleving bedreigen, zo luidde de redenering. Het groepsbeleid maakte plaats voor een algemeen beleid waarbij de aandacht was gericht op het oplossen van een probleem als de werkloosheid en iedereen die werkloos was doelgroep werd. Deze omslag in beleid had negatieve gevolgen voor de organisatiegraad van migranten en dus ook voor hun politieke integratie. Subsidies aan organisaties werden verminderd, etnische gemeenschappen fragmenteerden en de politieke participatie van migranten daalde. Het was ook in de jaren negentig dat het publieke debat sterk werd bepaald door de zogenaamde asielzoekerscrisis. In 1993 bereikte het aantal aanvragen in één jaar een hoogtepunt: 53.000. Het apparaat raakte volledig verstopt en het aantal mensen dat wachtte op behandeling van hun zaak steeg dramatisch. In dezelfde periode werden illegale migranten steeds meer uitgesloten van welvaartsvoorzieningen, omdat instanties nu de plicht hadden eerst de verblijfsstatus van potentiële cliënten te controleren. Door de fragmentatie en politieke marginalisatie van etnische groepen nam het sociaal isolement in deze gemeenschappen toe. De afschaffing van wat we nu als het softe multiculturele beleid zijn gaan zien, leidde tot een afnemend politiek vertrouwen binnen migrantengemeenschappen. Waren gematigde moslims en radicale moslims aanvankelijk nog met elkaar verbonden (in netwerken die radicale moslims gematigder maakten), nu raakten radicale moslims geïsoleerd van hun eigen gemeenschap, waardoor ze nog verder radicaliseerden. het electoraat roert zich Tegelijkertijd waren steeds meer mensen in Nederland gekant tegen voortgaande immigratie en kregen zij het gevoel dat dit standpunt in de publieke ruimte niet konden worden verwoord. Een bijeenkomst van de Centrumpartij was al in 1985 het doelwit van een gewelddadige aanslag, waarbij Wil Schuurman haar been verloor. Frits Bolkestein, die begin jaren negentig de Een lagere organisatiegraad van migranten heeft negatieve gevolgen voor hun politieke integratie islam ter discussie stelde, werd beschuldigd van racisme. Hans Janmaat werd in 1997 zelfs veroordeeld wegens het zaaien van haat op basis van de uitspraak dat als hij aan de macht kwam de multiculturele samenleving zou worden afgeschaft. In datzelfde jaar werd het de Volksnationalisten Nederland in Amsterdam verboden te demonstreren onder de leuze: Steun voor het overheidsbeleid: de familie Gümüs moet weg. Zelfs een openlijke steun aan het uitzettingsbeleid van de regering kon worden opgevat als het aanzetten tot geweld tegen personen wegens hun afkomst. Door dit antidiscriminatiebeleid kregen steeds meer mensen het gevoel dat ze niet mochten zeggen wat zij dachten. Nu is het huidige beeld dat de problemen rond de multiculturele samenleving vóór de opkomst van Fortuyn niet werden benoemd, onterecht (sla er alle beleidsnota s uit die tijd maar op na), maar wel is het juist dat de discussie hierover zoveel mogelijk binnen de kringen van deskundigen werd gevoerd. Nederlandse politici hadden een ongeschreven afspraak om uit de migrantenproblematiek geen politieke munt te slaan. Een publiek debat hierover werd belemmerd door wat veel mensen zagen als politieke repressie door middel van een gedachtepolitie. 21

22 De aanslagen van 11 september 2001 vormden de aanzet tot een radicale verandering in het publieke debat in Nederland. De val van de Twin Towers bewees het: de islam bedreigde de westerse beschaving. Aanvankelijk waren de reacties van politici en pers nog zeer gematigd. Men deed zijn uiterste best om een hetze tegen Moslims te voorkomen. Maar in die angstige maanden na 11 september zag Pim Fortuyn zijn kans schoon en mobiliseerde de anti-immigrantenkiezer met uitspraken als Nederland is vol en als ik het juridisch rond kon krijgen zouden er geen Moslims meer toegelaten worden. De islam was in de ogen van veel Nederlanders een achterlijke godsdienst. En dat moest nu maar eens gezegd worden. De moord op Fortuyn beroofde een rechts anti-immigranten-electoraat van zijn prille politieke vertegenwoordiging, terwijl het publieke debat nu snel verhardde. Beledigingen werden er een vast onderdeel van: kut-marokkanen (Rob Oudkerk), Marokkaanse jongeren moeten worden gekielhaald (Tjalling Halbertsma), moslims waren geitenneukers (Theo van Gogh). Wie daar na de moord op Fortuyn nog iets van zei, was een politiek correcte vertegenwoordiger van de linkse kerk. In die situatie werd de Somalische vluchtelinge Ayaan Hirsi Ali het boegbeeld van de strijd tegen de conservatieve en tot fundamentalisme geneigde islam, die haar op zijn beurt als een afvallige beschouwde. Tot overmaat van ramp viel de verharding van de houding tegenover met name islamitische migranten samen met het uiteenvallen van etnische gemeenschappen. Wie lid is van een sterke gemeenschap of organisatie staat niet machteloos tegenover discriminatie en belediging. Een organisatie kan gemakkelijker naar de rechter stappen als de leden zich beledigd voelen door een woord als geitenneukers en zou een grote kans maken een proces te winnen. Dat zou de leden van de moslimgemeenschap een gevoel van rechtsstatelijke bescherming hebben gegeven. Maar wie geïsoleerd staat, beschikt vaak niet over de maatschappelijke vaardigheden om vreedzame stappen te ondernemen tegen discriminatie en belediging en kan gemakkelijk radicaliseren en slaat dan terug met andere middelen. In een wereld waar fundamentalisme, extremisme en terrorisme steeds meer oprukken, zullen die middelen steeds kwalijker worden. De moord op Theo van Gogh is niet het einde maar veeleer het begin van een geweldsspiraal die vooral een internationale dynamiek heeft, maar waarin ook een specifiek Nederlandse component aanwezig is. democratische diversiteit Om uit die geweldsspiraal te komen moeten er in Nederland twee schijnbaar tegenstrijdige dingen gebeuren. Allereerst moet de civiliserende kracht die in sterke etnische gemeenschappen besloten ligt, worden hersteld. Verschuivingen van radicalisme naar extremisme kunnen daardoor misschien een halt worden toegeroepen. Dit betekent een terugkeer naar het multiculturalisme. Erkenning van groepsidentiteiten bevordert aantoonbaar de politieke integratie van immigranten en vermindert het sociale isolement van de radicale elementen in die gemeenschap. Het is geen toeval dat de moordenaar van Van Gogh geen enkele band had met de Marokkaanse gemeenschap, maar wél in het bestuur zat van twee Nederlandse welzijnsorganisaties. Mohammed B. had de tekenen van het rampzalige assimilatiebeleid van de huidige regering goed verstaan. En toch ging er iets vreselijk mis. Had Nederland beschikt over een sterke afdeling van de Arabisch Europese Liga, dan was het misschien zover niet gekomen. Ten tweede heeft dit land een grote behoefte aan een democratische anti-immigranten partij. Dat wil zeggen, een partij die de grenzen van de rechtsstaat respecteert, in het debat de grenzen van fatsoen kent en niet oproept tot geweld. Andere partijen moeten een dergelijke partij niet isoleren. Geert Wilders lijkt vooralsnog de enige kandidaat (al beweert Michiel Smit van Nieuw Rechts dat hij ook voor zo n positie in aanmerking komt). Of er zo n partij komt is moeilijk te zeggen. Uit kiezersonderzoek blijkt dat kiezers

hoofdzakelijk stemmen op partijen waar ze het mee eens zijn én die ze als machtig percipiëren. Gezien de meer dan twintig zetels die Geert Wilders in de huidige opiniepeilingen scoort, lijken er genoeg mensen in Nederland te zijn die het met hem eens zijn. Of Geert Wilders ook als machtig gezien wordt, is echter nog niet duidelijk. Wilders zit niet in de regering, maar heeft veel invloed op het publieke debat. Of partijen met hem willen samenwerken is nog onduidelijk en of hij een stabiele partij kan opbouwen is zeer de vraag. Hij loopt namelijk de kans om in dezelfde valkuil als de lpf terecht te komen. Wie slechts met harde woorden kiezers mobiliseert, trekt een partijkader aan met weinig maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel. De valse aangifte van bedreiging door een fictieve moslimorganisatie die de voorzitter van de lpf, Sergei Moleveld, aan zichzelf schreef is de criminele culminatie van een serie onsmakelijke incidenten die de lpf vanaf haar ontstaan hebben geteisterd. Een stabiele politieke partij heeft mensen nodig die bereid zijn om compromissen te sluiten zowel binnen als buiten de partij. De kiezer is niet gek: hij of zij zal op de langere termijn alleen stemmen op een partij die bewijst eigen zaken goed te regelen en die bewijst dit land te kunnen besturen. Nederland heeft geen behoefte aan een van boven opgelegde eenheid, maar aan een van onderop georganiseerde diversiteit. 23