Sociale verschillen in gezondheid: een uitdaging voor de eerste lijn?

Sociale verschillen in gezondheid: een uitdaging voor de eerste lijn? Prof. dr. Sara Willems Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Sara.Willems@ugent.be

De levensverwachting van de Belgen neemt toe 2013 Belgen 80.4 jaar 77.8 jaar 82.9 jaar

Het aantal mannen dat de leeftijd van 65 bereikt neemt toe 2013 Belgen 80.4 jaar 77.8 jaar 82.9 jaar

De kindersterfte (< 5 jaar, per 1000 baby s) is minimaal

Niet iedereen geniet in dezelfde mate van de vooruitgang Levensverwachting voor mannen van 25 jaar volgens opleidingsniveau 56 54 52 Aantal nog te leven jaren op de leeftijd van 25 jaar 50 48 46 44 42 Higher education Higher secondary education Lower secondary education Primary school degree No degree Opleidingsniveau Source: Van Oyen et al, 2010

Niet iedereen geniet in dezelfde mate van de vooruitgang Levensverwachting voor mannen van 25 jaar volgens opleidingsniveau 56 54 52 Sociale gradiënt Aantal jaren nog te leven op de leeftijd van 25 jaar 50 48 46 44 42 Higher education Higher secondary education Lower secondary education Primary school degree No degree Opleidingsniveau Source: Van Oyen et al, 2010

Verhogen pensioenleeftijd heeft wellicht een verschillend effect op verschillende sociale klassen

VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij

VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij?

VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij opleidingsniveau inkomensniveau geslacht ethnische achtergrond seksuele voorkeur

VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij opleidingsniveau inkomensniveau geslacht ethnische achtergrond seksuele voorkeur 6,20% lager/geen diploma Chronisch longlijden (%) 4,60% lager secundair 3,60% hoger secundair 1,70% hoger onderwijs

Bron: Studie Jongeren en Gezondheid; Maes L, Vereecken C, Hublet A., Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidszorg, Universiteit Gent, cijfers van 2006 VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij opleidingsniveau inkomensniveau geslacht ethnische achtergrond seksuele voorkeur 7,30% % Vlaamse jongeren met BMI 25-30 volgens gezinswelvaart 9,20% 11,20% Hoog Medium Laag

VASTSTELLING 1: Belangrijke verschillen in gezondheid tussen sociale groepen in de maatschappij opleidingsniveau inkomensniveau geslacht ethnische achtergrond seksuele voorkeur 29,10% % Belgen met psychisch onwelbevinden (GHQ score >2) 9,20% Bron: WIV, gezondheidsenquête 2008

VASTSTELLING 2: De groep kwetsbare patiënten is aanzienlijk

VASTSTELLING 2: De groep kwetsbare patiënten is aanzienlijk (en neemt toe)

15,4 15,2 15 14,8 14,6 14,4 14,2 14 13,8 Kansarmoederisico in België (<60% van het mediaan netto-inkomen) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Hoger risico voor - vrouwen (16% versus 14.6%) Kansarmoederisico in België (<60% van het mediaan netto-inkomen) - Waals gewest (9.8% in VG, 19.2% in WG) - bejaarden 15,4 (20.2%) - kinderen 15,2 en jongeren - werklozen 15 (37.8% versus 4.2% bij werkenden) - lage werkintensiteit (31.9%) 14,8 - alleenstaanden (21.4%) 14,6 - éénoudergezinnen (38.5%) 14,4 cumulatieve 14,2 effecten! Vb. lage werkintensiteit + kinderen (77.9%!) 14 13,8 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Evolutie aantal kinderen geboren in een KA gezin in Vl.

Bron: Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding

VASTSTELLING 3: Een aantal van de verschillen in gezondheid tussen sociale groepen wordt veroorzaakt door sociale mechanismen in tegenstelling tot genetische oorzaken, individuele leefstijlkeuzes,

VASTSTELLING 3: Een aantal van de verschillen in gezondheid tussen sociale groepen wordt veroorzaakt door sociale mechanismen meer blootstelling aan gezondheidsrisico s onveilig verkeer in achtergestelde buurten, ongezonde sociale woningen, werkomstandigheden, eenzelfde blootstelling leidt tot meer gezondheidsproblemen levensloopeffecten sociale gradiënt in het onderwijs, onaangepaste volksgezondheidsinterventies inkomensongelijkheid / stigmatisering / minderwaardigheid

VASTSTELLING 3: Een aantal van de verschillen in gezondheid tussen sociale groepen wordt veroorzaakt door sociale mechanismen Wat met de individuele (leefstijl) keuze van de patiënt?

Aanpak van deze sociale mechanismen is kwestie van sociale rechtvaardigheid

Kan eerstelijnszorg bijdragen tot een meer rechtvaardige verdeling van gezondheid?

Source: B. Starfield, Why health care is important, presentation at Qatar-EMRO Primary Health Care Conference, Doha, Qatar, november 2008

op welke manier kan Kan eerstelijnszorg bijdragen tot een meer rechtvaardige verdeling van gezondheid?

Een rechtvaardige verdeling van gezondheid door een rechtvaardige eerstelijnsgezondheidszorg

Een rechtvaardige verdeling van gezondheid door een rechtvaardige eerstelijnsgezondheidszorg?

Een rechtvaardige verdeling van gezondheid door een rechtvaardige eerstelijnsgezondheidszorg gratis zorg voor iedereen? dezelfde zorg voor iedereen? een basispakket zorg voor iedereen? of net aangepaste zorg?

Rechtvaardige eerstelijnsgezondheidszorg = Zorg waar bij de toegang, het proces en de uitkomst van zorg niet worden bepaald door de sociale klasse waartoe de patïënt behoort maar door de zorgnood van de patiënt

Financiële toegankelijkheid van zorg

Verhogen van de uitgaven voor gezondheidszorg? Herverdelen van budgetten? Rationalisering in de zorg?

Hoe kan de individuele huisarts(praktijk) bijdragen aan een betere financiële toegankelijkheid?

«toepassen regeling betalende derde» «globaal medisch dossier» «een goed elektronisch medisch dossier» «voorschrift generische geneesmiddelen»

Fysieke toegankelijkheid van zorg

Source: QUALICOPC study 2013

Hoe kan de individuele huisarts(praktijk) bijdragen aan een betere fysieke toegankelijkheid?

«Naar de dokter gaan is voor mij gelijk ne marathon die ik moet lopen. Enen met veel bergen onder de baan. En iederen berg waar ik voorsta moet ik diep ademen en tegen mijn eigen zeggen «hup, der over». Het zweet staat al in mijn handen als ik moet telefoneren voor een afspraak. Ik ben niet zo n rappe en moet zeker 4 keer wablieft zeggen. En dan den bus op. Bus op, bus af. Met mijnen versleten knie. Nog 200 meter tot de deur van de dokter. Dan drie trappekes en een vree ambetante voordeur. Ik moet eerst bellen en dan zoemt ze. In die drie seconden dat dat duurt moet ik haar open duwen. Naar t WC durf ik niet, want dat horen ze in de wachtzaal. (een tijdje stilte)

«Naar de dokter gaan is voor mij gelijk ne marathon die ik moet lopen. Enen met veel bergen onder de baan. En iederen berg waar ik voorsta moet ik diep ademen en tegen mijn eigen zeggen «hup, der over». Het zweet staat al in mijn handen als ik moet telefoneren voor een afspraak. Ik ben niet zo n rappe en moet zeker 4 keer wablieft zeggen. En dan den bus op. Bus op, bus af. Met mijnen versleten knie. Nog 200 meter tot de deur van de dokter. Dan drie trappekes en een vree ambetante voordeur. Ik moet eerst bellen en dan zoemt ze. In die drie seconden dat dat duurt moet ik haar open duwen. Naar t WC durf ik niet, want dat horen ze in de wachtzaal. (een tijdje stilte) Maar gelukkig is t nen goeien mens, mijnen dokter. Daarvoor loopt nen mens nog wel eens nen marathon.»

Rechtvaardige eerstelijnsgezondheidszorg = Zorg waar bij de toegang, het proces en de uitkomst van zorg niet worden bepaald door de sociale klasse waartoe de patïënt behoort maar door de zorgnood van de patiënt

Het zorgproces

3 Gentse studies

STUDIE 1: Communicatie arts - patiënt Goede arts-patiënt communicatie is geassocieerd met betere uitkomsten van zorg Communiceren artsen verschillend naargelang de sociale status van de patiënt?

Systematische literatuur review (1 ste 2005 / 2 de 2011) Medline, PsycINFO en Web Of Science 1965 tot 2011 Sociale status: inkomen / beroep / inkomen

Results

20 relevante papers Duidelijke variatie de arts-patiënt communicatie afhankelijk van de sociale status van de patiënt Patiënt wordt minder betrokken in de zorgkeuzes, meer directieve consultatie stijl, minder socioemotionele inhoud, minder controle door de patiënt

Heeft dit te maken met de attitude van artsen tov patiënten uit kwetsbare groepen?

Heeft dit te maken met de attitude van artsen tov patiënten uit kwetsbare groepen? STUDIE 2: Kwalitatief onderzoek ahv semigestructureerde interviews Variatie in praktijken Verspreid over Vlaanderen

Werken met patiënten uit kwetsbare groepen vraagt extra tijd en kan frustrerend zijn. Anderzijds kan het ook erg verrijkend zijn en voldoening geven.

Werken met patiënten uit kwetsbare groepen vraagt extra tijd en kan frustrerend zijn. Anderzijds kan het ook erg verrijkend zijn en voldoening geven. Welke kant het opgaat lijkt gelinkt te zijn met het aantal patiënten uit kwetsbare groepen de context waarin de arts werkt

STUDIE 3: Pijnbestrijding op spoed Onderzoeksvraag: Is er een invloed van de socio-economische status van de patiënt op de aanpak van acute pijn op spoedgevallendienst? masterthesis Birgit Vanden Bûssche promotor: Sara Willems, co-promotor: P. De Paepe

Aanmelding op spoedgevallendienst UZ Gent: 01/04/2011 01/10/2011 (n = 16.023 ) Groot-Gent, De Pinte, Merelbeke, Wachtebeke en Zelzate Eerste contact Patiënten vanaf vijftien jaar 4871 patiënten Pijnstilling Tijd tot pijnstilling Code gerechtigde Achterstelling van de buurt VAS-waarde : mild, matig en ernstig Leeftijd en geslacht

Multivariate logistische regressie B p Rx van de Enkel B p Geslacht Man vs vrouw -,339,105 191 patiënten,328,598 Leeftijd Resultaten,009,175 65+ vs 15-24 -,956,005 -,587,558 65+ vs 25-44 -,816,004-1,867,079 65+ vs 45-64 -,469,088 -,072,935 Code gerechtigde Verhoogde vs Geen verhoogde tegemoetkoming VAS-waarde < 0,001 Ernstige vs Milde pijn -1,260 < 0,001 Ernstige vs Matige pijn -,436,106,397,106,462,671 Multivariate lineaire regressie B (seconden) p Geslacht -96,293,827 Leeftijd 137,067,530 Code Gerechtigde 1.703,648 < 0,001

Patiënten met recht op verhoogde tegemoetkoming moeten 28 minuten langer wachten op pijnstilling (onder controle voor lft, geslacht, VAS score,...)

Hoe kan de individuele huisarts(praktijk) bijdragen aan rechtvaardheid in het zorgproces?

Stilstaan bij eigen attitude en functioneren Critical Incidence Analyse Ondersteuning zoeken en samenwerking Analyse eigen data (sociale variantie in zorg?)

Sociale verschillen in gezondheid: een uitdaging voor de eerste lijn? Prof. dr. Sara Willems Vakgroep Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg Sara.Willems@ugent.be

Contact: Sara Willems Sara.Willems@ugent.be