VROUWEN EN EERLIJKE HANDEL

1 VROUWEN EN EERLIJKE HANDEL

2

3 VROUWEN EN EERLIJKE HANDEL

Verantwoordelijke uitgever Carl MICHIELS COÖRDINATIE Phenyx43 REDACTIE Dan AZRIA - Phenyx43 Florence NEYRINCK CONCEPT Julie RICHTER - Phenyx43 Foto cover Association des Villageois de N Dem - Senegal Fotocredits: Fédération Artisans du Monde David Erhart De meningen die in deze publicatie naar voren worden gebracht zijn die van de auteurs en weerspiegelen niet noodzakelijk de opvattingen van BTC of de Belgische ontwikkelingssamenwerking. Uittreksels uit deze publicatie mogen gebruikt worden voor niet-commerciële doeleinden en op voorwaarde dat de herkomst en de auteur vermeld worden. BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, Brussel, maart 2012

INLEIDING VROUWEN EN ONTWIKKELING EEN HOOFDROL IN DE ONTWIKKELING ONGELIJKHEID EN ONRECHT ACHTERGROND EERLIJKE HANDEL EN VROUWEN EERLIJKE HANDEL BEGRIJPEN VOORDELEN VAN EERLIJKE HANDEL VOOR VROUWEN DE PLAATS VAN VROUWEN IN ORGANISATIES VOOR EERLIJKE HANDEL OPMERKELIJKE INITIATIEVEN IN AFRIKA IN LATIJNS-AMERIKA IN AZIË BESLUIT 7 9 10 11 14 17 18 22 26 31 32 44 49 60

6

INLEIDING In de meeste landen van de wereld worden vrouwen niet als de gelijken van mannen beschouwd. Ze verdienen minder, hebben minder toegang tot bestaansmiddelen en onderwijs, genieten minder rechten, enz. Op de vijf continenten blijft het patriarchaat het dominante systeem, weliswaar in verschillende gradaties. Het beperkt de kansen op emancipatie en zelfstandigheid van de vrouwen die om te overleven afhankelijk zijn van hun echtgenoot, hun vader of hun broers. Dat is een groot onrecht. Het is niet alleen onbillijk maar ook contraproductief. Indien vrouwen dezelfde rechten op werk, eigendom of onderwijs zouden krijgen als mannen, zou dat de armoede aanzienlijk verminderen en de snelle ontwikkeling in veel landen bevorderen. Duurzame handel is een alternatief groeimodel dat het welzijn van de werkende mensen centraal plaatst in de economische activiteit. Het legt hiervoor formele normen vast die de producentenorganisaties moeten naleven. Een van deze normen is de volledige gelijkheid tussen mannen en vrouwen. En dat werkt. Zoals we hierna zullen zien, is eerlijke handel een machtig wapen om vrouwen de kans te geven zich te ontplooien, te werken, te leren en nieuwe verantwoordelijkheden op te nemen. 7

8 Coopérative Gumutindo (Oeganda) - Fotocredits: Crédit : Artisans Gumutindo du / Monde Where s my - Ndem coffee

VROUWEN EN ONTWIKKELING EEN HOOFDROL IN DE ONTWIKKELING ONGELIJKHEID EN ONRECHT ACHTERGROND 9

Kagera (Tanzania) - Fotocredits: Andy Carlton / Twin EEN HOOFDROL IN DE ONTWIKKELING Vrouwen spelen een hoofdrol in de groeidynamiek. Studies over dit onderwerp tonen duidelijk aan dat de ontwikkeling van werkgelegenheid voor vrouwen bijdraagt of zou bijdragen tot de oplossing van een groot aantal problemen waarmee de volkeren van het Zuiden kampen, onder meer op het vlak van de voedselsoevereiniteit. Een rapport van de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) toont bijvoorbeeld aan dat men wereldwijd 100 tot 150 miljoen mensen extra zou kunnen voeden als vrouwen in rurale gebieden in dezelfde mate als de mannen toegang zouden krijgen tot grond, technieken, financiële diensten, opleiding en markten 1. Alleen al door vrouwen dezelfde toegang tot landbouwmiddelen te geven, zou men in de ontwikkelingslanden (waar bijna alle ondervoede mensen van de planeet leven - 925 miljoen in 2010) de productie van de landbouwbedrijven met 20 tot 30 % kunnen verhogen. Deze studie toont ook dat een verandering van de praktijken en van de mentaliteit het aantal ondervoede mensen wereldwijd met 12 tot 17 % zou doen verminderen. Dit zijn 100 tot 150 miljoen vrouwen, mannen en kinderen. 10

In veel landen van de wereld worden vrouwen niet als de gelijken van mannen beschouwd. ONGELIJKHEID EN ONRECHT Ongelijkheid vloeit vaak voort uit voorouderlijke tradities die de mannen een superieure sociale en politieke rol toekennen. Ze past in een wereldbeeld dat dikwijls botst met de moderniteit en ze soms afwijst. Hoewel de systemen van sociale ongelijkheid veel punten van overeenkomst vertonen, moeten we elke situatie in haar eigen culturele context beschouwen. In de westerse landen zien we die ongelijkheid vooral op het werk: vrouwen verdienen vaak minder dan mannen met vergelijkbare bekwaamheden en verantwoordelijkheden en zijn minder goed vertegenwoordigd in de bestuursorganen. De ongelijkheid is meestal groter in de ontwikkelingslanden en vooral in de armste milieus. Armoede, gebrek aan onderwijs en de druk van de tradities leggen de vrijheid van vrouwen aan banden en beperken hun toegang tot de middelen en rechten die door de mannen worden opgeëist. We mogen deze problematiek echter niet veralgemenen, want natuurlijk vertonen niet alle ontwikkelingslanden dezelfde kenmerken. Veel landen van het Zuiden leveren verdienstelijke inspanningen om de gelijkheid tussen mannen en vrouwen te bevorderen. Sommige zijn op dat vlak zelfs lichtende voorbeelden. Rwanda is bijvoorbeeld het land met het grootste aantal vrouwen in het nationale parlement. In India wordt het maatschappelijk evenwicht sterk verstoord door de vele kindermoorden op meisjes. De vrouwen zijn er traditioneel ondergeschikt aan de mannen en hun recht op eigendom is strikt beperkt. Ze worden als tweederangspersonen beschouwd en kunnen mishandeld of verjaagd worden als hun familie hun bruidsschat of bruiloft niet kan betalen. Weinig jonge meisjes gaan er naar school (in India geldt dit zelfs voor 40 % van de meisjes jonger dan 14 jaar 3 ) en gearrangeerde huwelijken van erg jonge meisjes komen nog veel voor. In de Arabische landen wegen godsdienstige kwesties heel zwaar op de betrekkingen tussen mannen en vrouwen. Heilige teksten onderwerpen de vrouw aan de wil van haar vader, haar broers en haar man. In bepaalde islamitische en animistische delen van Afrika mogen de mannen meerdere vrouwen hebben (polygamie). In Latijns-Amerika discrimineert de machocultuur de vrouwen en houdt ze hen gevangen in hun rol van huisvrouw of moeder. Een kritische blik 2.Wereldwijd zijn meer dan 2 op 3 analfabeten vrouwen..meer dan 65 % van de kinderen van 6 tot 11 jaar die niet naar school gaan, zijn meisjes..ongeveer 900 miljoen mensen zijn ondervoed: voor het merendeel meisjes, zwangere vrouwen, vrouwen op vruchtbare leeftijd en zogende vrouwen (in Azië lijdt 80 % van de zwangere vrouwen aan bloedarmoede)..bijna 70 % van de 1,2 miljard mensen die van minder dan 1 dollar per dag leven, zijn vrouwen..80 tot 90 % van de arme gezinnen heeft een vrouw als gezinshoofd..meer dan 32 % van de vrouwen wordt geconfronteerd met huiselijk geweld..elk jaar worden meer dan 4 miljoen vrouwen en meisjes gekocht en verkocht aan een echtgenoot, een pooier of een slavenhandelaar..wereldwijd zijn 80 % van de vluchtelingen vrouwen en kinderen. Deze verschillen zijn belangrijk en mogen niet over het hoofd worden gezien. Toch zien we dat het patriarchale model op de vijf continenten duidelijk het overwicht heeft en dat het de vrouwen heel dikwijls in dezelfde functies opsluit en structureel in een ondergeschikte positie houdt. 11

Vrouwen worden vaak harder getroffen dan mannen door de grote kwalen die de mensheid teisteren. NEVENSCHADE In oorlogsgebieden (Democratische Republiek Congo, Afghanistan, Somalië, Tibet, enz.) krijgen vrouwen te maken met extreem geweld. In de ergste conflicten zien ze hun echtgenoten en zonen naar de wapens grijpen en worden zijzelf soms als buit beschouwd, verkracht en mishandeld. Zelfs in minder brutale omstandigheden (militaire bezetting, dictatuur, kolonisatie) leiden een minderwaardig identiteitsgevoel of maatschappelijke vooroordelen ertoe dat ze worden uitgesloten uit de civiele maatschappij en hun rechten verliezen. Wanneer de conflicten eindelijk bedaren en de tijd van vrede en wederopbouw aanbreekt, worden vrouwen vaak vergeten en krijgen ze geen hulp voor de trauma s die ze hebben ondergaan. Een voorbeeld: een studie van de conflicten in Mozambique, Sierra Leone en Angola heeft aangetoond dat meisjes bijna nooit worden meegeteld in de programma s voor de reïntegratie van kindsoldaten, hoewel ze met duizenden onder dwang werden ingelijfd. Volgens de auteurs van de studie had dat voornamelijk te maken met het seksisme dat aan de uitwerking van deze programma s voor Ontwapening, Demobilisatie en Rehabilitatie ten grondslag lag 4. Ook wanneer grote pandemieën de minst ontwikkelde delen van de wereld treffen, worden vrouwen er het vaakst aan blootgesteld. Wanneer ze zelf niet ziek worden, betalen zij de menselijke tol. In de landen die het zwaarst worden geteisterd door het hiv- en/of aidsvirus, worden de productieve generaties het meest getroffen (bijvoorbeeld 23 % van de 15-49-jarigen in Zuid-Afrika 5 ). Daardoor daalt de gemiddelde levensverwachting en wordt de leeftijdspiramide omgekeerd met een verzwakte volwassen bevolking en wereldwijd meer dan 20 miljoen wezen 6. Veel van die weeskinderen worden door hun grootmoeders opgevoed. Die laatsten moeten soms 10 tot 15 kinderen voeden en worden zo de familiale steun van hun zieke kinderen of van hun kleinkinderen die vaak alleen komen te staan wanneer hun ouders ziek worden of sterven 7. VROUWENWERK De ongelijkheid is des te onrechtvaardiger omdat vrouwen veel harder werken dan mannen. Godavari Delta Women s Lace Artisans (India) Fotocredits: Trade Aid New Zealand Wereldwijd presteren zij tweederde van de gewerkte uren. Ze verdelen hun tijd tussen de productie (meestal landbouw of ambachtelijk werk), het huishouden (waarin ze tien keer actiever zijn dan de mannen) en het gezin. Vrouwen verzorgen het leeuwendeel van de taken en activiteiten die de menselijke samenlevingen in staat stellen om te functioneren zoals het onderwijs, de zorg voor de kinderen, het huishouden, het koken, het verzamelen van hout en het werk op het veld, in de fabriek of aan het weefgetouw. Toch hebben ze veel minder bestaansmiddelen dan mannen (ze verdienen slechts 10 % van het wereldinkomen 8 ) en wordt het grootste deel van hun arbeid niet betaald en op geen enkele manier naar waarde geschat. Women in Zimbabwe Fotocredits: Wagner Horst / UNESCO 12

VELE VORMEN VAN ONGELIJKHEID De verschillen in behandeling tussen mannen en vrouwen hangen af van de juridische structuren en de gewoonten en tradities in verschillende delen van de wereld. In het algemeen zijn meer rechten en gelijke toegang tot middelen de centrale factoren om vat te krijgen op deze toestanden en ze te doen evolueren. De economische en sociale systemen kennen vele soorten en vormen van ongelijkheid. Toegang tot grond en productiemiddelen Voor arme volkeren is de toegang tot grond en landbouwmiddelen (vee, zaaigoed, enz.) van primordiaal belang. Een lapje grond of een koe is vaak hun enige bron van rijkdom en hun enige manier om in de behoeften van hun gezin te voorzien. Hoewel vrouwen het grootste deel van het werk in de landbouw leveren (in Afrika bijna 75 % 9 ), zijn zij bijna nooit eigenaar van het land dat ze bebouwen en het vee dat ze verzorgen. Ze mogen ze alleen gebruiken. 70 % van de mensen die in Mali of Burkina Faso het land bewerken, zijn vrouwen. Slechts 2 % van hen is grondeigenaar. In Afrika produceren vrouwen meer dan 80 % van het voedsel maar bezitten ze minder dan 10 % van de grond 10. In veel traditionele systemen kunnen meisjes geen grond of vee erven (of zelfs bezitten). Ze hebben er alleen toegang toe via hun echtgenoot of hun vader. Ze staan in dienst van de mannen en krijgen alleen toegang tot economische middelen om te werken en hun gezin te voeden. Als wetten en reglementen hen dan eindelijk toch rechten toestaan, maken ze er zelden gebruik van uit onwetendheid of angst voor de reacties van de mannen van hun gemeenschap. Toegang tot onderwijs Het onderwijs is het tweede domein waarin de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen het meest opvalt en de grootste gevolgen heeft voor de ontwikkeling. Veel minder meisjes dan jongens gaan naar school. Wereldwijd zijn bijna tweederde van de 900 miljoen analfabeten vrouwen. Meisjes vertegenwoordigen slechts 30 % van de schoolbevolking. In de periode 1985-1994 waren 63 % van de volwassenen die niet konden lezen of schrijven vrouwen. In de periode 2000-2006 bedroeg dat percentage 64 % 11. Er is dus geen vooruitgang. Wanneer ze toch naar school kunnen, worden meisjes vaak gedwongen om vroeger te stoppen om hun moeder in het huishouden te helpen om voor de jongste kinderen te zorgen of omdat ze moeten trouwen of zwanger zijn. Deze vorm van ongelijkheid is misschien de ergste, niet alleen omdat ze vrouwen kennis ontzegt maar vooral omdat ze hen opsluit in onwetendheid en uitsluit van andere rechten of middelen (opleiding, kredieten, enz.). Een voorbeeld is Bolivia. Veel plattelandsvrouwen krijgen er ondanks ingrijpende verbeteringen nog steeds geen onderwijs en leren geen Spaans. Dit beperkt hun contacten met de administratie, de media en de sociale organisaties sterk. Toegang tot krediet Financiering is een fundamenteel probleem voor de ontwikkeling. Om over meer middelen te beschikken en hun productiviteit te verhogen, moeten ambachtslieden en boeren uit het Zuiden immers kunnen investeren in bijvoorbeeld zaaigoed, gereedschap en machines of om hun oogst vooraf te financieren. Ook hier is de ongelijkheid schrijnend. Omdat ze minder waarborgen kunnen geven, minder gemakkelijk kunnen reizen (ze moeten immers voor het gezin zorgen), maar ook omwille van culturele redenen hebben vrouwen veel minder toegang tot krediet dan mannen. Dat vormt een sterke rem op hun vermogen om productief te zijn en op hun onafhankelijkheid. Vrouwen in Afrika krijgen bijvoorbeeld slechts 10 % van de leningen voor kleine boeren en minder dan 1 % van alle leningen die naar de landbouw gaan, terwijl zij toch verantwoordelijk zijn voor 80 % van de landbouwproductie van het continent. De gewoonte die vraagt dat grond en zijn opbrengst alleen van vader op zoon of van man op man in de familie worden doorgegeven, plaatst vrouwen in een minderwaardige positie. Initiatieven om investeringen door vrouwen te bevorderen (meer bepaald het microkrediet) hebben echter aangetoond dat «vrouwen met meer succes investeren dan mannen en de leningen stipter afbetalen» 12. 13

ACHTERGROND HET BEGRIP GENDER Het geslacht is niet het meest relevante criterium om de problematiek van de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen te begrijpen en te doen evolueren. Vanuit systemisch oogpunt worden de verschillen tussen vrouwen en mannen gedicteerd door de sociale en culturele omstandigheden en niet door de biologische verschillen. We spreken dan niet van geslacht maar van gender. «Gender verwijst naar de rollen en de verantwoordelijkheden van vrouwen en mannen zoals ze in het gezin, de maatschappij en de cultuur gestalte krijgen. Het concept gender omvat ook de verwachtingen tegenover de eigenschappen, de bekwaamheden en het gedrag van vrouwen en van mannen (vrouwelijkheid, mannelijkheid). De aan elk geslacht toegewezen rollen en verwachtingen liggen vast» 13. De studie van de genderproblematiek richt zich dus op de maatschappelijke betrekkingen tussen vrouwen en mannen, hun verschillende functies in de maatschappij en het beeld dat die maatschappij van hen heeft. Anders dan het biologische verschil, dat universeel is, past het begrip gender in een gegeven cultureel kader dat afhangt van het ontwikkelingsniveau, het gewicht van de tradities, de godsdienstige praktijken, enz. EMPOWERMENT: EEN KERNBEGRIP Het proces waarmee vrouwen onafhankelijk kunnen worden en uit die dwangbuis kunnen ontsnappen heet empowerment, een Engelse term die in het Nederlands geen echt equivalent heeft. Versterking? Emancipatie? Autonomisering? Het begrip empowerment overkoepelt die verschillende concepten en omvat ook noties die het bruikbaar maken om de ongelijkheden waaronder de vrouwen gebukt gaan te begrijpen en te bestrijden 14. Empowerment, gericht op samenwerking met vrouwen om hen meer greep te geven op hun omgeving, is een zeer belangrijke hefboom geworden voor het ontwikkelingsbeleid. 14

SIPA (India) - Fotocredits: Trade Aid New Zealand Studies over het onderwerp tonen aan dat empowerment van vrouwen uit vier componenten bestaat 15 : > Willen: De obstakels die vrouwen beletten om de gelijken van mannen te zijn, hebben niet altijd een juridisch of economisch karakter. De belangrijkste zijn van psychologische aard. Om toegang te krijgen tot empowerment, om zich te emanciperen, moeten vrouwen dat eerst willen. Het verlangen om te willen wordt soms zo sterk gefnuikt en tegengewerkt dat men het eerst moet stimuleren om daarna de problemen van de rechten en de toegang tot de middelen te kunnen aanpakken. > Kunnen: Om een meer gelijkwaardige status en positie te bereiken, moeten vrouwen de obstakels kunnen overwinnen die hen hun rechten ontzeggen. Allerlei taken, van huishoudelijk werk tot de opvoeding van de kinderen of het sprokkelen van hout, beletten heel veel vrouwen om collectieve verantwoordelijkheden op te nemen of zich voor economische of maatschappelijke projecten in te zetten. Empowerment impliceert dus dat er aan het probleem van de materiële capaciteit wordt gewerkt. Het volstaat niet dat vrouwen zich willen inzetten voor productieve activiteiten of voor gemeenschapswerk, ze moeten het ook kunnen. Ze mogen niet worden belemmerd door verplichtingen en taken. Het begrip kunnen omvat ook het probleem van de knowhow en de technieken. Het benadrukt de noodzaak om vrouwen de vaardigheden ( skills ) mee te geven die ze voor hun empowerment kunnen gebruiken. > Weten: Empowerment is een proces, een stap, een evolutie naar een minder ongelijke en meer rechtvaardige toestand. Vrouwen die deze stap willen zetten (te beginnen met het willen) moeten absoluut toegang krijgen tot kennis. Hoe gebeurt het elders? Hoe doen andere vrouwen het? Wat zijn mijn rechten? Empowerment veronderstelt toegang tot informatie en tot kennis. Daarom zijn onderwijs en doorlopende opleiding belangrijke instrumenten voor de ontwikkeling en voor de bestrijding van ongelijkheid. > Hebben: Deze laatste component is waarschijnlijk de meest voor de hand liggende maar niet noodzakelijk de belangrijkste. Hij verwijst naar het probleem van de toegang tot bedrijfsmiddelen (grond, vee, geld, enz.) en tot de middelen om ze te exploiteren en vrucht te doen dragen. Het begrip hebben heeft dus betrekking op eigendom en zijn regels, maar ook op de mechanismen die het mogelijk maken om eigendom te benutten, erin te investeren, te transformeren, te verkopen en te kopen. Ten slotte heeft deze pijler van empowerment meer algemeen betrekking op toegang van vrouwen tot de politieke macht die vaak aan de eigendomsproblematiek gebonden is (grond, kudden, enz.). De rode draad die door deze beschouwingen loopt, is de noodzaak om de emancipatiedynamiek te kaderen in een globale holistische benadering. Het begrip empowerment is de synthese van veel onderzoekswerk. Het benadrukt het belang van een evenwichtige, coherente benadering van deze vier dimensies om resultaten te produceren en vrouwengroepen in een gegeven omgeving de kans te geven om zich nieuwe rechten, nieuwe middelen en nieuwe verantwoordelijkheden toe te eigenen. 15

16 KKM Handweaving (India) - Fotocredits: Trade Aid New Zealand

EERLIJKE HANDEL EN VROUWEN EERLIJKE HANDEL BEGRIJPEN Eerlijke handel lijkt een krachtig instrument om empowerment van vrouwen te bevorderen. Waar komt deze alternatieve vorm van handel vandaan en hoe wordt het gendervraagstuk erin behandeld? 17

Cacaocultrice (Ghana) - Fotocredits: Max Havelaar-Stiftung HET ONTSTAAN VAN EERLIJKE HANDEL Eerlijke handel is ontstaan uit een eenvoudige vaststelling: het verschil in rijkdom tussen de bevolking van de rijkste en de armste landen wordt voortdurend groter, ondanks de grote sommen die men in ontwikkelingshulp investeert. Het begrip eerlijke handel met als basisprincipe Trade, not Aid (Geen hulp maar handel) werd voor het eerst gedefinieerd in 1964 tijdens de Conferentie van de Verenigde Naties voor Handel en Ontwikkeling (UNCTAD). In de jaren 1960 openden de eerste winkels voor eerlijke handel hun deuren in Europa terwijl in de ontwikkelingslanden coöperaties en organisaties van producenten ontstonden die door deze rechtvaardigere handel werden begunstigd. 18

WAT IS EERLIJKE HANDEL? Bead for Life (Oeganda) - Fotocredits: Bead for Life De belangrijkste internationale organisaties voor eerlijke handel (de World Fair Trade Organisation - WFTO, de Fairtrade Labelling Organizations - FLO, de European Fair Trade Association - EFTA en het Network of European World Shops - NEWS) zijn het in 1999 eens geworden over een gezamenlijke definitie: «Eerlijke handel is een commercieel partnerschap dat steunt op dialoog, transparantie en respect met als doel te komen tot een rechtvaardigere wereldhandel. Eerlijke handel draagt bij tot duurzame ontwikkeling door betere handelsvoorwaarden te bieden en door de rechten van de producenten en de gemarginaliseerde werknemers te waarborgen, vooral in het zuidelijke halfrond. De organisaties voor eerlijke handel (gesteund door de consumenten) verbinden zich ertoe actief de publieke opinie te sensibiliseren en campagne te voeren voor veranderingen in de regels en praktijken van de conventionele internationale handel. De eerlijke prijs dekt alle productiekosten van het product, inclusief de milieukosten, en verzekert de producenten een fatsoenlijke levensstandaard. De kopers van eerlijke producten verbinden zich bovendien tot de uitkering van bijkomende premies (de zogenaamde ontwikkelingspremies) die worden gebruikt voor productieve investeringen en/of sociale programma s (alfabetisering, toegang tot zorgverstrekking, enz.). De organisaties hebben 10 grote principes gedefinieerd om dit economische systeem tot stand te brengen: 1. Kansen creëren voor economisch achtergestelde producenten. 2. Transparantie en geloofwaardigheid bevorderen. 3. De individuele capaciteit aanmoedigen. 4. Eerlijke handel bevorderen. 5. De betaling van een eerlijke prijs waarborgen. 6. Toezien op de gelijkheid tussen de geslachten. 7. Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden verzekeren. 8. Kinderarbeid verbieden. 9. Het milieu beschermen. 10. Op vertrouwen en wederzijds respect gebaseerde handelsbetrekkingen aanmoedigen. «In de praktijk waarborgt eerlijke handel de producenten van de armste landen aankoopprijzen die meestal boven de wereldkoersen liggen, samen met een relatieve stabiliteit van de prijzen en de toepassing van betere betalingsvoorwaarden en termijnen (of zelfs de mogelijkheid van voorfinanciering). Zo hoeven landbouwers en ambachtslieden hun producten niet tegen spotprijzen te verkopen en moeten ze geen woekerleningen aangaan. 19

Wanneer een producentenorganisatie de stap naar eerlijke handel zet, laat ze haar producten labelen en/of treedt ze toe tot een van de referentieorganisaties (waarvan de Wereldorganisatie voor Eerlijke Handel, WFTO, de belangrijkste is). Maar welke weg ze ook kiest, ze moet altijd de 10 basisprincipes naleven. HET GENDERVRAAGSTUK IN DE EERLIJKE HANDEL Een van die principes heeft uitdrukkelijk betrekking op het gendervraagstuk. Het is het zesde principe, over de niet-discriminatie, de gendergelijkheid en de vrijheid van vereniging. Dit artikel zegt 16 : «De organisatie discrimineert op geen enkele wijze bij de aanwerving, de beloning, de toegang tot een opleiding, promotie, ontslag of pensionering op basis van ras, kaste, nationale afkomst, religie, handicap, geslacht, seksuele geaardheid, lidmaatschap van vakbonden, politieke gezindheid, hiv- en/of aidsstatus of leeftijd. De organisatie biedt ook kansen aan vrouwen en mannen om hun vaardigheden te ontwikkelen. Ze bevordert actief dat vrouwen zich kandidaat stellen voor vacante betrekkingen en voor directiefuncties binnen de organisatie. Ze houdt rekening met de bijzondere behoefte aan veiligheid en gezondheid voor zwangere vrouwen en moeders die borstvoeding geven. De vrouwen nemen volledig deel aan de beslissingen over het gebruik van de voordelen die uit het productieproces voortvloeien». Dit zeer fundamentele artikel verwijst ook naar het vraagstuk van de materiële gelijkheid: «Organisaties die rechtstreeks met de producenten in contact staan, zorgen ervoor dat vrouwen altijd worden betaald voor hun bijdrage aan het productieproces en dat ze hetzelfde loon ontvangen als de mannen wanneer ze hetzelfde werk doen. De organisaties zien er ook op toe dat de vrouwen werkzaamheden kunnen verrichten op basis van hun capaciteiten en dat, in situaties waarin het werk van de vrouwen minder wordt gewaardeerd dan het werk van de mannen, het werk van de vrouwen wordt opgewaardeerd om op gelijke hoogte te komen met de vergoeding van de mannen. «Dit is de duidelijkste bepaling, de meest rechtstreekse verwijzing naar het gendervraagstuk. Maar ook andere principes van eerlijke handel hebben een weerslag op empowerment van vrouwen en hun participatie aan de productieve activiteiten van hun gemeenschap. Het opleggen van organisatorische normen (een participatief besluitvormingssysteem en democratische instanties) en het belang dat aan de milieuproblematiek wordt gehecht, hebben - zoals we verderop zullen zien - zichtbaar positieve gevolgen voor de status van de vrouw, haar emancipatie en meer algemeen voor haar welzijn en gezondheid. Dekyiling Handicraft (India) - Fotocredits: Erik Törner 20

COOPAC (Rwanda) - Crédit : COOPAC DE GELABELDE KETEN EN DE GEÏNTEGREERDE KETEN Sinds 1988 en sinds de oprichting van WFTO, de Wereldorganisatie voor Eerlijke Handel* enerzijds en de lancering van het Max Havelaar-label anderzijds bestaan twee grote modellen voor de regulering van eerlijke handel naast elkaar: de geïntegreerde keten en de gelabelde keten. *WFTO heette tot in 2009 IFAT, de Internationale Organisatie voor Eerlijke handel De geïntegreerde keten is het historische organisatiemodel van eerlijke handel. Het belangrijkste kenmerk ervan is het feit dat alle actoren die betrokken zijn bij de ontwikkeling en commercialisering van het product (producent, verwerker, importeur en verkooppunten) zich engageren voor eerlijke handel en vrijwillig de principes ervan naleven. WFTO wordt sinds haar stichting in 1989 als de belangrijkste coördinator van de geïntegreerde keten beschouwd. Ze telt 400 ledenorganisaties (overwegend in de ontwikkelingslanden) die alle schakels van de keten van eerlijke handel vertegenwoordigen (producenten, verwerkers en distributeurs). Sinds 2007 ontwikkelt WFTO haar eigen certificeringsysteem, het WFTO Fair Trade System. In de praktijk bewijst de conformiteit van een organisatie met deze vrijwillige norm dat de organisatie een geheel van praktijken en procedures heeft ingevoerd die een goed beheer op het sociale, economische en ecologische vlak aantonen. De grote meerderheid van de ambachtelijke organisaties voor eerlijke handel, die bovendien meestal uitsluitend vrouwelijk zijn, zijn aangesloten bij WFTO. Dit verklaart het belang van deze keten in het onderzoek naar de genderproblematiek. De gelabelde keten berust op de certificering van het gecommercialiseerde product. De ondernemingen die deze producten voortbrengen, verbinden zich tot de naleving van een welomschreven bestek en bevoorraden zich bij producentenorganisaties van de ontwikkelingslanden (vaak coöperaties) die erkend zijn door het organisme dat het label toekent (een onafhankelijke organisatie die de naleving van de criteria voor toekenning van het label nagaat). De gelabelde producten kunnen vervolgens in om het even welk verkooppunt worden verkocht, ook in de klassieke grootdistributie. Het label Fairtrade Max Havelaar is het bekendste maar er zijn nog meer labels, elk met hun eigen aanpak of logica (onder meer Fair for Life, FairWild, Ecocert ESR, Naturland Fair). 21

VOORDELEN VAN EERLIJKE HANDEL VOOR VROUWEN Eerlijke handel is een ontwikkelingsmodel dat empowerment van vrouwen en hun deelname aan de productieve activiteiten van hun gemeenschap in de hand werkt. Uit talrijke studies blijkt dat dit economisch systeem een groot aantal voordelen heeft die verder gaan dan de economische aspecten verbonden aan inkomensverhoging. Kasinthula Cane Growers (Malawi) - Fotocredits: Candico / Fairtrade 22

Wanneer een project van eerlijke handel wordt opgezet, moedigt men de producenten aan om zich te structureren in groeperingen (vaak coöperaties). De gezinnen van de arbeiders, de ambachtslieden of de boeren sluiten zich hierbij aan. Dit spoort de vrouwen aan om uit hun huis te komen, elkaar te ontmoeten en zich te organiseren. WAARDIGHEID EN LUISTEREN CenfroCafé (Peru) Fotocredits: Trade Aid New Zealand Hoewel het economisch project voorrang heeft, is de ontwikkeling van het sociale netwerk dat uit deze kansen voortkomt bijzonder belangrijk voor de vrouwen. Zij krijgen de ruimte om ideeën uit te wisselen en te discussiëren. Ze krijgen een forum, er wordt naar hen geluisterd, ze kunnen persoonlijke of gemeenschapsproblemen bespreken en durven zich uit te drukken en in het openbaar het woord te voeren. Op persoonlijk vlak krijgen ze zelfvertrouwen, bevrijden ze zich van hun angsten en leren ze hun ideeën te uiten 17. Het verhaal van Inès van de Peruviaanse vereniging Kuyunakuy benadrukt hoe belangrijk dit alles is: Wij vrouwen zijn bang om te spreken. Wij maken altijd fouten, wij spreken niet vlot, wij hebben nooit behoorlijk Spaans geleerd. We zijn bang dat we flaters zullen begaan. Maar nu zijn we wat minder bevreesd. Ik heb in mijn organisatie leren spreken. Nu kan ik met mensen praten zonder bang te zijn. Ik kom beter uit mijn woorden en ik durf mijn mening te geven. Ik ga graag naar de vergaderingen, ik voel me er gelukkig 18. Deze vrouwen leefden vroeger geïsoleerd. In het kader van het project voor eerlijke handel van hun gemeenschap werken ze in groepen. In deze groepen krijgen de vrouwen een nieuw zelfbeeld, een positieve identiteit; ze ontwikkelen zelfrespect en waardigheid 19. In dit aspect van eerlijke handel komt dus het willen op de voorgrond, de eerste pijler van empowerment van de vrouwen. NIEUWE VERHOUDINGEN OPBOUWEN In de gemeenschappen die aan eerlijke handel doen, nemen de vrouwen deel aan de werking van de organisaties en zijn ze actief in de productiesystemen. Ze verdienen geld en dragen bij aan het inkomen van het gezin. Deze nieuwe functies bevorderen hun maatschappelijke erkenning en leiden tot een mentaliteitswijziging. Ze worden ook anders behandeld, zowel in hun omgeving als in hun gezin. Vroeger waren ze volledig afhankelijk van hun man, hun vader of hun broers. Nu worden ze actieve economische spelers en verdienen ze een inkomen dat ze zelf kunnen beheren. Deze economische transformatie (die de aspecten hebben en kunnen illustreert) heeft gevolgen voor hun autonomie en hun status, maar ook voor het maatschappelijke systeem waarin ze functioneren. Ter illustratie, een getuigenis van de vrouwen van Panjora Mahila Shimitee in Bangladesh die artikelen in jute produceren: Vroeger vroegen wij 2 takas (0,04 euro) aan de mannen. Nu gebeurt het dat zij ons om geld vragen. De vrouwen gaan zelf de deur uit om hun sari s te kopen. Echtscheidingen door verstoting komen in ons dorp niet meer voor 20. 23