VOLWASSENENONDERWIJS

VOLWASSENENONDERWIJS Organisatie: Onderwijsniveau: Graad: Totaal opleiding: Studiegebied: modulaire opleiding TSO derde graad 140 lestijden Bedrijfsbeheer Afdeling: BEDRIJFSBEHEER Module(s): TV Handelseconomie en financiële aspecten 40 lt TV Boekhouden en fiscale aspecten 60 lt TV Bedrijfseconomie en sociale aspecten 40 lt Nummer GO 2005/052M Nummer Inspectie: 04-05/1436/G (vervangt 01-02/513/G)

OSP TSO 3e graad 1 INHOUD VISIE...2 BEGINSITUATIE...3 ALGEMENE DOELSTELLINGEN...4 ORGANISATIE...5 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN...6 MODULE 1: HANDELSECONOMIE EN FINANCIËLE ASPECTEN...6 MODULE 2: BOEKHOUDEN EN FISCALE ASPECTEN...13 MODULE 3: BEDRIJFSECONOMIE EN SOCIALE ASPECTEN...16 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN...18 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN...20 EVALUATIE...21 BIBLIOGRAFIE...22

OSP TSO 3e graad 2 VISIE Overeenkomstig de federale programmawet van 10 februari 1998 tot bevordering van het zelfstandig ondernemerschap, vereist zelfstandig ondernemen het beschikken over de basiskennis van het bedrijfsbeheer. De basiskennis van het bedrijfsbeheer wordt beschouwd als een ondernemersvaardigheid. Een tweede ondernemersvaardigheid is de beroepsbekwaamheid die wordt vastgesteld voor de uitoefening van gereglementeerde beroepen. De bewijsvoering inzake de ondernemersvaardigheden dient te geschieden ten aanzien van een erkend ondernemingsloket, vooraleer dit loket de betrokkene als handelsonderneming inschrijft in de Kruispuntbank van Ondernemingen. Deze inschrijving komt in de plaats van het vroegere handelsregister. De keuze van ondernemingsloket is totaal vrij. In sommige gevallen legt het loket het dossier eerst voor advies voor aan de bevoegde dienst van de Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie. Tegen de beslissingen van de ondernemingsloketten kan de kandidaat beroep aantekenen bij de Vestigingsraad in Brussel. Zowel het bewijs van de basiskennis van het bedrijfsbeheer als het bewijs van de beroepsbekwaamheid kan worden geleverd door hetzij het bezit van één van de akten die door de Koning zijn aangeduid, hetzij door praktijkervaring. In uitvoering hiervan wordt - op grond van het koninklijk besluit van 21 oktober 1998 tot uitvoering van hoofdstuk I van titel II van de programmawet van 10 februari 1998 tot bevordering van het zelfstandig ondernemerschap - in het voltijds secundair onderwijs en het deeltijds beroepssecundair onderwijs een getuigschrift over de basiskennis van het bedrijfsbeheer als één der bedoelde akten uitgereikt. Jongeren die tijdens hun secundaire studie niet in de gelegenheid zijn geweest een studiebewijs te verwerven waaruit de beheerskennis moet blijken, rest de mogelijkheid een akte over de basiskennis van het bedrijfsbeheer te behalen voor de centrale examencommissie van de federale overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, in de centra voor middenstandsopleiding of in het volwassenenonderwijs (onderwijs voor sociale promotie); tenslotte wordt ook elk diploma van hoger onderwijs geacht het bewijs te leveren van de basiskennis bedrijfsbeheer. De getuigschriften bedrijfsbeheer die in het secundair onderwijs zijn uitgereikt sedert het schooljaar 1991-1992 (op basis van de voormalige omzendbrief SOZ(91)13 dd. 10 juli 1991 of op basis van onderhavige omzendbrief) zouden in beginsel moeten aanvaard worden door de erkende ondernemingsloketten. De aanvaarding door de loketten van de getuigschriften bedrijfsbeheer die daarentegen dateren van vóór het schooljaar 1991-1992, zeker indien uitgereikt op het niveau van een vierde leerjaar (vijfde leerjaar voor het B.S.O.) of lager, is problematischer; bij weigering blijkt het instellen van een beroep bij de vestigingsraad vrijwel zinloos, rekening houdend met het toenmalige programma bedrijfsbeheer dat intussen achterhaald is. Het onderhavige leerplan schept de mogelijkheid om zich de kennis over bedrijfsbeheer eigen te maken overeenkomstig omzendbrief 13EB/96/1 dd. 3/12/96, en overeenkomstig SO 44, gewijzigd, dd 8/5/96. Mocht er eveneens gestreefd worden naar het behalen van het "Aanvullend getuigschrift over de kennis van Toegepaste economie", op basis waarvan de Nederlandse AOV-verklaring (Algemene Ondernemersvaardigheden) kan bekomen worden, dan dient een ander leerplan gevolgd te worden. Dit zal het geval zijn als Nederlandse cursisten ingeschreven zijn in HORECA-opleidingen. Alle leerinhouden en -doelstellingen staan in het teken van de sector waarop de opleiding gericht is.

OSP TSO 3e graad 3 BEGINSITUATIE Voor de cursisten die met de lessenreeks starten is geen voorkennis vereist. Evenmin voor iedere volgende module.

OSP TSO 3e graad 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Een van de belangrijkste doelen van Bedrijfsbeheer is de cursisten in regel te stellen met de wetten inzake de vestiging als ondernemer van kleine en middelgrote handels- en ambachtsondernemingen, en dit inzake de kennis van het Bedrijfsbeheer. Dit leerplan is opgesteld conform de omzendbrief. Via Bedrijfsbeheer verwerven de cursisten inzichten in verband met betalingstechnieken, kredietverlening en allerlei administratieve procedures en dit niet enkel met het oog op een eigen bedrijf, maar ook op het leven als verantwoordelijke volwassene in een maatschappij die hoe dan ook steeds ingewikkelder wordt. Met betrekking tot de leerstof zullen andere accenten gelegd worden volgens de opleiding waarvoor dit leerplan gebruikt wordt. De aard van de opleiding bepaalt in welke mate en hoe de verschillende leerstofitems uitgewerkt en uitgediept worden. Het is essentieel dat het leerplan als een geheel geïnterpreteerd wordt, m.a.w. naast de leerinhoud dienen leerplandoelstellingen en pedagogisch-didactische wenken gelezen en toegepast te worden. De klemtoon ligt op de praktijkgerichte kennisverwerving, op het opzoeken, ordenen en toepassen van die kennis en dit als voorbereiding op de instap in het professionele leven. In aansluiting op het Pedagogisch Project van het Gemeenschapsonderwijs wordt van de cursisten verwacht dat ze onder begeleiding de volgende attitudes ontwikkelen en/of nastreven: algemene belangstelling, interesse en leergierigheid; durven initiatief nemen; luisterbereidheid en bereidheid eigen fouten te verbeteren; kritische reflectie; openheid en respect voor andere meningen; verantwoordelijkheidsgevoel, inzet en doorzettingsvermogen; zelfwerkzaamheid en zin voor samenwerking; zin voor kwalitatief werk, afwerking, orde, netheid en nauwkeurigheid; oog hebben voor een verzorgd voorkomen. Daarnaast is het aangewezen volgende sleutelvaardigheden te ontwikkelen: werk kunnen plannen; probleemoplossend kunnen werken; zelfstandigheid; creativiteit; leerbekwaamheid; flexibiliteit; kunnen omgaan met informatie; resultaatgerichtheid. Opmerking Het is aanbevolen aandacht te schenken aan de sleutelvaardigheden en deze in een zo reëel mogelijke situatie aan te bieden. (vb. in een mini-onderneming, leerbedrijf, stagebedrijf,...) Zie Gent-IV akkoord (sleutelvaardigheden in het Beroepsgerichte Onderwijs in Nederland en Vlaanderen november '99 - ISBN 90-5003-288-5).

OSP TSO 3e graad 5 ORGANISATIE Studieduur 140 lestijden Niveau TSO 3 Modules Naam Aantal Lt TV Handelseconomie en financiële aspecten 40 Boekhouden en fiscale aspecten 60 Bedrijfseconomie en sociale aspecten 40 Leertraject Studiegebied Handel Opleiding Bedrijfsbeheer - TSO 3 Handelseconomie en financiële aspecten Boekhouden en fiscale aspecten Bedrijfseconomie en sociale aspecten 1. Zelfstandig ondernemer 2. Handelsverrichtingen 3. Betaling en inning 4. Het krediet 1. De boekhoudkundige verwerking 2. Aspecten van het bedrijfsbeleid 1. Werken als zelfstandige of als werknemer 2. Informatica Certificaat Bedrijfsbeheer - 140 lt

OSP TSO 3e graad 6 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN MODULE 1: HANDELSECONOMIE EN FINANCIËLE ASPECTEN LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 1 formuleren wie zich als zelfstandige ondernemer (handelaar, ambachtsman/-vrouw) kan vestigen; de voorwaarden opsommen om zich als zelfstandige te kunnen vestigen (handelaar, ambachtsman/-vrouw) m.b.t. bekwaamheid, faillissement, bankbreuk en de begrippen hanteren; actuele informatie opzoeken over de wettelijke verplichtingen die vooraf moeten vervuld worden bij het starten van een eigen zaak; de instellingen noemen waar de formaliteiten moeten vervuld worden om aan de gestelde verplichtingen te voldoen; informatie opzoeken m.b.t. reglementering i.v.m. de handelsnaam; het doel van de kruispuntbank toelichten; het doel van het ondernemingsloket toelichten; het ondernemingsloket raadplegen; de voor- en/of nadelen van verschillende huwelijksstelsels evalueren in functie van het beroep van zelfstandig ondernemer; opzoeken hoe er kan aangesloten worden bij een sociale verzekeringskas en een mutualiteit en kunnen het belang ervan verwoorden; de beroepsuitoefeningsvoorwaarden opsommen en weten hoe de zelfstandige ondernemer eraan moet voldoen m.b.t. de vestigingswet; LEERINHOUDEN 1 De zelfstandige ondernemer 1.1 De zelfstandige ondernemer (handelaar, ambachtsman/vrouw) - Begrip 1.2 De voorwaarden om zich te kunnen vestigen 1.2.1 Algemene voorwaarden (bekwaamheid, faillissement, bankbreuk) 1.2.2 Voorafgaande verplichtingen 1.2.2.1 Actuele informatie 1.2.2.2 Verplichtingen: handelsnaam Kruispuntbank van ondernemingen ondernemingsnummer ondernemingsloketten financieel rekeningnummer BTW-inschrijving huwelijksstelsel aansluiting sociale verzekeringskas aansluiting mutualiteit 1.2.3 Beroepsuitoefeningsvoorwaarden 1.2.3.1 Vestigingswet (vorming, beroepservaring, vestigingsgetuigschrift, distributieattest)

OSP TSO 3e graad 7 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen de specifieke beroepsuitoefeningsvoorwaarden (voor de toekomstige eigen zaak of sector) opzoeken en toelichten; informatie m.b.t. de controleorganen opzoeken; de keuze van een mogelijke vestigingsplaats motiveren; de voor- en nadelen van een mogelijke vestigingsplaats beoordelen in een concrete situatie; de voor- en nadelen afwegen bij het keuzeprobleem: kopen, leasen of huren van een onroerend goed; uit een concreet koopcontract 5 elementen analyseren; uit een concreet huurcontract 5 elementen analyseren; uit een concreet leasingcontract 5 elementen analyseren; in de wetgeving op de handelsvestigingen de vereisten voor de eigen vestiging opzoeken; de rechten van de handelaar omschrijven bij moeilijkheden in het bedrijf; de instellingen (financiële instellingen, beroepsverenigingen, e.a.), waar startende ondernemers informatie en ondersteuning kunnen bekomen en waar advies voor starters kan bekomen worden, opzoeken en omschrijven; de steunmaatregelen voor startende ondernemers opzoeken (oprichting van de zaak, aanwerving personeel, e.d.). LEERINHOUDEN 1.2.3.2 Andere reglementeringen en vergunningen m.b.t. de toekomstige eigen zaak of sector (i.f.v. de opleiding) 1.2.3.3 Controleorganen (Economische inspectie, Arbeidsinspectie, Eetwareninspectie) 1.2.4 Vestigingsplaats 1.2.4.1 Keuze van de vestigingsplaats. 1.2.4.2 Voor- en nadelen van een mogelijke vestigingsplaats 1.2.4.3 Aankoop, huur of leasing gebouw/grond Voor- en nadelen 1.2.4.4 Concreet koopcontract 1.2.4.5 Concreet huurcontract 1.2.4.6 Concreet leasingcontract 1.2.4.7 Wet op de handelsvestigingen 1.2.5 Rechten van de handelaar (rechtbank van koophandel, gerechtelijk akkoord, bescherming tegen oneerlijke concurrentie) 1.3 Tegemoetkomingen 1.3.1 Advies startersdiensten - Instellingen 1.3.2 Steunmaatregelen voor starters

OSP TSO 3e graad 8 De cursisten kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 2 het assortiment van producten en/of diensten samenstellen in functie van de doelgroep; bronnen van marktinformatie raadplegen; het assortiment afstemmen op en vergelijken met dat van de concurrentie; de verkoopprijs van een product en/of dienst bepalen; de promotie voor de zaak kiezen en weten hoe die kan uitgevoerd worden aan de hand van een concrete situatie; de betekenis van promotie toelichten, de kanalen gepast selecteren en rekening houden met de wettelijke aspecten terzake; de doelgroepen (klanten) van de onderneming in een concreet geval omschrijven; formuleren dat de factoren (product en/of dienst, assortiment, vestigingsplaats, prijs, promotie en klanten) op elkaar moeten afgestemd zijn en kunnen dit toelichten aan de hand van voorbeelden uit het eigen toekomstig beroepenveld; de verschillende stadia van prijsaanvraag tot betaling noemen en schematisch weergeven; de documenten (bestelbon, factuur, creditnota, debetnota, klacht) herkennen en de belangrijkste elementen ervan formuleren; het begrip BTW verklaren en het systeem toelichten aan de hand van een concreet voorbeeld; aan de hand van concrete situaties een bestelbon, factuur, creditnota en debetnota invullen, met duidelijke vermelding van kwantiteit, prijs, leveringsvoorwaarden, handelskortingen, financiële kortingen, BTW, en kunnen de noodzakelijke berekeningen uitvoeren (inclusief percentberekeningen); 2 De handelsverrichtingen 2.1 Het handelsbeleid 2.1.1 Het assortiment van producten en/of diensten 2.1.1.1 Assortimentskeuze en samenstelling 2.1.1.2 Bronnen van marktinformatie 2.1.1.3 Positie binnen de concurrentie 2.1.2 De verkoopprijs van een product en/of dienst 2.1.3 De promotie 2.1.3.1 Betekenis 2.1.3.2 Kanalen 2.1.3.3 Wettelijke aspecten 2.1.4 De klanten 2.1.4.1 Doelgroepen 2.1.4.2 Factoren 2.2 Aan- en verkoopverrichtingen 2.2.1 Verloop van een aankoop (van prijsaanvraag tot betaling) 2.2.1.1 Documenten (bestelbon, factuur, creditnota, debetnota, klacht) 2.2.1.2 BTW (begrip en systeem) 2.2.1.3 Opmaak en berekening (inclusief percentberekeningen) m.b.t. deze documenten

OSP TSO 3e graad 9 De cursisten kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN de courante berekeningen/bewerkingen uitvoeren met behulp van een rekenmachine; de geldigheidsvereisten van een koopcontract opsommen; de gevolgen van een koopcontract toelichten; de rechten en plichten van koper en verkoper omschrijven; de bewijsmiddelen in verband met een koopcontract omschrijven; de wijzen van tenietgaan van een koopcontract omschrijven; de aandachtspunten bij aankoop van onroerende goederen toelichten; gebruikelijke verkoopsvoorwaarden kwaliteit, kwantiteit, prijsvermindering, levering, betaling, duidelijk omschrijven binnen de eigen sector; de specifieke aankoopkanalen (groothandel, gezamenlijke aankoop, tussenpersonen, invoer, franchising) in de eigen beroepssector opzoeken en omschrijven; 2.2.1.4 De rekenmachine 2.2.2 Administratieve organisatie - De koop/verkoopovereenkomst 2.2.2.1 Het koopcontract geldigheid gevolgen bewijs, tenietgaan rechten en plichten koper aankoop van onroerende goederen 2.2.2.2 De verkoopsvoorwaarden kwaliteit kwantiteit prijsvermindering levering betaling 2.2.3 Aankoopkanalen groothandel gezamenlijke aankoop tussenpersonen invoer franchising

OSP TSO 3e graad 10 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen de wettelijke verplichtingen opzoeken inzake vergunningen, heffingen en attesten m.b.t. milieu en ruimtelijke ordening, waaraan een ondernemer moet voldoen; het principe van de terugnameplicht van verpakkingsafval (FOST PLUS en VAL-I-PAC) verklaren; het principe van de aanvaardingsplicht van elektro verklaren; het milieuloket raadplegen; de basisprincipes van de wet op de handelspraktijken en op de voorlichting en de bescherming van de consument opzoeken; verwoorden dat er speciale reglementeringen in verband met de openingstijden bestaan en kunnen deze opzoeken en toelichten; verwoorden dat door de wet op de privacy bestanden moeten worden aangegeven en kunnen formuleren wat men moet doen om aan de verplichtingen te voldoen; formuleren wat de reglementering inhoudt van de wet op de auteursrechten; de werking van SABAM en Reprobel opzoeken en toelichten; verwoorden dat er softwarelicenties bestaan en de juiste betekenis ervan omschrijven. LEERINHOUDEN 2.3 Bijzondere reglementeringen 2.3.1 Milieu en ruimtelijke ordening 2.3.1.1 Verplichtingen stedenbouwkundige vergunning socio-economische vergunning milieuvergunning vergunning m.b.t. afvalstoffen milieuheffingen bodemattest terugnameplicht (FOST PLUS en VAL-I-PAC) RECUPEL 2.3.1.2 Elektronisch milieuloket 2.3.2 Wet op de handelspraktijken en op de voorlichtingen en de bescherming van de consument prijs- en hoeveelheidsaanduiding voorlichting consument koopjes uitverkoop verkoop met verlies oneerlijke handelspraktijken gezamenlijk aanbod reclame bedenktijd bij aankopen 2.3.3 Openingstijden (wekelijkse rustdag, zondagssluiting, openingsuren, nachtwinkels) 2.3.4 De wet op de privacy 2.3.5 Auteursrechten Inhoud van de wet Sabam/Reprobel softwarelicenties (bestaan, betekenis, bewijs)

OSP TSO 3e graad 11 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 3 de betalingsmodaliteiten onderscheiden; de mogelijkheden van de rechtstreekse betaling toelichten en toepassen; een schriftelijk bewijs van betaling kunnen opstellen: gangbare rekeningen noemen en het verschil tussen een zichtrekening, een spaarrekening en een termijnrekening omschrijven; de informatie op een rekeninguittreksel interpreteren; een stortings- en overschrijvingsformulier invullen het gebruik van een bankcheque toelichten; gebruik maken van een terminal voor zelfbankieren; het gebruik van betaal- en, kredietkaarten toelichten; de debiteuren en crediteuren opvolgen. LEERINHOUDEN 3 Betaling en inning 3.1 De rechtstreekse betaling 3.1.1 Kwijting en kwijtschrift 3.1.2 Ontvangstbewijs 3.2 Betaling en inning door middel van een financiële instelling 3.2.1 Gangbare rekeningen Zichtrekening Termijnrekening/spaarrekening 3.2.2 Financiële documenten rekeninguittreksel bankcheque, stortingsformulier, overschrijving 3.2.3 Elektronisch betalen (zelfbankieren, betaal- en kredietkaarten) 3.3 Opvolging van crediteuren en debiteuren

OSP TSO 3e graad 12 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 4 het begrip "verkoop op termijn" omschrijven en de gevolgen ervan toelichten; het begrip "verkoop op afbetaling" omschrijven en de gevolgen ervan toelichten; de meest courante kredietvormen noemen (op korte en op lange termijn) en hun specifieke kenmerken opzoeken; aan de hand van een concreet voorbeeld een verantwoorde kredietkeuze maken; de steunmaatregelen bij specifieke financieringsvormen opzoeken; het aspect financiële draagkracht toelichten; de kostprijs van het krediet en de reële intrestvoet berekenen aan de hand van een concreet voorbeeld en de betekenis van beide toelichten; de kredietopname verantwoorden en de mogelijke gevaren voor de kredietnemer in verband met de terugbetaling toelichten; toelichten dat het toestaan van krediet risico s met zich meebrengt. LEERINHOUDEN 4 Het krediet 4.1 Kredietverlening door handelaars 4.1.1 Verkoop op termijn 4.1.2 Verkoop op afbetaling 4.2 Kredietverlening door financiële instellingen 4.2.1 Op korte termijn (kaskrediet, ) 4.2.2 Op langere termijn (hypothecair krediet, investeringskrediet, leasing, financiering op afbetaling, ) 4.3 Steunmaatregelen bij specifieke financieringsvormen 4.4 Gevaren bij kredietverlening 4.4.1 Financiële draagkracht 4.4.2 Kostprijs van krediet - Reële intrestvoet - Betekenis 4.4.3 Kredietopname - Verantwoording Terugbetaling 4.4.4 Risico s bij toestaan van krediet

OSP TSO 3e graad 13 MODULE 2: BOEKHOUDEN EN FISCALE ASPECTEN LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 1 het begrip boekhouden verklaren en de noodzaak ervan aantonen voor de zeer kleine en de kleine onderneming; de soorten ondernemingen volgens de boekhoudwetgeving opzoeken en onderscheiden; verantwoordingsstukken lezen i.f.v. de boekhoudkundige verwerking; de algemene eisen, waaraan de boekhouding van een kleine onderneming moet voldoen, formuleren en opzoeken (verantwoordingsstukken, volledigheid, voorzichtigheid, vormvoorwaarden, bewaringstermijn); het begrip vereenvoudigde boekhouding verklaren en het nut aantonen; het aankoopboek invullen en de leverancierskaarten opmaken en bijhouden op basis van de verantwoordingsstukken; het verkoopboek invullen en de klantenkaarten opmaken en bijhouden op basis van de verantwoordingsstukken; de financiële boeken invullen op basis van de verantwoordingsstukken; de voorraad/inventaris bepalen, bijhouden (registratie) en het belang ervan omschrijven; een eenvoudige resultatenberekening uitvoeren en de betekenis van de resultatenrekening verwoorden; de gegevens uit de ingevulde boeken gebruiken om de BTWaangifte in te vullen; LEERINHOUDEN 1 Boekhoudkundige verwerking en BTW-administratie 1.1 Basisprincipes en wettelijke bepalingen van de boekhouden BTW-reglementering 1.1.1 Begrippen en noodzaak 1.1.2 Soorten ondernemingen 1.1.3 Verantwoordingsstukken 1.1.4 Volledigheid Voorzichtigheid 1.1.5 Vormvoorwaarden 1.1.6 Bewaringstermijn 1.2 De vereenvoudigde boekhouding 1.2.1 Begrip - Nut 1.2.2 Aankoopboek Leverancierskaarten 1.2.3 Verkoopboek Klantenkaart 1.2.4 Financiële boeken 1.2.5 Voorraad/Inventaris 1.2.5.1 Het bijhouden van de voorraad registratie en belang 1.2.5.2 De inventaris registratie en belang 1.2.6 Resultatenrekening 1.2.7 Aangifte van de BTW 1.3 Inleiding tot de dubbele boekhouding

OSP TSO 3e graad 14 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen het begrip dubbele boekhouding voor de kleine onderneming verklaren en het nut aantonen; aanduiden welke werkmiddelen een bedrijf aanwendt en hoe ze worden gefinancierd; de werk- en financieringsmiddelen ordenen op een balans; boekhoudregels toepassen op eenvoudige verrichtingen (o.a. aankoop, verkoop, contante betaling, termijnbetaling en lening) weergeven op een balans; de gegevens uit de ingevulde boeken gebruiken om de BTWaangifte in te vullen; het begrip BTW-belastingplichtigen toelichten; de aftrekregeling van de BTW beknopt toelichten; toelichten hoe de aangifte ingediend wordt; een beknopt rekeningstelsel lezen, verwoorden waarvoor het gebruikt wordt en toepassen op eenvoudige verrichtingen; een eenvoudige balans en resultatenrekening lezen en opstellen. LEERINHOUDEN 1.3.1 Begrip en nut 1.3.2 Werk- en financieringsmiddelen 1.3.2.1 Aanwending en financiering 1.3.2.2 Ordening op de balans 1.3.3 Het boeken van eenvoudige verrichtingen 1.3.4 BTW 1.3.4.1 Aangifte invullen 1.3.4.2 Belastingplichtigen 1.3.4.3 Aftrekregeling (aftrekbare en niet-aftrekbare BTW) 1.3.4.4 Aangifte indienen 1.3.5 Het beknopt rekeningstelsel 1.3.6 Balans en een resultatenrekening

OSP TSO 3e graad 15 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 2 het verband leggen tussen de boekhouding en het bedrijfsbeleid; het belang inzien van het vooraf begroten van inkomsten en uitgaven, van investeringen en financieringen; een eenvoudig financieel plan opstellen; de basisprincipes van het financieel plan begrijpen (bronnen en aanwending); de principes van financieel evenwicht toelichten; de elementen van de kostprijs (voor handelsonderneming en ambacht) opsommen; kosten indelen (vb. in vaste en variabele, in directe en indirecte); eenvoudige kostprijsberekeningen en een break-even-analyse uitvoeren en toelichten; de elementen van de verkoopprijs (voor handelsonderneming en ambacht) opsommen; de verkoopprijsberekening uitvoeren; het begrip omzet formuleren en verklaren; de winstcoëfficiënt van de sector opzoeken en noemen en toepassen (= de factor waarmee de handelaar de aankoopprijs vermenigvuldigt om aan de verkoopprijs te komen); de winstmarge berekenen en interpreteren; de netto- en brutowinst berekenen; de aankopen plannen en voorraadsystemen vergelijken (Just-intime - Kritische voorraad); voorraadrotatie en omlooptijd van de voorraad bepalen en integreren in het bedrijfsbeleid. LEERINHOUDEN 2 Aspecten van bedrijfsbeleid 2.1 Een gezonde financiële structuur 2.1.1 Boekhouding versus bedrijfsbeleid 2.1.2 Het financieel plan 2.1.2.1 Belang 2.1.2.2 Opmaak 2.1.2.3 Bronnen en aanwending 2.1.3 Principe van financieel evenwicht 2.2 Kosten en kostprijsberekeningen 2.2.1 Elementen van de kostprijs 2.2.2 Onderscheid tussen vaste en variabele kosten en tussen directe en indirecte kosten 2.2.3 Eenvoudige kostprijsberekeningen break-even-analyse 2.3 Omzet en verkoopprijsberekening 2.3.1 Elementen van de verkoopprijs 2.3.2 Berekening van de verkoopprijs 2.3.3 Omzet 2.4 Winstbegrippen 2.4.1 Winstcoëfficiënt 2.4.2 Winstmarge 2.4.3 Netto- en brutowinst 2.4.4 Voorraadbeleid 2.4.4.1 Planning van de aankopen- Just-in-time - Kritische voorraad 2.4.4.2 Voorraadrotatie en omlooptijd van voorraden

OSP TSO 3e graad 16 MODULE 3: BEDRIJFSECONOMIE EN SOCIALE ASPECTEN LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen 1 de belangrijkste sociale rechten en verplichtingen van de zelfstandige (in hoofd- en bijberoep, helper, echtgeno(o)t(e)- help(st)er) opzoeken en formuleren; het sociaal statuut van een werknemer (arbeider/bediende) situeren t.o.v.dat van een zelfstandige; de diensten van een sociale verzekeringsmaatschappij opzoeken; de belangrijkste fiscale verplichtingen en rechten van een zelfstandige (in hoofd- en bijberoep) omschrijven; de inkomstencategorieën toelichten; het systeem van voorafbetalingen toelichten; het systeem van voorheffingen toelichten een eenvoudige ingevulde belastingaangifte toelichten; de diensten, die een fiscaal raadgever (o.a. accountant) kan vervullen, opzoeken; het verschil tussen een eenmanszaak en een vennootschap toelichten (oprichting, aansprakelijkheid, verplichtingen) aan de hand van opgezochte informatie; de kenmerken van de meest voorkomende vennootschapsvormen (EVBA, BVBA, NV, CV) toelichten aan de hand van opgezochte informatie; de verplicht af te sluiten verzekeringen opsommen en omschrijven welke risico's ze dekken (B.A., brand-, en autoverzekering) op basis van concrete polissen; LEERINHOUDEN 1 Werken als zelfstandige of als werknemer 1.1 Sociaal statuut 1.1.1 Zelfstandige in hoofd- of bijberoep 1.1.2 Helper 1.1.3 Echtgeno(o)t(e) help(st)er 1.1.4 Verschil werknemer (arbeider/bediende) zelfstandige 1.1.5 Sociale verzekeringsmaatschappij 1.2 Fiscaal statuut 1.2.1 Zelfstandige in hoofd- of bijberoep 1.2.2 Inkomstencategorieën 1.2.3 Voorafbetalingen 1.2.4 Voorheffingen 1.2.5 Belastingaangifte 1.2.6 De fiscaal raadgever 1.3 De ondernemingsvormen 1.3.1 Eenmanszaak of vennootschap 1.3.2 Kenmerken van de meest voorkomende vennootschapsvormen (EVBA, BVBA, NV, CV) 1.4 Verzekeringen tegen allerlei risico's 1.4.1 Verplichte verzekeringen 1.4.1.1 Burgerlijke aansprakelijkheid 1.4.1.2 Brandverzekering

OSP TSO 3e graad 17 LEERPLANDOELSTELLINGEN De cursisten kunnen de voornaamste mogelijke aanvullende verzekeringen opzoeken; omschrijven waarvoor men bij aanwerving van personeel beroep kan doen op een sociaal secretariaat; steunmaatregelen noemen en de nodige inlichtingen opzoeken bij de aanwerving van personeel. 2 voor enkele concrete problemen in een onderneming het voordeel van informaticatoepassingen omschrijven(vb. m.b.t. tekstverwerking, gegevensbeheer, elektronische rekenbladen, e- mail, enz.); aspecten van elektronische handel omschrijven en illustreren met een voorbeeld (vb. e-commerce, e-business, e-marketing, enz.). LEERINHOUDEN 1.4.1.3 Autoverzekering 1.4.2 Wenselijke verzekeringen (vb. risicoaansprakelijkheidsverzekering) 1.5 Tegemoetkomingen bij aanwerving van personeel 1.5.1 Adviesmogelijkheden sociale secretariaten 1.5.2 Steunmaatregelen bij aanwerving 2 Informatica 2.1 Informaticatoepassingen binnen de zeer kleine onderneming 2.2 Enkele technische begrippen

OSP TSO 3e graad 18 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN Nr. Pedagogisch-didactische wenken 1 Om te kunnen garanderen dat de programmavereisten van het bedrijfsbeheer volledig worden behandeld en om overheidscontrole hierop mogelijk te maken, zal de onderwijsinstelling een zogenaamde "checklist" opstellen voor die opleidingen waar het vak toegepaste economie/bedrijfsbeheer niet uitdrukkelijk wordt voorzien. Deze checklist, waarvan de vorm vrij wordt gelaten (maar waarvoor dit leerplan model kan staan), moet aantonen enerzijds waar de diverse leerinhouden worden gegeven en anderzijds dat de leerstof evenwichtig is verdeeld (jaarplanning). De omzendbrief over bedrijfsbeheer kan een bijlage voorzien met opleidingen waarvoor geen checklist vereist is. Het moet de bedoeling zijn om niet al te zeer in detail te gaan bij de behandeling van de leerstofinhoud. De leerstof dient in het bijzonder toegespitst te worden op het beroepenveld waarop de opleiding voorbereidt. Overleg met de praktijkleerkrachten uit de opleiding is wenselijk. Zij zijn goed geplaatst om bepaalde beroepsspecifieke items voor hun rekening te nemen. Nuttige informatie kan bekomen worden op de websites en/of in de tijdschriften van de beroepsverenigingen, de Kamers van Koophandel en van Ambachten en Neringen, economisch georiënteerde ministeries, enz. Eventueel kan leerstof aangebracht worden via een gevallenstudie, via gerichte studieuitstappen of via gastsprekers (vb. voor oprichting, verzekeringspolis, inrichting van bedrijfslokalen, specifieke wetgeving, notarisaangelegenheden, sociaal secretariaat, financiële instellingen, e.d.). Er dient vooral veel aandacht besteed te worden aan het kunnen opzoeken of terugvinden van informatie betreffende een beroep waarop de opleiding voorbereidt. 2 Het opstellen van prijsaanvragen, offertebrieven, e.d. kan ook in andere vakken gebeuren. Het is niet nodig alle mogelijke documenten samen met de cursisten in te vullen. Dit dient beperkt te worden tot de belangrijkste. Voor de bespreking van de overige kan uitgegaan worden van vooraf ingevulde exemplaren. In het onderdeel bijzondere reglementeringen zal men vooral oog hebben voor de regelgeving met betrekking tot het eigen beroep. Er dient gewezen te worden op het respect voor allerlei vormen van auteursrechten en licenties. De milieuwetgeving en de wet op de privacy dienen behandeld te worden in het kader van het eigen beroep. 3 Er kan nuttig gebruik worden gemaakt van allerlei vormen van informatie, documentatie en didactisch materiaal dat ter beschikking gesteld wordt door de financiële instellingen. De actualiteit en nieuwe systemen worden op de voet gevolgd. Zo wordt er best een bezoek gebracht aan een bankkantoor met faciliteiten voor zelfbankieren en maken de cursisten kennis met PC-banking. 4 Er dient geen detailstudie gemaakt te worden binnen het hoofdstuk "krediet". De nadruk moet liggen op de praktische bruikbaarheid. De leraar zal wijzen op de gevaren bij kredietverlening. De kredietvormen worden praktisch benaderd. De nadruk ligt op het opzoeken van informatie, de parate kennis blijft beperkt.

OSP TSO 3e graad 19 5 Ook hier is het niet de bedoeling dat de cursisten volleerde boekhouders worden. Belangrijk is dat ze een boekhouding begrijpen en kunnen lezen. De boekingen worden beperkt tot eenvoudige verrichtingen. In de praktijk wenden veel zelfstandigen zich immers tot een externe boekhouder. De T-vorm (balans en rekeningen) wordt als een permanent instrument gehanteerd om het overzichtelijk en snel boekhoudkundig verwerken te bevorderen. Het journaal wordt eerder opgevat als de techniek om de boekhoudkundige betekenis van de verrichtingen schriftelijk vast te leggen. Het hanteren van correcte rekeningnamen is een noodzaak. Steeds zal gewezen worden op fouten tegen de vakterminologie. Het rekeningstelsel dient als leidraad. De BTW-wetgeving wordt slechts beperkt bestudeerd aan de hand van voorbeelden eigen aan de opleiding en het toekomstig beroep. De lessen moeten resulteren in praktisch bruikbare informatie en documentatie. De leraar zal een BTW-aangifte laten invullen die voortvloeit uit de boekhouding. De BTW zal trouwens slechts aan bod komen in de mate dat dit noodzakelijk is voor het aspect boekhouden. De leraar zal wijzen op het belang van een goed voorraadbeleid. 6 Het is nuttig dat de cursisten gegevens uit de boekhouding kunnen aanwenden in het bedrijfsbeleid en het belang ervan inzien. 7 De leraar laat zich leiden door realisme. Onnodige berekeningen dienen vermeden te worden. Praktische bruikbaarheid primeert. 8 Het is wenselijk dat specifieke software (software eigen aan het beroep, geautomatiseerde kostprijsberekening, thuisbankieren, e.d.) in de mate van het mogelijke aan bod komt in een vak informatica. De opgesomde begrippen zijn niet beperkend bedoeld. De leraar zal oog hebben voor de technische evolutie en voor aspecten m.b.t. elektronische handel. 9 Het is toegelaten dat leerstofonderdelen van bedrijfsbeheer (vb. milieureglementering) behandeld worden in andere vakken. Om overlappingen te vermijden is het wenselijk dat alle leerkrachten uit de betreffende opleiding betrokken worden bij het opstellen van een algemene jaarplanning. Het gebruik van didactische media (overheadprojector, video, internet, enz.) versterkt de impact op de lessen. Transparanten kunnen aangemaakt worden voor de schematische voorstelling van de handels- en boekhoudverrichtingen, het overzicht van o.a. de courante krediet- en vennootschapsvormen of de situering van specifieke items in het geheel van bepaalde hoofdstukken. Het is vanzelfsprekend dat er op ieder ogenblik aandacht is voor de actualiteit met betrekking tot het (de) beroep(en). Cursisten moeten zo weinig mogelijk van buiten leren. Veel belangrijker is het om hen te leren omgaan met beschikbare documentatie (vb. vennootschapsvormen) en hen te confronteren met de dagelijkse realiteit (vb. advertenties, aanbiedingen, e.d.). Cursisten zijn vooral gebaat met veel praktische tips in verband met hun toekomstig beroep.

OSP TSO 3e graad 20 MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN 1 Een uitgerust leslokaal met bord, prikbord of magnetisch bord, kast (voor en met documentatie en tijdschriften, documenten, naslagwerken en boeken) en overheadprojector. Het lokaal wordt zodanig "aangekleed" dat het geheel het uitzicht heeft van een "economische leeromgeving". Daarnaast is er een leerboek, werkschrift of cursus. De cursisten beschikken over een leerboek en/of werkboek of cursus en leggen een documentatiemap aan voor aanvullende en/of opgezochte informatie en voor de opdrachten. Er wordt gestreefd naar de aanwezigheid van computermateriaal in het vaklokaal. De cursisten hebben alleszins toegang tot een informaticalokaal met internetaansluiting. 1 Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: - Codex - ARAB - AREI - Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: - de uitrusting en inrichting van de lokalen; - de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: - duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; - alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; - de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; - de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist.

OSP TSO 3e graad 21 EVALUATIE Opmerking De school kan best een eigen evaluatiebeleid uitwerken. Algemeen De leraar kan regelmatig mondeling toetsen als controle, als herhalingselement of als aanknoping bij de nieuwe les. Ook open-boek-opdrachten zijn mogelijk. Het staat de leraar vrij om klastaken te geven, terwijl huistaken de vorm kunnen aannemen van opzoekingswerk of het verder afwerken van toepassingen of opdrachten. Het taxonomisch niveau in de evaluatie dient uitdrukkelijk bewaakt te worden. Bij het toetsen vertrekt de leraar steeds vanuit de leerplandoelstellingen. De zelfstandige opdracht dient zowel proces- als productgericht te worden geëvalueerd. De tekorten inzake kennis, inzicht en vaardigheden t.a.v. bepaalde leerplandoelstellingen dienen gedurende het schooljaar deskundig te worden geremedieerd. Het staat de school vrij om te kiezen voor andere vormen van evaluatie, zoals permanente evaluatie. Aandacht dient vooral te gaan naar de evaluatie van vaardigheden, zodat de cursisten gerust gebruik mogen maken van naslagmateriaal, cursus, internet, enz. In aansluiting op het Pedagogisch Project van het Gemeenschapsonderwijs wordt van de cursisten verwacht dat zij de vermelde attitudes ontwikkelen en/of nastreven. De evaluatie wordt mee bepaald door de omzendbrief bedrijfsbeheer.

OSP TSO 3e graad 22 BIBLIOGRAFIE Boeken Onderstaande boeken behandelen rechtstreeks het onderwerp. Boeken m.b.t. specifieke leerstofitems worden o.a. gevonden via de vermelde websites. Snyers, H. en Verberckt, F., Bedrijfsbeheer, De Sikkel (Uitgeverij De Boeck) Debbaut, D., De Troyer, W. en Van Hauwermeiren, D., Bedrijfsbeheer, Novum Smekens, K. en Van Caer, F., Bedrijfsbeheer, Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij (Uitg. De Boeck) Van Elsen, W., Bedrijfsbeheer Dossier 54, Uitgeverij Den Arend Snyers, H., Het HORECA-bedrijf, De Sikkel (Uitgeverij De Boeck) Tijdschriften ZO Magazine Het KMO-tijdschrift van de Unie van Zelfstandige Ondernemers Distributie vandaag Belgisch Comité voor de Distributie Websites http://mineco.fgov.be/redir.asp?loc=/enterprises/vademecum/home_nl.htm Ministerie van Economische Zaken Vademecum voor de beginnende ondernemer www.rago.be/pbd Begeleidingsdienst van het Gemeenschapsonderwijs www.vlew.be Vereniging van Leraren in de Economische Wetenschappen www.destandaard.be De Standaard (krant) www.hbvl.be Het Belang van Limburg (krant) www.hln.be Het Laatste Nieuws (krant) www.gva.be Gazet van Antwerpen (krant) www.demorgen.be De Morgen (krant) www.hetvolk.be Het Volk (krant) www.nieuwsblad.be Het Nieuwsblad (krant) www.detijd.be De Tijd (krant) www.knack.be Knack (tijdschrift) www.trends.be Trends (tijdschrift) www.vecon.nl Nederlandse vereniging voor leraren in de economische wetenschappen www.vev.be Vlaams Economisch verbond www.startersservice.be/ Unizo www.taxup.com/belgie_recht Webgids voor accountancy en fiscaliteit www.uitgeverijdeboeck.be Uitgeverij De Boeck (= Standaard Wetenschappelijke uitgeverij + De Sikkel) www.woltersplantyn.be Uitgeverij Wolters Plantyn www.novum.be Educatieve uitgeverij Novum www.kluwer.nl Uitgeverij Kluwer www.denarend.be Uitgeverij Den Arend www.vdab.be VDAB www.kbc.be KBC www.fortisbank.be Fortis Bank en Verzekeringen www.dexia.be Dexia

OSP TSO 3e graad 23 www.axa.be AXA Bank & Verzekeringen www.abb-bvb.be/gen/nl Belgische Vereniging van Banken http://www.nbb.be: Nationale Bank van België met voorbeelden van jaarrekeningen www.batimonde.be/particulier/adres_vl.htm Nuttige adressen www.bvvo.be Beroepsvereniging der Verzekeringsondernemingen www.digischool.nl/ec/eclok.htm Economielokaal van de digitale school www.gemeenschapsonderwijs.be/subpage_startpagina/bibliotheek/url/index.htm Internetverwijzingen (op website van het Gemeenschapsonderwijs) www.unizo.be UNIZO Unie van Zelfstandige Ondernemers www.digitheek.f2s.com/index.htm De digitheek Links voor leraren en leerlingen www.bin.be Belgisch Instituut voor Normalisatie (BIN) www.cbd-bcd.be Belgisch comité voor de Distributie http://212.190.77.115/cgi/welcome.pl Het Belgisch Staatsblad www.touring.be/corporate/history1895/club4-nl.stm Touring Club http://www2.vereenvoudiging.fgov.be/inventaire/nl/pouvoirs.asp Inventaris van de officiële Belgische sites www.ping.be/~tori0060/toerisme_verkeer.htm Toerisme www.tib.be Dienst voor Toerisme en informatie van Brussel www.toervl.be Toerisme Vlaanderen www.belgie-toerisme.net Office de Promotion du Tourisme Wallonie-Bruxelles http://schoolweb.argo.be/cvo/brussel/links.htm Links naar interessante websites http://leerkrachten.start.be Links voor economie, informatica, didactiek, diverse vakken http://www.vacature.com/scripts/actueel/sel-article.asp?startpos=1 Krantenarchief http://www.vecon.nl Nederlandse vereniging voor leraren in de economische wetenschappen http://www.digischool.nl/ec/eclok.htm Economielokaal van de digitale school http://www.dedigitheek.be De digitheek Links voor leraren en leerlingen http://www.docentenplein.nl/econ.htm Economie en overheid - lessen en cursussen http://klascement.be/ Lessen en cursussen - Eigentijds onderwijs voor en door lkr en lln http://www.pienternet.be/ Lessen http://internationaal.kennisnet.nl/vo/scholieren/lesmaterialen.htm Lesmateriaal http://www.managementsupport.nl/default.asp http://www.kmobizz.be/ Info voor KMO http://www.test-aankoop.be Tijdschrift verbruikersunie http://www.stichtingmarketing.be/nl/home Stichting marketing http://www.taxup.com/belgie_recht Webgids voor accountancy en fiscaliteit http://www.pouseele.be Audit en accountancy, boekhouding en fiscaliteit http://www.onprvp.fgov.be/onprvp/nl/themes_nl/menu_nl.htm Rijksdienst voor pensioenen http://www.svmb.be Sociaal zekerheidsfonds voor de zelfstandige ondernemer http://www.advocaat.be/ http://www.just.fgov.be/index_nl.htm (zie Federale overheidsdienst Justitie) http://www.notaris-moyson.be/ Juridische sites http://www.gerechtsdeurwaarders.be/nl/ http://home2.pi.be/ebeaucou/rechtspraak/rechtspraak1.htm http://www.dvo.be/index.asp De Vlaamse ondernemer

OSP TSO 3e graad 24 http://www.europages.com/nl De Europese bedrijvengids http://www.lvz.be/diensten/gids.htm Gids voor beginnende zelfstandigen http://www.kmoloket.be/kmoloket/default.asp KMO-loket van VIZO http://ondernemen.vlaanderen.be/ http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/subsidiewegwijzer/index.html: subsidies voor starters http://www.sprokkel.be/bedrijf/socsecr/: sociale secretariaten http://www.rys.be: Responsible Young Starters (cursusmateriaal) http://www.gom.be: Gewestelijke ontwikkelingsmaatschappij van Vlaanderen http://www.go-start.be Ondernemingsloket http://www.formalis.be Ondernemingsloket http://www.ucm.be Ondernemingsloket http://www.bizondernemingsloket.be Ondernemingsloket http://www.kmodirect.be Ondernemingsloket http://www.partena.be Ondernemingsloket http://www.hdp.be Ondernemingsloket http://www.cci.be Ondernemingsloket http://www.acerta.be Ondernemingsloket http://www.eunomia.be Ondernemingsloket http://www.mobilit.fgov.be Registratie voor aannemers http://www.milieuinfo.be Milieuvergunningen http://www.ovam.be Openbare afvalstoffenmaatschappij http://www.bmb-bbm.org Benelux-merkenbureau http://www.sabam.be Innen van auteursrechten http://www.reprobel.be Innen van vergoedingen voor fotokopieën http://www.fostplus.be Verpakkingsafval/terugnameplicht huishoudelijke verpakkingen http://www.valipac.be Verpakkingsafval/terugnameplicht bedrijfsmatige verpakkingen http://www.recupel.be Inzameling, ontmanteling en verwerking van afgedankte toestellen http://www.mina.be Heffing op water http://www.emis.vito.be Heffing op water http://www.ivcie.be Heffing op water http://www2vmm.be Heffing op water http://www.fonds.org: Participatiefonds http://www.opleidingscheque.be: Opleidingscheques http://www.notaris.be: Notariaat http://www.iec-iab.be: Info over accountants en belastingsconsulenten http://verzekering.start.be: verzekeringen http://www.isabel.be: e-commerce http://www.voka.be: Vlaams netwerk van ondernemingen