JAAROVERZICHT 2016 LECTORAAT METHODOLOGIE VAN PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK 1 Lectoraat
ONDERZOEK DOEN NAAR ONDERZOEK Het lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek (MPO) levert een belangrijke bijdrage aan de verdere professionalisering van het praktijkgericht onderzoek in Nederland. Het lectoraat richt zich op praktijkgericht onderzoek binnen alle disciplines in het hbo, van techniek tot educatie en van gezondheidszorg tot de kunsten. Het lectoraat werkt voor de gehele Hogeschool Utrecht en voor vergelijkbare hoger onderwijsinstellingen in Nederland en het buitenland (Universities of Applied Sciences). Daarnaast is het werk op het gebied van methodologie van het lectoraat relevant voor universiteiten en kennisinstellingen waar praktijkgericht onderzoek plaatsvindt zoals TNO, de GGD, onderzoeksbureaus en ministeries. 2016 was het 3e jaar van de eerste vierjarige-periode van het lectoraat. Het College van Bestuur van de Hogeschool Utrecht heeft in 2016 besloten dat het lectoraat in die periode succesvol is geweest en na 2017 kan worden voortgezet tot 2021. Praktijkgericht onderzoek heeft een specifiek, eigen karakter dat vraagt om een specifieke methodologie en didactiek. In Nederland wordt daar nog weinig aandacht aan besteed. Er zijn nog weinig vergelijkingen gemaakt tussen onderzoeksstromingen, -methoden en technieken op het punt van praktijk - gerichtheid. Het lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek brengt daar verandering in. Ons onderzoeksprogramma bestaat uit drie thema s. Methodologie van praktijkgericht onderzoek Door de grote verbondenheid met de praktijk dienen zich bij praktijkgericht onderzoek allerlei methodologische vragen aan. In het moeras van de praktijk ontstaat voor praktijkonderzoekers regelmatig spanning tussen praktische relevantie en de methodische grondigheid van onderzoek. Binnen het thema Methodologie van praktijkgericht onderzoek verrichten wij onderzoek naar deze spanningen. Hoofdvraag binnen dit thema is: op welke wijze kunnen praktijkgerichte onderzoekers in de door hen gehanteerde methoden omgaan met de spanningen binnen praktijkgericht onderzoek tussen methodische grondigheid en praktische relevantie? Didactiek van onderzoekend vermogen Studenten in het hbo dienen te beschikken over onderzoekend vermogen (HBO-raad, 2009). Deze eis roept in heel Nederland bij opleidingen vragen op. Bij een inventarisatie binnen de faculteiten van de HU die in het studiejaar 2013/2014 is uitgevoerd door het lectoraat MPO, bleek dat er drie praktijk - vragen zijn binnen de faculteiten die op dit moment de meeste aandacht behoeven. Daaruit volgen de drie centrale onderzoeksvragen van dit thema: Welke vormen van onderzoekend vermogen zetten effectieve professionals in de beroepspraktijk in en welke niveaus zijn hierin te onderscheiden? Hoe verbinden we onderwijs in onderzoekend vermogen en het methodische werken binnen een specifiek beroep en wat betekent dit voor het curriculum? Welke competenties hebben hbo-docenten nodig om studenten te kunnen begeleiden bij het maken van beroepsproducten op zo n wijze dat studenten naast de gevraagde beroeps - competenties ook hun onderzoekend vermogen ontwikkelen en hoe geef je de professionalisering van hbo-docenten op dit vlak vorm? Assessment van onderzoekend vermogen Praktijkgericht onderzoek verrichten is voor veel spelers in het hbo-veld een relatief nieuwe activiteit. Dit geldt voor veel docenten en uiteraard ook voor de studenten. Hierbij geldt dat praktische relevantie en methodische grondigheid niet alleen abstracte eigenschappen van onderzoek zijn, maar ook staan voor cruciale competenties waarover onderzoekers in het hbo dienen te beschikken. Assessments kunnen deze relevante competenties zichtbaar maken en daardoor op concrete wijze handen en voeten aan praktijkgerichte leer- en ontwikkelprocessen geven. Onder assessment verstaan wij het op systematische wijze maken van inschattingen die een betrouwbaar en valide beeld geven van de competenties van individuen. Het kan hierbij gaan om assessments die bedoeld zijn om te beoordelen 2 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
(summatieve assessments) of om het leren te verbeteren (formatieve assessments, zie bijvoorbeeld Van de Mosselaar, Dochy & Heylen, 2002). Het onderzoek naar Assessment van onderzoekend vermogen gaat over de volgende vragen: In welke vorm is onderzoekend vermogen effectief binnen specifieke werkvelden? Hoe kan dit valide worden gemeten? Hoe kunnen assessmentinstrumenten bijdragen aan het vergroten van het onderzoekend vermogen van studenten, docenten, onderzoekers en innovators in bedrijven en instellingen? 3 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
OPLEIDINGEN EN ONDERZOEKERS ONDERSTEUNEN Het lectoraat heeft als belangrijke doelstelling opleidingen en onderzoekers binnen en buiten de hogeschool te ondersteunen op de bovengenoemde thema s. Onze dienstverlening bestaat tot nu toe uit de volgende producten: Methodologie Onderzoekers binnen de HU kunnen een beroep doen op ondersteuning van het lectoraat bij het uitwerken van hun onderzoeksopzet of het schrijven van een onderzoeks- of subsidievoorstel. Het lectoraat kan kenniscentra begeleiden bij het ontwikkelen van hun kwaliteitscriteria conform standaard 3 uit het Brancheprotocol Kwaliteitszorg Onderzoek en bij het houden van reviewsessies om eigen onderzoek tegen het licht te houden. Didactiek Opleidingen binnen de HU kunnen een beroep doen op ondersteuning van het lectoraat bij vragen over de didactiek bij het leren van onderzoekend vermogen. Jaarlijks maakt het lectoraat per faculteit afspraken welke dienstverlening verricht zal worden. Deze kan zich richten op vragen als: - Hoe kom je tot een eigen visie op de rol van onderzoekend vermogen in een opleiding? - Hoe geef je het onderwijs in onderzoekend vermogen binnen het curriculum vorm? - Op welke manier kan je het onderzoekend vermogen toetsen in het afstudeerprogramma en hoe geef je de professionalisering van docenten vorm? Opleidingen van buiten de HU zijn ook van harte welkom met vragen. Voor HUdocenten is in samenwerking met het Expertisecentrum Docent HBO een training ontwikkeld voor het begeleiden van onderzoek. Voor docenten van buiten de HU is het lectoraat een samenwerkingsverband aangegaan met Onderwijsadvies & Training van de Universiteit Utrecht. Via hen is een training Begeleiden en beoordelen van studenten in de afstudeerfase voor hbo beschikbaar voor andere instellingen dan de HU: (http://www.uu.nl/onderwijs/onderwijsadvies-training/scholing/hoger-onderwijs/onderzoek-begeleiden/begeleiden-en-beoordelen-van-studenten-in-de-afstudeerfase-in-het-hbo). Assessment Voor individuele onderzoekers en onderzoeksgroepen heeft het lectoraat een Zelfassessment instrument onderzoeksvaardigheden ontwikkeld (www.methodologie.hu.nl). Dit instrument kan worden gebruikt om te kijken op welke punten je jezelf verder kan ontwikkelen als praktijkgericht onder - zoeker. Ook kunnen wij het competentiemanagement voor praktijkgerichte onderzoeksteams ondersteunen, zoals bijvoorbeeld het helpen selecteren van nieuwe docenten. 4 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
DE HOOGTEPUNTEN VAN 2016 We zetten een paar hoogtepunten uit 2016 op een rij. Methodologie Instrument voor beoordelen praktijkgereedheid van praktijkgericht onderzoek Onderzoeker Wilke van Beest heeft in opdracht van de Hanzehogeschool Groningen een instrument ontwikkeld waarmee onderzoekers kunnen bepalen in hoeverre hun onderzoek al gericht is op geborgde verandering van de praktijk. Het instrument is een bewerking van de bekende Technology Readiness Levels assessments die er bestaan voor het beoordelen van technologische innovaties. Wilke heeft dit omgewerkt naar een instrument dat geschikt is voor alle praktijkgerichte onderzoeken. Het instrument is inmiddels in een aantal faculteiten getest en wordt nu hogeschoolbreed in gebruik genomen. Het komt in 2017 ook beschikbaar voor andere hogescholen. Zes peer-reviewed publicaties Het lectoraat heeft in 2016 zes peer-reviewed publicaties over methodologie gepubliceerd in Nederlandstalige tijdschriften. In het themanummer van het blad TH&MA over onderzoek aan hogescholen schreven Daan Andriessen en René Butter over kwaliteitscriteria voor praktijkgericht onderzoek en Daan Andriessen en Anton Franken over manieren om de doorwerking van onderzoek te vergroten en te meten. In het meinummer van hetzelfde blad houdt René Butter een pleidooi voor het combineren van onderzoeksmethoden in praktijkgericht onderzoek. Stijn Bollinger en Ritie van Rooijen beschreven in het Tijdschrift voor Hoger Onderwijs de problemen die hbo studenten tegenkomen bij het doen van onderzoek vanuit het concept veilige onzekerheid. Daan Andriessen en Marieke Schuurmans leverden een bijdrage aan het boek van Beatrice de Graaf, Alexander Rinnooy Kan en Henk Molenaar over de Nationale Wetenschapsagenda: The Dutch National Research Agenda in Perspective. Landelijke kwaliteitscriteria voor praktijkgericht onderzoek Het lectoraat ontwikkelde voor de Werkgroep kwaliteit praktijkgericht onderzoek & lectoraat van de Vereniging Hogescholen (de Commissie Pijlman) een set van 19 criteria voor praktijkgericht onderzoek die toepasbaar zijn op alle soorten onderzoek in het hbo. Het rapport van de commissie wordt in januari 2017 openbaar. Didactiek Implementatie Beoordelen is mensenwerk onderzocht In opdracht van de Vereniging Hogescholen is een groot onderzoek gedaan (omvang circa 45.000,-) naar de implementatie van Beoordelen is Mensenwerk. 15 Opleidingen uit negen hogescholen werden gevolgd bij hun activiteiten rond het verbeteren van het afstudeerprogramma. Een vergelijkbaar onderzoek is gedaan binnen de HU met zeven opleidingen. De onderzoeken zijn inmiddels afgerond en worden begin 2017 gepubliceerd. Concept onderzoekend vermogen krijgt steeds meer betekenis In 2016 is verder onderzoek gedaan naar het idee dat studenten in het hbo moeten beschikken over onderzoekend vermogen. Zo werkte Mirjam Snel dit concept verder uit voor de Pabo en publiceerde daar over. De betekenis van onderzoekend vermogen wordt verder onderzocht door Pieter Schilder en Jan Leen voor opleidingen in het economisch domein, door Hans Heneweer voor Fysiotherapie, door Petra Huizinga voor Verpleegkunde, door Lidewij van Katwijk voor leraren basisonderwijs, en door Dan Greve voor ICT. Binnen de sociale opleidingen van de HU is vastgesteld dat onderzoekend vermogen binnen de curricula steeds meer concrete vorm krijgt. Dat wordt duidelijk uit het feit dat in de nieuwe curricula OZ vermogen een duidelijke plek gekregen heeft. Maar toch worstelen de opleidingen met de vervolgvraag: wat vraagt het ontwikkelen van onderzoekend vermogen bij studenten van de betreffende docenten? MPO is bezig om een onderzoeksvoorstel te schrijven waarin we dit voor de opleidingen verder gaan onderzoeken. 5 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
Film: beelden van veilige onzekerheid Studenten kunnen behoorlijk onzeker zijn bij het doen van onderzoek, blijkt uit onderzoek van Stijn Bollinger. De resultaten van dit onderzoek worden binnen de HU inmiddels volop gebruikt binnen het onderwijs. Hiervoor zijn onder andere een spel ontwikkeld en een film gemaakt. In de film laten studenten zien welke beelden zij associëren bij hun beleving van veiligheid en onzekerheid tijdens het doen van onderzoek. Tevens zijn verschillende middelen ontwikkeld: een Hubl site voor studenten en docenten; tools als een zelfanalyse-schema, een draaischijf en een kaartspel; workshops voor studenten en docenten. Het uitgangspunt bij het werken met veilige onzekerheid is altijd dat het niet alleen bijdraagt aan de handelingsbekwaamheid van de betrokkenen (doorwerking), maar dat het ook altijd nieuwe informatie (dataverzameling) oplevert over het concept zelf, de werking van de tools en de didactiek van de docent. Dus: onderzoek en onderwijs gaan hier één op één samen. Promotievoucher: onderzoek naar de begeleiding van afstuderen Kenniskringlid Irene van de Marel sleepte in 2016 een promotievoucher binnen voor onderzoek naar de begeleiding van afstuderen in het economische domein. Zij gaat hiervoor onderzoek doen binnen de HU, maar ook voor een aantal andere hbo opleidingen die onderdeel zijn van de Sector Hoger Economisch Onderwijs. Assessment Werken aan innovatievermogen René Butter en Wilke van Beest voeren Europees onderzoek uit naar assessment van innovatievaardigheden. Er is inmiddels een assessmenttool ontwikkeld die de innovatievaardigheden van studenten en medewerkers van bedrijven meet. Ook is er een workshop ontwikkeld waarin bedrijven met deze instrumenten aan de gang kunnen gaan. Deze is inmiddels gegeven aan twee bedrijven en aan de Associatie voor Examinering. 6 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
DIENSTVERLENING AAN DE HU IN 2016 Natuur en Techniek Bijdragen over het thema complexiteit aan de community of practice Systemic Design Ontwikkelen van onderwijs op het gebied van professional skills waaronder onderzoekend vermogen voor de opleidingen ICT Leiden van community of practice voor docenten op het gebied van praktijkgericht onderzoek Presenteren aan Instituut voor de Gebouwde Omgeving over het ontwikkelde model Professioneel leren werken aan opdrachten. Bijdrage leveren aan een advies over onderzoek in het technisch HBO voor het Sectoraal Adviescollege Modereren van 2 kalibreersessies Geven workshop over onderzoeksleerlijnen op FNT jaarcongres 2016 Gezondheidszorg Werken met masterstudeten aan praktijkgericht onderzoek Schrijven onderzoeksprotocol implementatie in 12-16 ziekenhuizen van het verpleegkundig PRE-DOCS-consult ter voorkoming van postoperatieve complicaties bij ouderen die voor een openhartoperatie gaan Maatschappij en Recht Overleggen met informatiespecialisten FMR en lectoraat MPO Methodologisch begeleiden 3 promovendi Adviseren docent bij aanvraag promotie - voucher Adviesgesprek voeren over onderzoekend vermogen in een modulaire opleiding Presentatie geven 'werken met veilige onzekerheid' EP, team jaar 4 en aan het SJD vt team alsmede en aan kenniskring PMOlectoraat Docentprofessionalisering onderzoekend vermogen SJD-vt Training geven 'modereren van kalibreersessies' bij FMR Adviseren opleiding HBO-Rechten (HBR) afstudeerrichting Kandidaat Gerechtsdeurwaarder Bijdragen aan onderwijsinnovatie ISW Organiseren landelijke bijeenkomsten en adviseren over 'Onderzoekend vermogen in opleiding SPH/SW' Economie en Management Uitvoeren onderzoek naar de eisen van het bedrijfskundig werkveld op het gebied van onderzoekend vermogen Uitvoeren actieonderzoek naar verbeteren van afstudeerprogramma Business Management Feedback geven op RAAK aanvraag Bijdrage leveren aan jaarverslag kenniscentrum Presentatie geven over begeleiding van afstuderen Adviseren van twee opleidingen over afstudeer-programma Communicatie en Journalistiek Advies geven over opzet kalibreersessies en diagnose afstudeerfase bij opleidingen Communicatiemanagement en Digitale Media en Communicatie Adviseren docent bij aanvraag promotievoucher Geven workshop Werken met Veilige Onzekerheid aan studenten DMC Presenteren aan curriculumcommissie CMD over professioneel leren werken aan opdrachten College van Bestuur Bijdragen aan strategie in Werkgroep Kenniscentra Helpen organiseren kennisprogrammering HU Onderzoeken pilots Beoordelen is mensenwerk Adviseren programmamanager Onderwijsinnovatie over onderzoek naar innovatie binnen de HU Presenteren bij de Ring Utrechtse Lectoren over BKO standaard 3 Adviseren Corporate Control over onderzoek naar de effectiviteit van de kwaliteitszorg - systemen onderzoek en onderwijs. Educatie Methodologisch begeleiden promovendus Lidmaatschap Klankbordgroep Expertisecentrum Docent hbo Adviseren 2 RAAK aanvragen Opzetten professionaliseringen docenten FE Adviseren bij PABO rondom visie op onderzoek in de opleiding Adviseren docent bij aanvraag promotie - voucher Ontwikkelen module expertisecentrum docent HBO 7 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
LOPENDE ONDERZOEKSPROJECTEN 2016 Methodologie Het promotieonderzoek van Martine Ganzevles is in 2016 in volle omvang gestart met een analyse van publicaties van lectoraten die praktijkgericht onderzoek doen naar sociaal werk. Wilke van Beest doet onderzoek naar manieren om de praktijkgereedheid van onderzoek te bepalen en te vergroten. Marieke Welle Donker doet promotieonderzoek onder de titel Heuristic evaluation of municipal websites aan de Universiteit Twente, onder begeleiding van prof. dr. Menno de Jong en prof. dr. Leo Lentz. Heuristische evaluatie is een populaire methode voor website-evaluatie onder web - designers en communicatieprofessionals. Marieke onderzoekt hoe deze methode werkt en welke effecten het gebruik van heuristieken heeft op het resultaat van de website-evaluatie. Christiane de Lange doet promotieonderzoek naar de invloed van Leven Lang Leren op duurzame inzetbaarheid aan de Open Universiteit. Didactiek Dan Greve doet onderzoek naar het raamwerk van complexiteit van David Snowden. Het is aannemelijk dat in het complexe domein studenten andere onderzoeksvaardigheden nodig hebben dan in het gecompliceerde (engineering) domein. Irene van der Marel doet promotieonderzoek naar de begeleiding van afstuderen in het economische domein. Zij voert het onderzoek uit in nauwe samenwerking met de Sector Hoger Economisch onderwijs. Voor de Vereniging Hogescholen en de Hogeschool Utrecht voeren Mirjam Snel en Daan Andriessen twee onderzoeken uit naar de implementatie van het Protocol verbeteren en verantwoorden van afstuderen in het hbo. Pieter Schilder doet onderzoek naar de eisen die gesteld moeten worden aan onderzoekend vermogen in het economische domein. Hij doet ook onderzoek naar verbeteringen in het afstudeer - programma van de opleiding Business Management. Het onderzoek naar veilige onzekerheid vindt vervolg doordat naast het verrijken van het concept vanuit het studentperspectief, nu ook gewerkt wordt aan het ontwikkelen van praktische tools waarmee studenten en docenten de eigen veilige onzekerheid kunnen verkennen. Hierdoor wordt op concrete wijze gezocht naar middelen om de handelingsverlegenheid op dit onderwerp af te laten nemen. Daarnaast ligt de focus van het lopend onderzoek op de beleving van docenten van veilige onzekerheid in de onderzoekspraktijk van hun studenten. Dat moet inzicht opleveren in overeenkomsten dan wel verschillen in de beleving van studenten en welke triggers docenten kunnen inzetten om daarop te handelen. Lisette Munneke gaat vervolgonderzoek doen rondom het professionaliseren van hbo-docenten. De vraag die daarbij centraal staat is in hoeverre de ontwerpcriteria voor professionalisering die uit het literatuuronderzoek zijn gekomen goed zijn vormgegeven in onze cursussen en of ze de uitwerking hebben zoals verwacht. Assessment René Butter en Wilke van Beest werken verder aan het Europese FINCODA project naar een assessmenttool die de innovatievaardigheden van studenten meet. 8 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
DE KENNISKRING IN 2016 De kenniskring MPO bestaat uit een binnenring en een buitenring. In de binnenring zitten de 13 vaste onderzoekers van het lectoraat die door MPO worden betaald. Zes leden daarvan vertegenwoordigen ieder ook hun eigen faculteit in het lectoraat en zijn verantwoordelijk voor de contacten met de faculteit. Onderzoekers uit het gehele land die onderzoek doen op een van de drie onderzoekslijnen van het lectoraat kunnen lid worden van de buitenring. Dit geeft toegang tot de bijeenkomsten en tot ondersteuning bij het onderzoek door een binnenringlid. Op de foto s de leden van de binnenkring. Dr. Daan Andriessen Lector Dr. René Butter Hoofddocent Dr. Lisette Munneke FE Marieke Welle Donker FCJ Dan Greve FNT Martine Ganzevles Promovendus Irene van der Marel Promovendus Dr. Roelof Ettema FG Dr. Stijn Bollinger FMR Wilke van Beest Onderzoeker Christiane de Lange FMR Pieter Schilder FEM Dr. Hans Heneweer FG 9 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
OUTPUT IN 2016 In 2016 heeft het lectoraat 14 publicaties gepubliceerd, 45 presentaties gehouden en er zijn 27 bijdragen geleverd aan het onderwijs. De publicaties staan hier onder genoemd. Peer-reviewed publicaties en redactionele selectie Andriessen, D. & Butter, R., (2016) Kwaliteitscriteria voor onderzoek in het HBO, TH&MA. Nr. 1. Andriessen, D. en Schuurmans, M. (2016) The role of Universities of Applied Sciences in implementing the Dutch National Research Agenda. In: De Graaf, B. The Dutch National Research; A Reflection on the Dutch Research Agenda. Amsterdam: Amsterdam University Press Andriessen, D. en Franken, A.(2016) Meten en vergroten van de doorwerking van praktijkgericht onderzoek, TH&MA, nr.1. Butter, R. (2016) het beste van twee werelden; mixed methods als motor van praktijkgericht onderzoek, TH&MA, 5-15 Andriessen, D. (2016) Drie misverstanden over onderzoek in het hbo weggenomen, Hoger Onderwijs Management, september 2016 Bollinger, S., & Rooijen, R. van, (2016) Veilige Onzekerheid en de onderzoekende houding van hbo-studenten. Tijdschrift voor Hoger Onderwijs 34 (2), 44-57 Overige externe publicaties Andriessen, D. (2016) Voorwoord, in: in Zegel, J.D. (2016) Van Probleem naar prestatie, Op de i. Andriessen, D. en Hageman, C. (2016) Praktijkgericht onderzoek in de etalage, Den Haag: Vereniging Hogescholen Pijlman, H., Andriessen, D., Goumans, M. et al. (2016) Advies Werkgroep Kwaliteit van Praktijkgericht Onderzoek en het Lectoraat. Den Haag: Vereniging Hogescholen Snel, M.J. en Munneke, E.L. (2016) De onderzoekende leerkracht. Vakblad voor basisschooldirecteuren. Eigen beheer Van Beest, W. en Andriessen, D. (2016) De praktijkgereedheid van praktijkgericht onderzoek. Utrecht: Hogeschool Utrecht Design Science Research Group (2016) Onderzoek met impact: het ontwikkelen van kennis met doorwerking. Rotterdam. www.dsrg.nl Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek (2016) Jaaroverzicht 2015. Utrecht: Hogeschool Utrecht 10 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
Contactadres: Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Hogeschool Utrecht Ter attentie van Karin Ruiter Daltonlaan 500, 6e verdieping 3584 BK Utrecht Email: karin.ruiter@hu.nl 11 Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek Jaaroverzicht 2016
mpo_jv16_0317_tc