Passend onderwijs, inclusief voor iedereen? ( een visie op onderwijs aan zorgleerlingen met een beperking in het VMBO) Hilde de Haan Docentenopleiding LGW HAN Nijmegen, januari 2012 1
Passend Onderwijs, inclusief voor iedereen? 1 Inleiding In Nederland wil de overheid door invoering van de wet op passend onderwijs de integratie van leerlingen met een beperking ook in het reguliere voortgezet onderwijs stimuleren. Dit artikel hoopt een bijdrage te leveren aan docenten in het algemeen en VMBO- docenten in het bijzonder in het vormen van een goed onderbouwde visie ten aanzien van het geven van onderwijs aan zorgleerlingen. Het blijkt dat een ruime meerderheid (71%) van de schoolbesturen van het primair en het voortgezet onderwijs vindt dat segregatie van zorgleerlingen bestreden moet worden. 1 De meningen zijn echter sterk verdeeld hoe men dit wil tegengaan. Passend onderwijs moet uiteindelijk per 1 augustus 2013 gerealiseerd worden in de schoolklas de inzet van docenten is daarbij essentieel. Zij moeten in staat worden gesteld om een passend onderwijszorgaanbod voor alle leerlingen te realiseren door mee te doen bij de vormgeving van passend onderwijs. 2 In het nieuwe stelsel, passend onderwijs, krijgen scholen de verantwoordelijkheid om voor ieder kind een zo goed mogelijke plek te vinden. Leraren zullen beter moeten worden voorbereid op het omgaan met en onderwijs geven aan zorgleerlingen en de bureaucratie zou worden verminderd. In deze opzet blijft het speciaal onderwijs bestaan met een capaciteit voor 70.000 leerlingen. 3 Een nobel streven maar. in hoeverre is deze verandering een passende oplossing voor onderwijsintegratie? Zeker nu blijkt dat deze integratie tot nu toe moeizaam verloopt en dat ouders van en kinderen met een beperking zelf vaak buitenspel staan. 2
2 Nederlands onderwijs in historisch perspectief In Nederland bestaat een lange traditie van gesegregeerd onderwijs die langs drie lijnen loopt: 1. Levensbeschouwelijke lijn 2. Raciale lijn 3. Competentie lijn 4 Dit laatste is niet altijd zo geweest. De leerlingenwet die in 1901 van start ging was bedoeld voor alle kinderen. Echter, vrij snel werden de leerlingen met een beperking gescheiden met als achterliggende gedachte dat kinderen met een beperking speciale hulp nodig zouden hebben. Vanaf 1920 zorgde de Lageronderwijswet ervoor dat prioriteit werd gegeven aan onderverdeling in onderwijstypes. Blinden, slechtzienden, doven, slechthorenden, moeilijk lerende kinderen (MLK), zeer moeilijk lerende kinderen ( ZMLK), moeilijk opvoedbare kinderen(mok), zeer moeilijk opvoedbare kinderen (ZMOK), kinderen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden (LOM), tyltyl- en mytylscholen, ziekenhuisscholen, PI- scholen etc. Hier volgde automatisch uit voort dat het vervolgonderwijs ook in een speciale setting plaatsvond. kan weg pas vanaf 1990 ging er wat veranderen in deze onderverdeling van scholen. Dit werd in gang gezet door: 1. Ouders die hun kind met een beperking naar de buurtschool wilden laten gaan. 2. Veranderende visie op burgerschap. 3. De wens om kosten van het speciaal onderwijs terug te dringen. 5 Dit resulteerde in 1991 in het Weer-samen-naar school-beleid (WSNS) en in 1998 in een aantal wetswijzigingen die van invloed waren op de organisatiestructuur van scholen. Het doel was om de keuzevrijheid van ouders te bevorderen om hun kind te laten deelnemen aan regulier of speciaal onderwijs. LOM en MOK werden gelijkgesteld aan de basisschool en LBO en MAVO werden omgevormd tot VMBO. De laatste kent vier leerwegen. De basisberoepsgerichte leerweg, de kader gerichte leerweg, de gemengde leerweg en de theoretische leerweg. Het leerweg ondersteunend onderwijs (LWOO ) is voor kinderen met leer - en/of opvoedingsmoeilijkheden en vindt plaats in de basisberoepsgerichte leerweg van het VMBO. Sommige van deze laatste groep gaan naar het praktijkonderwijs (PRO). De scholen voor speciaal onderwijs vallen vanaf 1998 onder de wet op de expertise centra die onderverdeeld is in vier clusters, namelijk: 3
1. Kinderen met een visuele beperking. 2. Dove, slechthorende en kinderen met spraak - taal moeilijkheden. 3. Lichamelijke, verstandelijke en meervoudig gehandicapten. 4. Kinderen met gedragsproblematiek. Vanaf 1 augustus 2003 komen leerlingen die gezien hun handicap naar het speciaal onderwijs zouden mogen, in aanmerking voor leerling gebonden financiering, het zogenaamde rugzakje. Hiermee krijgen ouders meer mogelijkheden om te kiezen tussen regulier en speciaal onderwijs. 6 In 2004 is het WSNS- beleid geëvalueerd, waarbij één van de belangrijkste conclusies was dat het systeem bijzonder bureaucratisch en ondoorgrondelijk was. 7 In 2005/ 2006 presenteerde de toenmalige minister van onderwijs onder de noemer passend onderwijs voorstellen om het integratieproces van nieuwe impulsen te voorzien. 8 Het doel van de invoering van passend onderwijs is om zo goed mogelijk onderwijs te bieden aan kinderen met een extra zorgbehoefte. Voorwaarden hiervoor zijn een zorgplicht voor scholen, betrokken ouders, bekwame docenten en goede samenwerking tussen scholen, jeugdzorg en gemeenten. Het is de bedoeling dat het nieuwe stelsel passend onderwijs op 1 augustus 2012 in werking zal treden. De voorgenomen bezuinigingen die ook van invloed zullen zijn op passend onderwijs zijn een jaar verschoven, naar 1 augustus 2013. 9 Scholen voor primair en voortgezet onderwijs krijgen een zorgplicht. Dit betekent dat de school verplicht is een kind dat extra zorg nodig heeft, een zo goed mogelijke plek in het onderwijs aan te bieden. De rugzak wordt afgeschaft, maar daar staat tegenover dat een deel van het budget voor zorgleerlingen rechtstreeks naar de schoolbesturen gaat. Hierdoor beoogt men dat de samenwerkingsverbanden meer maatwerk kunnen bieden aan leerlingen. 10 Echter, niet elke gewone school hoeft alle kinderen op te vangen. Scholen kunnen zich specialiseren en onderling afspraken maken wie welke kinderen het beste onderwijs kan geven. Daarvoor gaan gewone scholen en scholen voor speciaal onderwijs samenwerken in regionale samenwerkingsverbanden. Het geld kan efficiënter en effectiever in de speciale of gewone klas worden ingezet omdat het budget voor passend onderwijs voortaan rechtstreeks naar de samenwerkende scholen zal gaan. Deze laatste maatregel is cruciaal als het gaat om keuze(on)vrijheid van ouders en kinderen. Want waar de afgelopen jaren er nog geoormerkt geld was in de vorm van de leerlinggebonden-financiering ( het rugzakje ) gaat nu al het geld naar de samenwerkingsverbanden toe en wordt het financiële aspect 4
doorslaggevend. Met andere woorden, wanneer een kind met een beperking zich aanmeldt op een reguliere school naar keuze, dan kan het samenwerkingsverband besluiten om het kind toch op het speciaal onderwijs te plaatsen met als reden dat de reguliere school de expertise mist die het speciaal onderwijs wel kan bieden. De werkelijke reden kan bijvoorbeeld zijn dat het speciaal onderwijs ook zijn leerlingen aantal op peil moet houden en bang is voor leegloop. Met enig cynisme kan men zeggen, dat men door de voordeur van de school naar keuze naar binnen gaat, maar door de achterdeur naar het speciaal onderwijs wordt doorgesluisd. Niet de ouders en de kinderen hebben keuzevrijheid, maar de samenwerkingsverbanden bepalen. 3 Inclusief onderwijs Wanneer de Nederlandse overheid, met in haar kielzog het Nederlandse onderwijsveld, niet de overgang realiseert van het integratie denken naar het inclusie denken, dan kan men zich afvragen of met de invoering van passend onderwijs de daadwerkelijk integratie van leerlingen met een beperking zal worden gestimuleerd. Inclusief onderwijs is een manier van onderwijs waarin alle leerlingen ongeacht culturele achtergrond, talenten of beperkingen samen leren, ieder op zijn eigen niveau. Toewerken naar een inclusieve school is niet alleen een kwestie van beleid veranderen maar houdt in dat men helemaal anders naar het concept van de onderwijspraktijk moet gaan kijken. 11 De ontstaansgeschiedenis ligt ondermeer in de Verenigde Staten, Nieuw-Zeeland, Australië en een aantal Scandinavische landen, waar ouders van kinderen met een beperking, de gehandicaptenbeweging en professionals uit het (speciaal) onderwijs hiermee gestart zijn. Het is bedoeld om de positie van mensen met een beperking te verbeteren. 12 Uit een rapport van het Centraal Plan Bureau uit 2007 blijkt dat de positie van mensen met een psychische, verstandelijke of fysieke beperking in Nederland slecht is. 13 Een belangrijke oorzaak hiervoor is de beeldvorming die heerst in Nederland wat betreft mensen met een beperking. Deze beeldvorming wordt negatief beïnvloed door het feit dat mensen met een beperking niet goed zichtbaar zijn in de samenleving. Hoe wij als samenleving kijken naar mensen met een beperking bepaalt onze beeldvorming. Vanuit historisch perspectief is er altijd vanuit het medische model gekeken naar mensen 5
met een beperking. Volgens dat model is sprake van medicalisering van belemmeringen. (tabel 1) Eén van de uitingsvormen daarvan is dat het onderscheid tussen ziekte en beperking onvoldoende wordt gemaakt. 14 Model Persoon Begeleiding Structuren Beleid Medisch model Patiënt Verzorgen/ Behandelen Instituten Segregatie Supported living/ Ondersteuningsmodel Burger Ondersteunen Gewone voorzieningen Integratie/ inclusie Tabel 1 Er zijn twee zienswijzen waarop men tegen mensen met een beperking aan kan kijken : het individuele model en het sociale model (tabel 2). Het individuele model lokaliseert problemen rondom mensen die voortkomen uit het individu, terwijl het sociale model de problemen bij de samenleving neerlegt. 4 Individueel model Sociaal model Een beperking is een individueel probleem Verschillen in mogelijkheden zijn tekortkomingen Focus op tekorten Wij en zij: uitsluiting en tolerantie Samenleving bepaalt voor mensen met een beperking Professionals weten hoe het moet Een negatieve houding naar mensen met beperkingen wordt toegeschreven aan vooroordelen (intra-psychische categorie) Gebaseerd op zorg en liefdadigheid Patiënt of cliënt Een beperking is een sociaal probleem Verschillen in mogelijkheden zijn voordelen Focus op talenten Wij allemaal inclusie en waardering Mensen met een beperking bepalen zelf Ervaringsdeskundigen hebben andersoortige kennis dan professionals Een negatieve houding naar mensen met beperkingen wordt toegeschreven aan discriminatie (heeft juridische consequenties) Gebaseerd op rechten Burger 6
Instelling georiënteerd Medisch model van beperking behandeling en beheersing Community georiënteerd Sociaal model van beperking: verander de omgeving en de houding Tabel 2 Wil men met de invoering van passend onderwijs ouders en kinderen zeggenschap geven in hun onderwijskeuze, dan zullen onderwijsprofessionals het individuele model achter zich moeten laten en moeten gaan denken en handelen vanuit een sociaal- of burgerschapsmodel. 15 Het onderscheid tussen het individuele en sociale model heeft bijgedragen aan de verbreiding van inclusief onderwijs, o.a. in Nieuw-Zeeland, de Verenigde Staten, Australië, Scandinavië, Groot-Brittannië en Italië. De overheid zal zich minder moeten gaan richten op de verandering van systemen en procedures, maar moet zich veel meer dan tot nu wordt gedaan gaan bezighouden met het versterken en ondersteunen van het primaire proces en met de mensen die iedere dag dat proces vorm moeten geven. Hierin ligt een cruciale taak bij de lerarenopleidingen in Nederland. Goed geschoolde docenten zullen studenten met een duidelijke visie ten aanzien van het bovenstaande moeten les geven. Het inclusieve denken zal pas echt van de grond komen als het in elke les, opdracht en stage wordt verweven en niet, zoals nu het geval is, als een aparte module pas aan het einde van de opleiding aangeboden wordt. Tenslotte. Het heeft geen zin om voorstanders van speciaal onderwijs proberen te overtuigen over het nut van inclusie. Natuurlijk is het veilig om terug te vallen op een goed draaiende speciaal onderwijs machine. Zolang deze machine nog zo geolied loopt in Nederland, zal inclusief onderwijs bij ons nooit van de grond komen. Pas wanneer het speciaal onderwijs vangnet er niet meer is dan zullen scholen echt moeten gaan nadenken over hoe men het onderwijs aan een kind met een beperking moet inrichten. Men kan hierbij gebruik maken van de expertise van het speciaal onderwijs. Een visie kun je niet opleggen maar door een wettelijk kader te scheppen (het op termijn sluiten van het speciaal onderwijs) kun je mensen wel dwingen om er over na te denken. 7
Literatuur 1. Regelingen onderwijs (2011) jaargang7, 11. Den Haag : SDU, 9 2. Mol, P. (2010) Buut, Passend Onderwijs, kom maar op. Huizen: Pica, 9 3. http://www.passendonderwijs.nl/36/betrokkenheid.html (bekeken11 januari 2012) 4. Bolsenbroek, A. & Houten van, D. (2010) Werken aan een inclusieve samenleving. Amsterdam: Nelissen, 27,42, 44 5. Schuman, H. (2007) Passend onderwijs pas op de plaats of stap vooruit. Tijdschrift voor Orthopedagogiek,46, 267-280 6. Walraven, M. & Andriessen, I. (2004) Ouders over de rugzak, FvO VIM 7. OC& W (2004) Brede evaluatie WSNS, LGF en OAB Samenvattend overzicht van de onderzoeksrapporten en reviews, Den Haag 8. OC&W (2006) uitwerkingsnotitie vernieuwing zorgstructuren funderend onderwijs 9. http://www.passendonderwijs.nl/beleid-regelgeving/doelen-passend-onderwijs (bekeken11 januari 2012) 10. http://www.voo.nl/nieuws/de_zorgplicht_weer_voorop_bij_passend_onderwijs (bekeken 11 januari 2012) 11. Sapon-Shevin, M. (2007) Widening the circle. Boston: Beacon,16 12. Grooff, T.(2004) Samen leren, samen leven. Amersfoort: Ipskamp 13. van Weert, C.M.C. Kwekkeboom, M.H. (2007) Meedoen en gelukkig zijn, een verkennend onderzoek naar de participatie van mensen met een verstandelijke beperking of chronische psychiatrische problemen. CPB 14. Krober, R. T.H. Dongen, H.J. (2011) Sociale inclusie. Amsterdam: Nelissen,19 15. Wit-Gosker, T. de, Haan, H. de (2010). De VIM is nog niet klaar met poetsen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 49, 246-253 16. Ups & downs, een praktische informatiegids voor het voortgezet onderwijs, (2011) Houten 17. Schwartz, P. (2006) From disability to possibility, the power of inclusive classroom. Portsmouth NH: Heinemann 18. Graaf, de G. (2010) Gewoon of speciaal, effecten van en voorwaarden voor inclusief onderwijs aan leerlingen met downsyndroom, Raalte, Veldhuizen Media bv. 8