VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit MESEN Stad MESEN (Franse naam : Messines) Parochiekerk Sint-Niklaas Arrondissement Ieper Mesen is de kleinste gemeente van België met benamingsrecht van Stad. KERKELIJKE GEBOUWEN Rond 1060 werd de O.L.Vrouwkerk opgetrokken, horend bij de benedictinessen-abdij van Mesen. De abdis had eveneens het wereldlijk gezag over Mesen. Wegens uitbreiding van het stadje werd in 1164 een tweede kerk gebouwd, met Sint-Niklaas als patroonheilige. In 1477 werd het complex verwoest door troepen van Lodewijk XI, en heropgebouwd. Beide kerken werden beschadigd in 1579 (godsdienstoorlog); in 1604 was de heropgebouw ongeveer voltooid. De woonkern verpauperde echter door de Frans- Spaanse oorlogen (1645 & 1660). In 1685 werd de Sint-Niklaaskerk gesloopt, en de parochie kreeg van de abdij een gedeelte van de O.L.Vrouwkerk ten gebruike, die na renovatiewerken in 1686 werd ingewijd. In 1703 werden de 2 klokken uitgebreid tot een beiaard van 15 klokken. De abdij van Mesen werd in 1776 afgeschaft: de abdijkerk werd nu parochiekerk met naamheilige Sint-Niklaas, en de abdijgebouwen werden een school voor weeskinderen (eerst "Hospice Royal", in 1845 genaamd "Koninklijk Gesticht van Mesen - Institution Royale de Messines"). De parochiekerk en het Instituut werden volledig verwoest op 26 okt. 1914. De kerk werd grosso modo naar het vooroorlogs uitzicht heropgebouwd, het Instituut daarentegen verhuisde naar Lede (bij Aalst). Om diverse redenen, o.m. de ontdekking van een romaanse crypte, werd de bovenkerk pas ingewijd in 1938. In de toren een beiaard uit 1986 (wordt in fasen vervolledigd). De kerk is gedeeltelijk beschermd (crypte), K.B. 20 II 1939. ORGEL Voorgeschiedenis De geschiedenis van de orgels in Mesen is even rijk als die van de kerk en abdij (waarvoor naar de overvloedige litteratuur kan verwezen worden), alhoewel maar weinig archivalia over de orgels bewaard zijn. De eerste vermelding van een orgel situeert zich in 1491; bijzonderheden zijn niet bekend. Samen met een vernieuwde kerk zou ook in 1686 een nieuw orgel voorzien geweest zijn. (Volgens orgelhistoricus A. Deschrevel was dit een werk van de Ieperse orgelmaker Jan van Belle). Dit orgel werd in 1841 gerenoveerd (o.m. vervolledigen van het verkort oktaaf) door Pierre (jr.) van Peteghem uit Gent. In 1878 werd een voorstel tot vernieuwing ingediend door Ph. Forrest (Roeselare); het is niet bekend of die werken uitgevoerd zijn. Kerk en orgel werden vernield in 1914.
NOTA. Ter informatie kan vermeld worden dat in het 'Instituut' (cfr. supra, in KERK) rond 1868 een orgel gebouwd werd door L.-B. Hooghuys (Brugge); ook dit instrument ging met het hele stadje teloor in 1914. Huidig orgel Auteur instrument : Jules Anneessens (Menen) Bouwjaar : 1931 Laatste revisie : Jean Bruggeman (Marke), 1994 INSTRUMENT Dispositie Gr. Org. Récit Péd. Bourdon 16 Flute Harmonique 8 Sousbasse 16 Bourdon 8 Gambe 8 Montre 8 Salicional 8 Voix céleste 8 Trompette 8 handbediend : Gr.Org. à la péd. Récit à la péd. Récit au Gr.Org. Oct. aig. Gr.Org. Oct. gr. du Récit Oct. gr. Récit au Gr.Org. Oct. aig. Récit au Gr.Org. Tremolo voetbediend : \ zweltrede manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel, naast het orgel - registerbediening : tuimelschakelaars, accessoires : zelfde type schakelaars Pijpwerk - integraal seriepijpwerk; deels in zink Windladen, tractuur, etc. - pneumatisch systeem - er is veel zacht hout aangewend ORGELKAST - in feite geen echt functioneel meubel doch enkel een vrijstaande omsluiting; alleen de panelen aan de frontzijde zijn in eik - front met houten sierpijpen huidige toestand : normaal data onderzoek : maart 1989 & dec. 1997 * * *
ARCHIVALIA 1) Kerkarchief. Het archief is ten dele geplunderd en ten dele verbrand in 1914. 2) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( 1876-1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) Er is geen map "Mesen" aanwezig. BIBLIOGRAFIE * Over voormalige orgels * 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz. 200-201 : VAN PETEGHEM (Pierre), le jeune, [...] Voici les orgues placées par ce facteur de 1823 à 1846: [...] M. Van Peteghem a de plus placé des orgues de petite dimension à: [...], Messine, [...] 2) N. Huyghebaert : Abbaye de Notre-Dame à Messines, in Monasticon Belge, Tome III, Prov. de Flandre occidentale, premier fascicule (kloosters volgens de regel van St.-Benedictus), Luik, 1960; blz. 211-238; blz. 228 : [...] en 1491, elle [= abdis Agnès d'averoult d'helfaut] achète de nouvelles orgues; [...] 3) A. Deschrevel : Historische terugblik op het orgel in West- Vlaanderen, in WEST-VLAANDEREN, 1962, blz. 23-32; blz. 32 : Wij vinden Jan van Belle aan het werk in [...], Mesen (1685-92) en Reningelst (1689). Nota : Dit artikel is de tekst van een referaat, gehouden tijdens de West-Vlaamse Cultuurdagen te Ieper in oktober 1961. Er zijn bijgevolg geen eindnoten, en de auteur heeft voor zover geweten ook nergens elders zijn bron nopens het auteurschap van Van Belle gepubliceerd. Wij hebben enkel de archivalische bevestiging dat er inderdaad in 1686 een nieuw orgel zou gebouwd zijn (zie in hiernavolgend artikel). 4) Gh. Potvlieghe & P. Roose : Werklijst J.Ph. Forrest (afl. 1), in tijdschrift Orgelkunst, jg. XV/2, Grimbergen, juni 1992; - zie blz. 82 : Bijlage A. Rapport fait par le soussigné, organiste à Messines sur l'état de l'orgue placé dans l'église de la paroisse, et les changements qu'il importe d'y faire pour l'ameliorer. L'orgue de l'église a été construit l'année 1686, il a atteint l'âge vénérable de 191 ans. Depuis ce temps peu de changements y ont été faits jusqu'en 1841; alors un facteur de Gand, Mr Vanpeteghem a prolongé le clavier de quatre notes à la basse et cinq au supérius; il a de plus ajouté un positif ou deuxième clavier contenant trois jeux et trois demi jeux. [de schrijver van dit stuk argumenteert verder dat het noodzakelijk is
het orgel vlug te herstellen] Je ne conseillerais pas de demander un des grands facteurs que j'ai cités plus haut; [schrijver citeerde : Ce sont les Anglais qui ont donné la première impulsion au perfectionnement de l'orgue; ils ont été suivis bientôt en France par Mr Danjou et puis par Mr Cavaillé- Coll de Paris, qui s'est acquis une réputation europienne. En Belgique, la maison Merklin de Bruxelles a construit des orgues très remarquables pour diverses cathédrales de l'europe et même de l'amerique.] ces Messieurs, travaillant spécialement dans les grandes orgues, exigent des prix proportionnés à la réputation de leur maison. Mais nous avons dans le diocèse de Bruges un jeune facteur Mr Forrest de Roulers qui commence à acquérir de la vogue. C'est un élève de la maison Cavaillé-Coll de Paris et il est appuyé par Monseigneur l'evèque de Bruges pour la bonne exécution de ses travaux. Mr Forrest est le facteur qui pourrait transformer l'orgue de Messines et en faire un instrument remarquable. J'ai vu plusieurs de ses ouvrages et sous le rapport du mécanisme et de la sonorité j'en ai été charmé. Je me suis mis en rapport avec lui, afin de pouvoir établir approximativement le chiffre de la dépence qu'il faudrait faire pour les diverses améliorations que je viens d'énumerer [...] Messines, le 15 Mai 1877 L 'organiste François Deleu - blz. 83 : Bijlage B (is het bestek van Forrest) 1878; project tot verbouwing; het is niet duidelijk of dit werk uitgevoerd werd; in het archief is het voorstel niet ondertekend, maar vergezeld van een brief van de pastoor van Mesen, L. Delva, aan het bisdom om de toestemming te vragen. Tussen de ondergeteekende Heeren kerkmeesters der parochie Meesen alhier wonende van den eenen kant en Mijnheer Philippe Forest, orgelmaker te Rouselare, van den anderen kant is de volgende overeenkomst gedaan : De heer Forest belast zich den orgel der kerk van Meesen te vernieuwen en te vergrooten op de volgende wijze : 1 Al de oude klawieren, registers, sekreten, mekaniek en blaasbalg uit te nemen om door het volgende vervangen te worden 2 Nieuwe sekreten voor den grooten orgel, het positief en de pedalen, met twee reken soupapen in die van den grooten orgel en ééne reek in die van het positief en het voetklawier. 3 Twee nieuwe klawieren van 56 noten ieder voor de hand, en één voetklawier van 27 noten met afzonderlijke spelen. Nieuw mekaniek, registers en blaasbalg met regulateur. 4 De volgende verbindingspedalen (pedales de combinaison) te weten : a) om de twee handklawieren te verbinden; b) om het voetklawier met den grooten orgel; c) om het voetklawier met het positief; d) om het tweede sekreet van den grooten orgel te doen spreken; e) om den expressief van het positief te bewegen. Al deze mekanieken moeten gemaakt zijn met de grootste nauwkeurigheid, opdat er geen gekletter ontsta en het orgel
gemakkelijk konne bespeeld worden. 5 De volgende oude spelen die goed zijn in orde stellen en de ontbrekende noten er bij voegen te weten : a) in den grooten orgel : Montre 8, Bourdon 8, Flute 4, Doublette 2, Prestant 4, Nazard, Fourniture en Cornet. b) in het positief : Bourdon 8, Flute traversière ½ spel, Flute 4, Doublette 2, Basson ½ en Clarinette ½ 6 De volgende nieuwe spelen bijvoegen a) in den grooten orgel : Bourdon 16, Trompette 8, Salicional 8, Flute harmonique 8 b) in het positief : Voix céleste 8, Viole de Gambe 8, Hautbois 30 noten, Voix Humaine 8, Trémolo en Expressief c) in het voetklawier : Soushasse 16, en Flute de 8. Al deze spelen moeten van goede stoffe gemaakt worden, bijzonderlijk geen blik, zij moeten behoorlijke lengte, breedte en kloekte hebben, wel geharmoniseert zijn, met een woord, alles moet zoo wel gedaan zijn als de hedendaagse kunst het vereischt. Al de oude materialen die niet meer gebruikt worden tot de herstelling, zullen ter beschikking gesteld worden van den aannemer. De heer Forrest verbindt zich al de voornoemde werken te eindigen binnen den loop van één jaar, te rekenen van den dag der goedkeuring dezer conventie door de bevoegde overheid. Het werk zal overgenomen worden door twee experten waarvan de eene genoemd door de kerkfabriek en de andere door den aannemer. Deze zal nochtans gedurende twee jaar verantwoordelijk blijven voor al het onderhoud en de herstellingen welke aan den orgel zouden kunnen vereischt worden, buiten die van brand, bliksem of regen, of andere oorzaken voortkomende uit eene slechte constructie. De heer Forrest neemt aan al de hierbovenvermelde werken te doen voor de som van tien duizend frank, die de heeren kerkmeesters zich verplichten te betalen in den termijn van drie jaar, betaalbaar met een derde 's jaars. Eindelijk, deze conventie zal maar geldig zijn nadat zij door de bevoegde overheid is goedgekeurd geweest. * Over het huidig orgel * 1) tijdschrift 'Musica Sacra', jg. XXXVIII, Mechelen, 1931, Vlaamse editie; in de rubriek "Kroniek", zie blz. 245 : Nieuwe Orgels - De Firma Jules Anneessens-Tanghe, van Meenen, plaatste een orgel in de parochiekerk te Meesen (W.-Vl.). Het werd plechtig gewijd op Zondag 29 November 1931, door den Z.E.H. Egels, Pastoor der parochie, en bespeeld door den heer Jos. Hanoulle, organist aan de Kathedraal te Yper. 2) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Lijst der Nieuwe Orgels geplaatst sedert den oorlog door het Huis Jules Anneessens-Tanghe, Meenen, gesticht in 1905 hierin : 33. Messines - Lijst der Ventilators hierin : 88. Messines
ICONOGRAFIE Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Ieper II; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1979; blz. 37-38, MESEN, kerk Sint-Niklaas Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M53767 (1970). KIK-IRPA, Brussel
2) foto VIOE (E. Vanderhispallie), nov. 2010