Club Fit 4 Organisatie: Sportservice Midden Nederland Contactpersoon: Simon Ott Contactpersoon 2: Erkenningen: Goed onderbouwd Goed beschreven Sport- en beweegaanbod Achtergrond Samenvatting Club Fit 4 is een interventie dat gericht is op het aanleren van gezond gedrag en daarmee het terugdringen van overgewicht bij kinderen. De verantwoordelijkheid van ouders is hierbij essentieel. Voorlichting alleen is niet genoeg. Om gedragsverandering in de opvoeding, de voeding en het bewegen te realiseren, is een gezamenlijke aanpak van ouders en kinderen essentieel. Het gaat er niet alleen om dat ouders en kinderen kennis hebben van een gezonde leefstijl maar vooral of zij hier naar leven en daarbij de juiste keuzes maken. Begeleiding op willen (motivatie) en kunnen (aanleren) is van groot belang. Daarom kiezen ouders en kinderen persoonlijke doelen. Er wordt gewerkt met een multidisciplinair wijkteam dat uit een sportdocent, diëtiste en opvoedkundige bestaat. Zowel in de praktijk als de theorie heeft Club Fit 4 zich bewezen als effectief programma. Het beweegprogramma duurt 12 weken. De kinderen zijn ruim een uur per week in een groep van 10 tot 12 kinderen in de gymzaal actief. De sportdocent leert hen spelenderwijs met behulp van speciale beweeglessen wat ongezond is en vooral wat juist wel gezond is. Tijdens de beweeglessen krijgen de kinderen ook voorlichting die aansluit op verschillende gezondheidsthema s die binnen het programma centraal staan. Kinderen die nog niet aangesloten zijn bij een sportvereniging - of die geen plezier meer hebben bij hun huidige sportvereniging - worden hierbij door de sportdocent begeleid. Om het gezonde gedrag van kinderen en ouders te stimuleren, wordt er gebruik gemaakt van een persoonlijk paspoortje. In dit paspoortje kunnen kinderen en ouders hun doelen formuleren, informatie vinden over voeding, drinken en bewegen. Plezier, zelfvertrouwen en succesbeleving staan aan de basis van prestaties. Ouderparticipatieprogramma Het ouderparticipatieprogramma bestaat uit 4 bijeenkomsten, waarbij de diëtist en pedagoog samen de ouders voorlichten over de thema s voeding en opvoeding. Ouders kiezen na iedere bijeenkomst een persoonlijk doel en in de volgende bijeenkomst kijken zij hierop terug: wat ging goed en wat kan nog beter. Gezinnen die behoefte 1 / 9
hebben aan intensievere begeleiding, kunnen tijdens- en na de cursus een individueel traject volgen bij een diëtist of opvoedkundige. Intake en exitgesprekken Bij de intake met ouder en kind komt duidelijk naar voren dat niet het kind maar kind én ouders met Club Fit 4 kiezen voor een gezondere leefstijl. De knelpunten en behoefte van ouder en kind komen in beeld. Bij het exitgesprek brengen we het verschil van begin en eind in beeld en bespreken we de mogelijke nazorg. Kinderen met zwaar overgewicht verwijzen we door naar zorgtrajecten. Essentieel is de uniforme aanpak van sportdocent, diëtiste en opvoedkundige. Ouders en kind krijgen daardoor dezelfde belangrijke informatie en tips: de kracht van de herhaling. Voorafgaand aan de cursus krijgen zij een training over de specifieke kenmerken van de doelgroep en welke problematiek er voornamelijk speelt. Tevens wordt het team geschoold in motivational interviewing gespreksmethode om het bewustzijn van ouders te vergroten en gedragsverandering te bewerkstelligen. Voor de werving is Club Fit afhankelijk van de keten onderwijs en zorg in de wijk. Actieve scholen die met lekker fit werken zijn een pré. Doel van het sport- en beweegaanbod Club Fit 4 is een preventief programma dat bedoeld is om kinderen met overgewicht een gezonde leefstijl aan te leren en daarmee obesitas te voorkomen. Voor kinderen met obesitas zijn intensievere zorgprogramma s vereist. Veel aanmeldingen verwijzen wij door naar de zorg. De interventie Club Fit 4 Utrecht is onderdeel van het programma Gezond gewicht van de gemeente Utrecht. Hoofddoel Het doel van de interventie Club Fit 4 is het aanleren van gezond gedrag bij de kinderen met overgewicht (120% tot 160%) waardoor het percentage overgewicht bij de kinderen op de lange termijn daalt. Subdoelen - de deelnemers ontbijten elke dag - de deelnemers drinken minder zoete dranken per dag - de deelnemers besteden minder tijd aan sedentair gedrag in de vrije tijd - de deelnemers bewegen meer minuten per dag - de deelnemers zijn gaan sporten bij een sportaanbieder - de ouders kennen de mogelijkheden om te sporten eventueel via jeugdsportfonds of U-pas. - de ouders kennen de BOFT-boodschap - de ouders dragen de BOFT-boodschap consequent uit in het gezin - de ouders halen minder zoete dranken in huis - de ouders stimuleren, steunen en sturen hun kinderen om meer actief te bewegen en minder sedentair tijd achter de computer of TV te besteden Doelgroep De doelgroep van Club Fit 4 bestaat uit kinderen met matig overgewicht van 4-12 jaar en hun ouders. Club Fit 4 richt zich in Utrecht met name op de gezinnen met een lage sociaal economische status (SES) in de aandachtswijken. Intermediaire doelgroep - De dietisten(aveant/zuwe) deze hebben naast het doorverwijzen ook de rol in een eventueel nazorg traject. - Docenten,(onderwijs) signaleren en via intern begeleider op school worden ouders gestimuleerd. - Huisartsen,deze verwijzen door naar het aanbod in de wijk op gebied van overgewicht. 2 / 9
- Vakleerkrachten gymnastiek(onderwijs) signaleren en verwijzen door naar CF 4 eventueel in gesprek met ouders. - JOGG projectleiders, (GGD utrecht) deze maken op scholen in de wijken het aanbod bekend., wijzen scholen, organisaties op de mogelijkheden Ouders van bestaande groepen kunnen worden ingezet om andere ouders te motiveren te gaan deelnemen. Probleembeschrijving Probleem Uit de Volksgezondheidsmonitor Utrecht (VMU) van 2005 kwam naar voren dat van de schoolgaande jeugd één op de vijf kinderen overgewicht heeft, waarvan vijf tot zes procent ernstig overgewicht [1]. De toename van overgewicht is een gevolg van een maatschappelijke leefstijlverandering: er wordt ongezonder gegeten en minder bewogen [2]. Tientallen factoren werken dit onwenselijke eet- en beweegpatroon in de hand, zoals beschikbaarheid van ongezonde tussendoortjes, het met de auto naar school brengen van kinderen en voor de televisie of achter de computer zitten. De preventie van overgewicht moet al op jonge leeftijd beginnen. Overgewicht op kinderleeftijd is namelijk voorspellend voor overgewicht, ziekte en sterfte op volwassen leeftijd [3]. Volwassenen die als kind overgewicht hebben gehad, hebben hogere cardiovasculaire risico s en hogere morbiditeit en mortaliteit [4]. Daarnaast is op latere leeftijd is overgewicht ook geassocieerd met verschillende ziekten en aandoeningen[5].wanneer dus niet ingegrepen zal worden zal naar verwachting het percentage volwassenen met overgewicht stijgen, samen met de aan overgewicht gerelateerde ziekten en aandoeningen. De prevalentie van overgewicht en ernstig overgewicht onder de jeugd ligt in Utrecht boven het landelijke gemiddelde. Daarbij is er een grote verschil tussen de aandachtswijken met veel inwoners met een lage Sociaal Economisch Status en de betere wijken met inwoners met een hoge Sociaal Economische Status. In Utrecht lag het gemiddelde percentage kinderen met overgewicht (incl. obesitas) in 2007 op 19%. In de aandachtswijken lag het percentage tussen de 25% en 28% terwijl dit in de betere wijken rond de 15% lag. Landelijke cijfers van het CBS geven voor de leeftijdsgroep 4-12 in 2011 aan dat 12,7% van de kinderen overgewicht heeft. De verschillen in sociaal economisch status vertonen een relatie met een gezonde leefstijl en daarmee samenhangend met de prevalentie van overgewicht. In 2009 is door Aveant (thuiszorgorganisatie Utrecht) een inventarisatie uitgevoerd naar interventies voor kinderen met overgewicht. Aan de hand van die informatie is een plan opgesteld voor de opzet van groepsaanbod voor kinderen met overgewicht [6]. Volgens deze opzet is de cursus Club Fit 4 Utrecht ontwikkeld. Het cursusprogramma Club Fit 4 Utrecht bevindt zich in het overgangsgebied van kinderen met een ongezonde leefstijl en overgewicht, maar nog geen obesitas. Aanpak Strategie De aanleiding van dit project Het sport- en beweegaanbod wordt als volgt uitgevoerd: De kinderen worden (veelal via de verwijzers) aangemeld. Na aanmelding volgt een intake gesprek over het leefstijlgedrag en de motivatie om dit te veranderen als ouder en kind. Kinderen met obesitas worden doorverwezen naar een zorgprogramma. Na de intake start de cursus met maximaal 12 deelnemers. De sport- en spellessen en de voorlichting richt zich op 4 thema's. De GGD Utrecht hanteert de B(elke dag bewegen) O (elke dag ontbijten) F(fris water,minder frisdrank) en T ( minder TV kijken of computeren). Deze Thema's komen terug in de sportlessen. Daarnaast is in de sportlessen de indeling met rode en groene kleuren van de diëtisten geïntegreerd. Zo leren kinderen spelenderwijs te herkennen wat gezond is. De thema's komen ook terug in een paspoort, welke de kinderen en ouders aan het begin van de cursus mee krijgen. Tijdens de cursus zijn er 4 bijeenkomsten waar de ouders ook aanwezig moeten zijn. De ouders gaan dan samen 3 / 9
met de diëtiste en of pedagoog in gesprek over wat wenselijk is om te veranderen en hoe wij dit als ouder voor elkaar kunnen krijgen. Na de laatste les volgt nog een exit gesprek met de ouders en het kind. De ouders worden gewezen op de doorstroom mogelijkheden. Na afloop volgt nog een terugkombijeenkomst. Hier wordt het kind weer gewogen en gemeten. Samenwerking Aveant /Zuwe diëtiste en de pedagoog van de JGZ zijn naast de sportdocent betrokken bij de uitvoering. De projectleider van Sportservice Midden Nederland onderhoudt de contacten en plant de afspraken in, met de betrokken uitvoerders. Voor de toeleiding voor Club Fit 4 werken we samen met alle partners van de Brede school, zoals leerkrachten, jongerenwerkers, huisartsen en fysiotherapeuten. Duur en intensiteit De gebruikelijke doorlooptijd is ongeveer 16 weken In deze 16 weken zit een intake gesprek. Hierna starten de cursussen. Deze zijn verspreid over 12 weken. Iedere week 1 uur les met daarnaast opdrachten om samen met de ouders thuis te doen. Deze opdrachten staan in het paspoortje. Na de laatste bijeenkomst volgt nog een exit gesprek. Het intakegesprek en exitgesprek duren een uur. Na enkele maanden volgt een terugkombijeenkomst. Deze duurt anderhalf uur. Opzet van de interventie De interventie Club Fit 4 bestaat uit een beweegprogramma voor kinderen en een participatieprogramma voor ouders. In het beweegprogramma wordt ingegaan op bewegen, sedentair gedrag, weerbaarheid en voeding. Binnen de interventie bieden we de cursussen aan voor kinderen van 4-8 en kinderen van 9-12 jaar. Zowel in de beweeglessen als de voorlichting naar de ouders is een onderscheid gemaakt in het inhoudelijk programma voor deze twee leeftijdsgroepen. De opzet van het programma is identiek, maar de boodschap is aangepast op de leeftijd van het kind. Ook de ouders krijgen een aangepaste instructie over opvoeden van jonge en oudere kinderen. De werving voor Club Fit 4 en de motivatie van ouders geschiedt vanuit de lokale preventie, jeugdgezondheidszorg en de basisscholen. Programma 4-12 jaar Club Fit 4 voor 4-12 jaar bestaat uit een beweegprogramma van 12 weken, waarbij de kinderen 1 x per week onder leiding van een sportdocent gedurende 75 minuten gaan bewegen, waarvan maximaal 15 minuten zijn ingericht voor uitleg van spelvormen en monitoring van de voortgang. De groepen bestaan uit de jonge kinderen van 4-8 jaar en de oudere kinderen van 9-12 jaar. De lessen voor de kinderen zijn gericht op kennismaken met sport- en beweegvormen, het ervaren dat bewegen leuk is en het maken van gezonde keuzes. In de 12 weken doen de ouders twee keer mee met de sportles. Deze les is dan iets aangepast en is gericht op het maken van gezonde keuzes. Ouders en kinderen leren onder meer diverse activiteiten om samen te bewegen. Het ouderparticipatieprogramma bestaat uit 4 bijeenkomsten die plaatsvinden tijdens beweeglessen van de kinderen. De bijeenkomsten worden geleid door een diëtist en de (wijk)pedagoog, waarbij thema s binnen voeding en opvoeding centraal staan. Tijdens en na de cursus kunnen de ouders en kinderen extra adviesgesprekken bij de diëtist of pedagoog aanvragen. Deze extra ondersteuning is afhankelijk van de problematiek die speelt in het gezin en de hulpvraag van het gezin. Met name bij het exitgesprek aan het einde van het programma benadrukt de sportdocent de mogelijkheden voor nazorg bij ouders waar het proces naar een gezonde leefstijl nog kwetsbaar is. Het beweegprogramma vindt plaats in een gymzaal in de wijk. De ouderbijeenkomsten zijn in een ruimte van de aangrenzende school; dichtbij huis op vertrouwd terrein. Locatie en uitvoerders De interventie is 4 jaar lang uitgevoerd door Sportservice Midden Nederland in vier krachtwijken in Utrecht. In 2013 is Club Fit 4 gestart in Delft en in Dordrecht. 4 / 9
Overdraagbaarheid Ondersteuning Vanuit onze organisatie is ondersteuning mogelijk. Dit kan door: - Het inhuren van een adviserend professional bij de opstart. - Het gebruik maken van deskundigheidsbevordering met team training vooraf en toelichting op het gebruik van werkmaterialen, monitoring en de methodiek. Handleiding Er is voor de overdracht een handboek voor de uitvoering met draaiboeken voor alle activiteiten en een lessenreeks voor de sport- en spellessen ontwikkeld. Daarnaast is een handboek voor de monitoring beschikbaar. Kwaliteitsbewaking De kwaliteit van de aanpak wordt bewaakt doordat de sportdocenten, diëtisten en soms de pedagoog regelmatig overleg hebben en evalueren. De resultaten worden tijdens het intake (o-meting) en exit gesprek (1-meting) geregistreerd. Volgens een vast protocol worden deze gesprekken gevoerd. Hierbij wordt een vragenlijst nagelopen en ingevuld. Er is overleg met de GGD Utrecht en daar waar een ketenaanpak in de wijk is neemt de projectmanager van Club Fit deel aan dit overleg. In deze ketenaanpak overleg vormen zitten o.a. de vertegenwoordiger van de huisartsen, thuiszorg, GGD, onderwijs, welzijn, JGZ en de Jogg project leider. Materialen Handleiding De interventie Club Fit 4 Utrecht is beschreven in een handleiding. Deze handleiding is te gebruiken voor gemeenten die aan de slag willen met het programma en is op te vragen bij de contactpersoon van de interventie. De handleiding omvat diverse bijlagen. Materialen bijeenkomsten De sportlessen zijn beschreven in een handleiding voor de sportdocenten. Deze is op te vragen bij de contactpersoon van de interventie. De diëtist en pedagoog gebruiken bij de ouderbijeenkomsten materialen uit hun reguliere werkprogramma s. Deze zijn tegen kostprijs beschikbaar. Paspoortje Alle kinderen krijgen bij de start van het programma een paspoortje. Dit is een boekje waarin achtergrondinformatie staat over de thema s die de diëtist en pedagoog behandelen in de ouderbijeenkomsten. Daarnaast is er ruimte om doelen op te stellen en vervolgens bij te houden hoe het per week gaat met de gestelde doelen. Ouders en kinderen kunnen hiermee de voortgang bijhouden en de professionals in het programma bespreken de inhoud van deze boekjes met de ouders en of de kinderen. De kinderen en ouders verzamelen stempels in het paspoortje, die de sportdocent geeft bij aanwezigheid. Wanneer de kinderen aan het einde van het programma voldoende stempels hebben verzameld, ontvangen zij een waardebon voor een sportwinkel als beloning. Webdisc Het team van professionals binnen een cursus maakt gebruik van een webdisc. Dit is een document dat via internet, na inloggen, beschikbaar is. In dit document houden de cursuscoördinator en alle professionals de gegevens van de kinderen en ouders bij. Naast aanwezigheid per bijeenkomst staan de intakegegevens per kind vermeld, evenals bijzonderheden. Middels dit document en per mail en telefoon houden de professionals elkaar op de hoogte van de ontwikkelingen. Alle meetgegevens die gedurende de cursus worden verzameld, komen in het document te staan, waardoor alles op één plek beschikbaar is. Teamtraining Voorafgaand aan de start van een cursus volgen de professionals een teamtraining. Tijdens deze training maken alle betrokkenen afspraken over ieders taken binnen de interventie en afstemming hiervan. Onderdelen van de teamtraining zijn motivational interviewing, goal setting en de eenduidige boodschap en benadering van ouders en kinderen. 5 / 9
Materialen PR Voor de werving van kinderen voor cursussen Club Fit 4 Utrecht zijn flyers en posters ontwikkeld. Deze zijn op te vragen bij de projectleiding. Op www.sportservicemiddennederland.nl/jeugdsport/club-fit-4-utrecht is informatie te vinden rondom de inschrijving voor de cursussen. Implementatie Randvoorwaarden Draagvlak Het draagvlak wordt gecreëerd door samen te werken met de lokale sportverenigingen, welzijnsorganisaties en onderwijs. In samenwerking met de Bredeschool brengen wij Club Fit 4 onder vast onderdeel van het naschools aanbod en de wijksportplannen. Samen met de Gemeente en de GGD wordt onderzocht Club Fit 4 overgedragen aan de nieuwe buurtsportcoaches. Hiermee bedden wij de activiteiten structureel in binnen de programmering in de wijk. Deskundigheid Het profiel van de sportdocent moet zijn ALO. Daarnaast krijgt het team van sportdocenten, pedagogen en dietisten een training op het gebied van gedragsverandering, motivational interviewing en gezonde leefstijl, opdat zij één taal spreken naar kind en ouders. Bereik 2x gemeenten 4x wijken/stadsdelen 17x wijk en buurtcentra Locaties 1x gemeente 2x wijken Aantal deelnemers 143 deelnemers hebben tot nu toe deelgenomen aan de diverse cursussen. Ervaringen met de uitvoering De positieve ervaringen zijn dat er significant resultaat is geboekt op het leefstijlgedrag te weten: meer bewegen, minder frisdrank drinken, meer buitenspelen, minder tv kijken en meer ontbijten (Onderzoek 2011 Erasmus Universiteit). Het knelpunt is het in gang houden van de werving. De doelgroep met een lage ses en taalachterstand is soms moeilijk te bereiken. Succes is dat ouders van vorige cursussen zich willen inzetten om Club Fit bij andere ouders te promoten. In Mijdrecht wordt een afgeleide vorm van Club Fit gegeven, waarbij o.a. het pasoort wordt ingezet. Er zijn hierover weinig gegevens bekend. 6 / 9
Referenten Referenten Naam en functie Brigitte Wieman, diëtiste emailadres B.Wieman@aveant.nl telefoonnummer 0900-2111222 Uitspraak van de persoon over kwaliteit van de interventie / het aanbod Het project Club Fit 4 Utrecht leert de kinderen op een speelse manier gezonde keuzes te maken. Het oudercomponet van Club Fit 4 Utrecht bestaat onder andere uit 4 themabijeenkomsten met diëtist en pedagoog. Drinken van water, ontbijten en tussendoortjes zijn enkele thema's die aanbod komen. De themabijeenkomsten zijn interactief, ouders worden gestimuleerd om zelf een verbeterplan op te stellen. Naam organisatie Careyn Type organisatie thuiszorgorganisatie Website www.careyn.nl Referent 2 Naam en functie Toos van Belzen, (wijk)pedagoog van opvoedbureau GG & GD emailadres t.van.belzen@utrecht.nl telefoonnummer 06-13718472 7 / 9
Uirspraak van de persoon over kwaliteit van de interventie / het aanbod Het project Club Fit 4 Utrecht leert kinderen en ouders om Nee te zeggen tegen ongezond gedrag en gezond gedrag aan te leren. De combinatie van voeding, opvoeding, bewegen en plezier bij Club Fit 4 Utrecht werkt en is een waardevolle aanvulling in ons werk. Naam organisatie Opvoedbureau van GG & GD van de gemeente Utrecht Type organisatie GGD Website http://www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=106 Kosten en uren Kosten en uren Begroting per cursus van 12 weken personele kosten uitvoering sportdocent, (12 lessen, 10 intake- en exitgesprekken) 38 uur á 60 2.280 dietist, 4 groepsbijeenkomsten incl. overleg 10 uur á 65 650 pedagoog, 4 groepsbijeenkomsten incl. overleg 10 uur á 80 800 coordinatie van de cursussen 30 uur á 60 1.800 Scholing van het team 2 dagdelen á 400 800 Advies en intervisie voor opstart 2 dagdelen 800 Materiaal kosten uitvoering promotiemateriaal, werkmateriaal, drukwerk 900 accommodatiehuur (sportzaal + ouderbijeenkomsten) 18 uur á 30 540 huurruimte intake- en exitgesprekken PM Overhead projectbewaking, monitoring en rapportage 25 uur á 80 2.000 totaal 10.570 Toelichting op kosten en uren De kosten voor de uitvoering zijn goed te calculeren. Per schooljaar zijn drie cursussen van 3 maanden achter elkaar te organiseren. Gelet op de benodigde voorbereidingstijd bij de start zijn het eerste jaar 2 cursussen en het tweede jaar 3 cursussen te ramen. De kosten voor de start van de ketenaanpak en de werving van de kinderen is sterk afhankelijk van de huidige situatie. 8 / 9
De inzet van een gesubsidieerde buurtsportcoach kan de kosten (van de sportdocent) verlagen. Bijlage 101 9 / 9